Zinyikiwo zi fanelako Hosi

XI NYIKIWO muni u nga wa ta nyika munhu a nga wa lisima nguvu ka wena? Xikhatini xa ku tsaliwa ka Biblia a tisinya to nuhela ti wa hi ni lisima a ku fana ni nzalama. Hikwalaho, a zinyikiwo za lisima zo kota lezo, zi wa hi zinyikiwo zi fanelako hosi. Lezo hi zona zi mahileko a ku a zinyikiwo zimbiri zi nyikelweko hi titlhari ka “hosi ya vaJuda” ziva zilo zo nuhela. — Mateu 2:1, 2, 11.

A Biblia kambe gi wula lezaku a xikhati lexi a muzinza wa le Xeba a nga enzela Solomoni, ‘i lo nyika hosi a 120 wa titalenta ta nzalama ni mafura yo tala nguvu ni maribye ya lisima. A ku tshukangi kuva kona kambe a makha yo kota lawa a muzinza wa le Xeba a nga nyika hosi Solomoni.’a (2 Kronekele 9:9) A tihosi tinwani kambe ti lo rumela a makha kutani mafura ka Solomoni kota xikombiso xa wunene ga tona. — 2 Kronekele 9:23, 24.

Hikuyini a zilo lezi zo nuhela zi nga hi za lisima ni zo dura nguvu zikhatini za ku tsaliwa ka Biblia? A xigelo hi lezaku zi wa maha mitiro ya lisima, yo kota ku ti sasekisa, ku maha mitiro yo kari ya wukhongeli, ni loku va longisela zirumbi kasi ku zi lahla. (Wona a kwadru “Matirisela ya tisinya to nuhela masikwini ya kutsaliwa ka Biblia.”) Ahandle ka kuva zi laviwa nguvu, a zilo zo nuhela zi wa dura hi kota ya kupakelisa ni ku hakhela lava va nga haxa a mahungu ya kuxavisiwa ka zona.

ZI TSEMAKANYA XIWULA XA ARABIA

Zikhatini za ku tsaliwa ka Biblia a tisinya to kari to nuhela ti wa kula lomu Nkoveni wa Jordani. Hambulezo, a zilo zinwani zo nuhela zi wa fanele kuta hi ka matiko manwani. Lomu ka Biblia ku kumbukiwa zilo zo hambanahambana zo nuhela. Xikari ka zilo zo toloveleka ku na ni safarawu, mhangani, makha, kinamona, libani ni mira. Ahandle ka zilo lezi, ku wa hi ni zilo zinwani zo nuhelisa zakuga zo kota kumine, minte, ni anase.

Xana a zilo lezi zo nuhela zi wata hi kwihi? A mhangani, kasia, ni kinamona zi wa kumeka lomu inyamutlha ku nga China, Índia, ni Sri Lanka. A zilo zo nuhela zo kota a mira ni hlakati zi huma hi ka tisinya ni makhuhu ma kulako ka ziwula za le dzongeni wa Arabia kuya Somália, le Afrika. A narda kutani spikenarda, zi wa hi zilo zo hlawuleka za le Índia zi ngata hi le Himalaia.

A zilo zo tala zo nuhela zi wa fanele ku tlhatuka hi Arabia, kasi zi chikela le Israeli. Kota wuyelo ga lezo, nzeni ka 1.000 wa malembe yo sangula ni ya wumbiri Mahlweni ka Nguva ya Hina, a Arabia gi lo maha tiko “ga hombe ga ku wonelela zilo za mabhinzu xikari ka Mutsuwuka-gambo ni Mupela-gambo,” ku tlhamusela a The Book of Spices (Bhuku ga zilo zo Nuhela). A madoropa ya kale, makhokhola, ni maparaji zi kumilweko le Negebe wa le dzongeni wa Israeli, zi komba lomu a vaxavisi va zilo zo nuhela va nga famba hi kona. A zilo lezo zi tlhela “zi komba kukula ka bhinzu lego gi nga bhinzula nguvu . . . kusukela le Dzongeni wa Arabia kala Mediteraneyo,” ku wula a World Heritage Centre of UNESCO.

A ntlawa lowu wu nga rwala a zilo lezo zo nuhela, wu wa tolovela ku famba a mipfhuka ya kwalomo ka 1.800 wa tikilometro na wu tlhatuka a Arabia. (Joba 6:19) A Biblia gi wulawula hi ntlawa wa vaxavisi, wa va ka Ixmaeli, va nga hi ni zilo zo nuhela zo kota ‘hlakati, makha ni muri,’ na vata hi le Gileadi vaya Gipite. (Genesisi 37:25) A vana va Jakobe va lo xavisa a makabye wabye Josefa kota khumbi ka vaxavisi lavo.

“XIHUNDLA XA HOMBE KA ZONTLHE”

Hi mazana ya malembe a vaxavisi va vaArabia va wonelele a kuxavisiwa ka zilo zo tala zo nuhela. Le Asia hi kona va nga kari va nyikela zilo zo tala za ku nuhelisa, zo kota kasia ni kinamona. Kasi ku mbheta ntamu wa vanhu va le Mediteraneyo lezaku va nga ku tivi lomu va nga kuma kona a zilo lezo za mabhinzu le Mutsuwuka-gambo, a vanhu va le Arabia va lo haxa a mahungu ya mawunwa xungetano hi timhango ti nga hi kona kulaveni ka zilo lezo zo nuhelisa. A The Book of Spices gi wula lezaku a xibuka xa lisine xa zilo lezo ‘kuzilava ku wa hi wutshamu ga xihundla xa hombe ka zontlhe.’

Mahungu muni ya mawunwa lawa a vaArabia va nga ma hangalasa? Heródoto, a mutsali wa matimu wa muGreki wa zana ga malembe ga wuntlhanu Mahlweni ka Nguva ya Hina, i wulawula hi zinyanyani zo chavisa na zi akile zisaka hi mahati ya kinamona ka zitsunga zo tlakuka nguvu zaku a zi koteki a ku chikela lomu zi gumesako kona hi kuleha. I lo tsala lezi: Kasi ku kuma a zilo lezi za lisima zo nuhela, a vanhu lava va nga lava zilo lezi va wa veka tinyama ta hombe lahasi ka xitsunga. A zinyanyani lezo zi wa lava nyama yo tala kasi ku ya chela lomu zisakeni za zona, laha ka kuza a zisaka lezo zi hohlomokela ziwa lahasi. Zonake a vanhu lavo va wa tekela ku hatlisa vaya rolela a mahati ya kinamona kasi va yi xavisela a vaxavisi. A mahungu lawo ma lo hangalaka nguvu. Hikwalaho, a The Book of Spices gi wula lezaku, hi kota “ya mahungu lawo ya mawunwa xungetano hi mhango ya ku kuma [kinamona], a kinamona yi wa dura nguvu.”

Hi kugumesa, a xihundla xa vaArabia xi lo poleka zonake a bhinzu gabye giwa. Kwalomo ka zana ga malembe go sangula Mahlweni ka Nguva ya Hina, Alekzandria, ni Gipite ma lo maha matiko ya hombe ya ku nyima zitimela ni matsinza ya hombe ya ku xavisa a zilo zo nuhelisa. Ka khati go kari a va fambisi va zitimela va lo pola lezi va nga lonzowotisako zona a moya wa xikhati xa tivula ta hombe ka bimbi ga Índia. A zitimela za le Roma zi wa suka hi le ka wuchekamelo ga le Gipite ziya le Índia. Kota wuyelo ga lezo, a zilo za zi nene zo nuhela zi lo tala nguvu, zonake zi kumeka hi mali ya wuchukwana.

Inyamutlha, a lisima la zilo zo nuhelisa a hi la nchumu loku li fananiswa ni la nzalama. Niku hi wa nga ta wona a zilo zo nuhelisa kota zinyikiwo zi faneleko hosi. Hambulezo, a vanhu va timiliyoni va misava yontlhe, va ha simama ku tirisa zilo lezo zo nuhela lomu ka tiperfume, ni ka mimuri; ku nanzihisa ni ku nuhelisa zakuga zabye. Hi lisine, a zilo zo nuhelisa zi tolovelekile nguvu inyamutlha, a ku fana ni ka mazana ya malembe ma hunzileko.