Xikarato xa misava yontlhe

A wuhosi gi alakanya lezaku loku a ntsengo wa lava va fako zezi hi kudzaha wu simama, kala 2030, wu ta engeteleka laha ka kuza wu hunza 8.000.000 hi lembe. Niku gi alakanya lezaku kumbheleni ka zana ga malembe ga wu 21, ku ta ngha ku file a 1.000.000.000 wa vanhu hi kudzaha.

Lava va welwako hi khombo ga kudzaha a hi vadzahi ntsena. Gi wela ni ziro za mingango yabye, lezi zi karatekako zi tlhela zi luza timali; ni 600.000 wa vanhu va nga dzahiko lava va fako lembe ni lembe hi ku dzahela a musi wa masigari. A nzhwalo wa kona wu wela hontlheni hakuva zi engetela kudura ka matirelwa ya mababyi.

A kuhambana ni mitungu le’yi mahako a vadokodela va tsutsumela ku pola muri wa kona, a muri wa xikarato lexi wu kona; niku wa tiveka khwatsi. Margaret Chan, a murangeli wa hombe wa Hlengeletano ya Misava Yontlhe yi Wonelelako a Lihanyo, i te ngalo: “A xikarato xa kudzaha xi vangiwa hi munhu, niku xi wa ta mbhela loku a mifumo ni vanhu va wo zi lava hakunene.”

Misaveni yontlhe ku mahiwa mizamo ya hombe nguvu kasi ku mbheta a xikarato lexi. Hi Agosto wa 2012, a xipimo xa 175 wa matiko ma mahile xivumelwano xa ku maha zokari kasi ku a vanhu va nga dzahi zi hunza mpimo.a Hambulezo, la’va nga ni ntamu va maha lezaku a xikarato lexi xi simama. Lembe ni lembe, a tikoponi ta masigari ti mbheta tibiliyoni ta madolari na ti ti huwelela, kasi ku koka vaxavi vaswa, lava a kutala kabye ku nga vavasati ni majaha ma hanyako ka matiko ya wusiwana. A wutsonze (vício) legi gi vangiwako hi fole hi gona gi to maha lezaku a ntsengo wa lava va fako hi kudzaha wu engetelekana xikari ka lava va phasilweko hi gona. Loku lava va dzahako zezi va nga tsiki ku dzaha, a ntsengo wa lava va fako wu ta tlakuka hi xihatla ka mune wa makume ya malembe ma lanzelako.

A kuhuwelelwa ka masigari ni wutsonze legi ma gi vangako zi phasa vanhu lezaku va nga zi koti ku tsika tolovelo lowu va zi lavako ku wu tsika. Hi zalezo zi humeleleko Naoko. I sangulile ku dzaha na a ha hi tangeni yo nghena ndlwini. A ku maha lezi a nga zi wona na zi mahiwa lomu ka zihaxa-mahungu zi wa mu maha a tizwa na a hlawulekile nguvu. Hambu lezi a nga kari a wona vapswali vakwe na va xaniseka hi kankro ya mahahu, i lo simama ku dzaha, hambu ka xikhati lexi a nga wundla vanhanyana vakwe va vambiri. I ngalo: “Nzi wa chava ku kuma kankro ya mahahu nzi tlhela nzi karateka hi ku alakanyela wutomi ga vana va mina, kanilezi nzi wa nga zi koti ku tsika a ku dzaha. Nzi wa alakanya lezaku nzi wa nga ta tshuka nzi zi kotile ku tsika ku dzaha.”

Hambulezo, Naoko i lo zi kota. I kumile ntamu wa ku tsika a tolovelo wa kudzaha ka xibuka lexi xi vunileko a vanhu vo tala lezaku va ti tlhatlhisa ka wukhumbi ga kudzaha. Xibuka muni? Gonza a nzima yi lanzelako.