A Bhibhiliya i bhuku go tsumbeka kasi ku kuma lisine
Kusukela kale, a vanhu va midhawuko yo tala va wona a Bhibhiliya kota bhuku go tsumbeka kasi ku kuma lisine. Ni nyamutlha konawu, a vanhu vo tala va hanya hi lezvi a Bhibhiliya gi zvi gondzisako. Hambulezvo, a van’wani va wula lezvaku a ga hi na lisima kutani ku i bhuku ga tikaringani. Wena ke, u gi wonisa kuyini? U nga li kuma lisine lomu ka Bhibhiliya?
HIKUYINI U NGA TSUMBAKO A BHIBHILIYA?
Cini ci nga ku mahako u tsumba Bhibhiliya? Wona a mufananiso lowu: Loku a munghana wa wena a tshamela ku ku byela lisine hi malembe yo tala, u wa ta mu wona kota munhu wo tsumbeka, a hi zvona? Ku ngava lezvaku a Bhibhiliya contlhe cikhati gi wula lisine, a ku fana ni munghana loye wo tsumbeka? Wona a zvikombiso zvo kari:
Gi tsalilwe hi vanhu vo tsumbeka
Lava va nga tsala Bhibhiliya va tsumbekile, laha ka kuza va tsala ni zvihoxo zvabye. Hi cikombiso, muphrofeti Jona i tsalile a kungaingisi kakwe. (Jona 1:1-3) Hi lisine, i gumesile a bhuku gakwe hi ku komba lezvi Nungungulu a nga mu kawukisa zvona, hambu lezvi a kalako a nga wuli lezvi a nga cicisa zvona a mawonela yakwe. (Jona 4:1, 4, 10, 11) A kutsumbeka ka vatsali vontlhe va Bhibhiliya, ku komba lezvi a lisine va nga li nyikisa zvona a lisima.
A lisine la gona la vhuna
A Bhibhiliya contlhe cikhati ga nyika a wusungukati ga gi nene xungetano hi timhaka ta lisima wutomini ke? Ina. Hi cikombiso, wona lezvi gi zvi wulako hi kuva ni wunghana ni van’wani: “Zvontlhe lezvi mu lavako ku a vanhu va mu mahela, n’winawu va maheleni zvalezvo.” (Matewu 7:12) ‘A hlamulo wu olovileko wu rengisa khulo, kanilezvi a timhaka ti tlhavako ti vhindlusa zanga.’ (Mavingu 15:1) Kunene, a lisine la Bhibhiliya la ha simama ku vhuna ni nyamutlha, a ku fana ni cikhati li nga tsaliwa hi lona.
Gi na ni matimu ya lisine
A titlhari to tala ti polile lezvaku a vanhu ni matshamu lawa a Bhibhiliya gi wulawulako hi wona ma vile kona ni ku a zvimaho lezvi gi zvi kumbukako zvi mahekile futsi. Kota cikombiso ca lezvo, wona a mitlhamuselo yitsongwani: A Bhibhiliya gi wula lezvaku cikhatini ca Nehemiya, a vaTire (ku nga vaFinikiya va nga ta hi Tire) lava va nga hanya Jerusalema ‘va wa neha zvidluwani ni tixakaxaka ta zvibya’. — Nehemia 13:16.
Ku na ni cikombiso ci seketelako a vhesi legi ga Bhibhiliya ke? Ina. A titlhari ti kumile a zvilo zva vaFinikiya le Izrayeli. Lezvo zvi kombako lezvaku a kale a matiko lawa ya mambiri ma wa xaviselana zvilo. A ku hundza lezvo, a marambu ya tinjhanjhi ta Mediterrâneo ma ha vhevhuliwa le Jerusalema. A titlhari ti kholwa lezvaku a tinjhanjhi ti wata ni vaxavisi va nga tshama kule nguvhu. Andzhako ka ku hlola cikombiso leco, a tlhari yo kari yi chikeleli a magumo lawa: “Lezvi zvi wuliwako ka Nehemia 13:16 zvaku a vaTire va wa xavisa tinjhanjhi le Jerusalema ko khwatsi lisine.”
Gi wulawula lisine hi zva siyensya
A Bhibhiliya i bhuku ga wukhongeli niku gi na ni matimu. Kanilezvi loku gi wulawula hi zva siyensya, ga zwanana ni lisine la yona. Wona a cikombiso cin’we:
Kwalomo ka 3500 wa malembe ma hundzileko, a Bhibhiliya gi wulile lezvaku a misava yi “laha ndengelengeni”. (Joba 26:7) Lezvo zvi wa hambana nguvhu ni lezvi a mitsheketo yi nga zvi tlhamusela zvaku a misava yi le hehla ka mati kutani ku yi rwaliwe hi cibhotse ca hombe. Andzhako ka cipimo ca 1100 wa malembe a bhuku ga Joba na gi tsalilwe, a vanhu va wa ha simama ku nga kholwi lezvaku a misava yi hayekilwe laha ndengelengeni. Kanilezvi va wa kholwa lezvaku ku na ni cokari ci yi seketelako. Ntsena ka 300 wa malembe ma hundzileko, hi 1687, hi kona Isaac Newton a humesileko ntiro lowu a wu mahileko xungetano hi ntamu wa ku koka ka misava (Força de gravidade) a tlhela a tlhamusela lezvaku a misava yi tiyisiwa hi ntamu wu nga wonekiko. A zvilo lezvo zva lisima a siyensya yi zvi polileko, zvi seketele lezvi a Bhibhiliya gi rangileko gi wula na ka ha kiyela 3000 wa malembe!
Gi na ni zviphrofeto zva lisine
A zviphrofeto zva Bhibhiliya zva tsumbeka hi ndlela muni? Wona cikombiso cin’we, ku nga ciphrofeto ca Isaya xungetano hi kuhahlulwa ka Bhabhuloni:
Ciphrofeto: Kwalomo ka va 732 Mahlweni ka Nguva ya Hina, Isaya, a mutsali wa Bhibhiliya, i wulile lezvaku Bhabhuloni — loyi hi ndzhako ka cikhati a nga wa tava tsindza ga mufumo wa ntamu wa misava yontlhe — i wa ta tekelwa wuhosi gakwe ku tlhela ku nga ha tshami vanhu. (Isaya 13:17-20) Isaya i tlhelile a wula ni vito ga hosi leyi yi nga wa ta maha lezvo, ku nga Khurusi. I hlawutele ni tipulani leti Khurusi a nga wa ta ti tirisa kasi ku “pswhisa a micongo”. I phrofetile kambe lezvaku a tivati ta dhoropa ti wa ta tsikiwa na ti no ha. — Isaya 44:27–45:1.
Kutatiseka ka cona: Andzhako ka kwalomo ka 200 wa malembe Isaya na a phrofetile lezvo, a hosi ya muPersia yi no vhukela Bhabhuloni. Ku wa hi mani vito ga yona? Hi Khurusi. Kota lezvi zvi nga karata nguvhu a ku nghena lomu Bhabhuloni, Khurusi i no yela Congo wa Eufrate lowu wu nga hundza hi laha dhoropeni. A vavanuna lava a nga hi navo, va no kela musele va jikisa mati ya congo. A mati ya congo ma tekela ku bohla laha ka ku a masochwa ya Khurusi ma zvi kota ku tsemakanya congo lowo wu nga sendza hi muro wa dhoropa, a mati na ma va gama hi lomu madzolweni. Leci ci hlamalisako hi ku a vaBhabhuloni va wa nga vhalangi a tivati leti ti nga cuwukene ni congo! A butho ga Khurisi gi no nghena hi tinyangwa leti ti nga tsikilwe ti no ha, va tlhela va gi hahlula gi ku bhi.
Hambulezvo ka ha sele cokari: Xana a tiko ga Bhabhuloni gi wa nga ta ha tshama vanhu? A vanhu va simamile va tshama ka tiko lego. Kanilezvi zvezvi, a marumbi ya Bhabhuloni— ma nga gamakana ni Bagdá, Iraque — ma komba zvi ku dlunya lezvaku a ciphrofeto ca Bhibhiliya ci tatisekile. Kunene, a Bhibhiliya ga tsumbeka hambu loku gi wulawula hi zvilo zva ha tako.