Xana Xi Kona Xihundla Xa Litsako Ngangweni?

1. Hikuyini a mingango yo tiya yi nga ya lisima wuhlengelini ga vanhu?

A NGANGO i hlengeletano ya kale ka tontlhe laha misaveni, niku wu na ni lisima la hombe nguvu wuhlengelini ga vanhu. A matinwini wontlhe, a mingango yo tiya ya vuna a ku wumba wuhlengeli go tiya ga vanhu. A ngango hi gona a lulamiselo ga chukwana ga ku wundla vana lezaku va maha vanhu va hombe va buvileko.

2-5. (a) Tlhamusela a kutshamiseka loku a nwanana a ku zwako laha ngangweni wu nga ni litsako. (b) Zikarato muni zi bikiwako ka mingango yo kari?

² A ngango wu nga ni litsako wuchavelo ga kurula ni kutshamiseka. Alakanyela hi xikhatanyana lezi a ngango wu faneleko kuva zona. Xikhatini xa kulalela, a vapswali va khatalako va tshama ni vana va vona va bhula hi zimaho za siku. A vana va bhula hi kutsaka a xikhati lexi va byelako a dadani ni mamani vabye lezi zi humeleleko xikoleni. A xikhati lexo xo humula va xi mbhetako zinwe xi tiyisa vontlhe lezaku va yimisana ni siku ginwani le handle.

³ Ka ngango wu nga ni litsako, a nwanana wa zi tiva lezaku a dadani ni mamani va yena va ta mu hlayisa loku a babya, kuzilava va cicisana a ku mu pangalateni laha mubhedini ka wusiku gontlhe. Yena wa zi tiva lezaku wa zi kota kuya ka mamani kutani ka dadani wakwe ni zikarato za wutomi gakwe ga wunwanana kasi a ya kuma wusungukati ni xivuno. Ina, a nwanana i tizwa na a hlayisekile, na ku nga khataliseki lezi a tiko gi zi kotako ku ngha gi talisile zona hi zikarato.

⁴ A xikhati lexi a vana va kulako, hi tolovelo va chada va tlhela vava ni mingango yabye. “A munhu i tiva a mangava lawa a nga nawo ka vapswali vakwe a xikhati lexi yenawo a pswalako,” ku wula a vingu go kari ga le Mutsuwuka-gambo. Na va hi ni kubonga ka hombe ni liranzo, a vana lava va kulileko va zama ku maha lezaku a mingango yabye yiva ni litsako, va tlhela va hlayisa a vapswali vabye kambe lava makunu va khosaheleko, va tsakako hi ku pangalatiwa hi vazukulu.

⁵ Kuzilava a ka xikhati lexi u alakanya lezi: ‘Hi lisine, nza wu ranza a ngango wa mina, kanilezi a wu fani ni lowu wa ha hi ku tlhamuselwako. Mina ni munghana wa mina wa wukati hi tira hi zikhati zo hambana niku za karata a kuva hi wonana. A kutala ka zikhati hi wulawula hi zikarato za timali.’ Kutani u wula lezi, ‘A vana va mina ni vazukulu va hanya ka doropa ginwani, niku cima a nzi zi koti ku va wona’? Ina, hi kota ya zigelo zi nga kotekiko ku fumelwa hi lava va nga mhakeni leyi, a kutala ka mingango a yi hanyisi lezi zi lavekisako zona. Hambulezo, a vo kari va na ni wutomi ga ngango gi nga ni litsako. Hi ndlela muni? Xana xi kona xihundla xa litsako ngangweni? A hlamulo wa kona i ina. Kanilezi na hi nga se wula a ku hi xihi, hi fanele ku hlamula a xiwutiso xa lisima.

XINI A NGANGO?

6. Mingango ya lixaka muni yi to kambisiswa ka bhuku legi?

⁶ Matikweni ya le Mupela-gambo, a mingango yo tala yi wumbiwa hi dadani, mamani, ni vana. A vakokwani va nga ha hanya mitini yabye loku va ha zi kota. Hambu lezi ku nga ha vako ni kuzwanana ni maxaka ya le kulenyana, lezi ma faneleko a ku mahelwa zi tsongwani. Lowu hi wona a ngango hi to wulawula hi wona nguvu ka bhuku legi. Hambulezo, a mingango yinwani yi mahile yo toloveleka malembeni lawa — a ngango wa mupswali munwe, ngango wa mupswali wa wumbiri, ni ngango lowu a vapswali va kona va nga hanyiko zinwe hi zigelo zo kari.

7. Xini a ngango wu anzileko?

⁷ Lexi xi tolovelekileko ka midawuko yo kari i ngango wu anzileko. Ka lulamiselo legi, loku zi koteka, a vakokwani va hlayisiwa hi vana vabye hi kucicisana, niku a kuzwanana ni wutihlamuleli zi tlhela zi patsa ni maxaka ya le kule. Hi xikombiso, a ziro za ngango zi nga ha vuna a ku wundla, ku kulisa, hambu ku hakhelela xikola a vana va pswaliwako hi vamakabye vabye, kutani hi maxaka ya le kule. A matshinya ya milayo lawa ma to kambisiswa bhukwini legi ma tira kambe ni ka mingango yi anzileko.

A NGANGO WU LE KUKARATEKENI

8, 9. Hi zihi a zikarato matikweni yo kari lezi zi kombako lezaku a ngango wa cica?

⁸ Inyamutlha a ngango wa cica — za bayisa a ku zi wula, kanilezi a wuyi ka wuchukwana. A xikombiso xo kari xi woniwa le Índia, lomu a sati a nga ha hanyako ni ngango wa nuna wakwe a tlhela a tira laha mutini na a rangelwa hi vengi vakwe. Hambulezo, a masikwini lawa, a hi zilo zi nga tolovelekangiko ka vasati va le Índia lezaku va lava mitiro le handle ka muti. Kanilezi zi woneka ku khwatsi ka ha rinzelwa lezaku va maha a mitiro yabye ya tolovelo laha mutini. A xiwutiso xi vukako matikweni yo tala hi lexi, Loku a ringaniswa ni ziro zinwani za ngango, i ntiro wo kota kwihi lowu a wasati loyi a tirako handle a rinzelwako lezaku a wu maha laha mutini?

⁹ Ka vanhu va le Mutsuwuka-gambo, a kuzwanana ko tiya xikari ka ziro za mingango yi anzileko ku tolovelekile. Hambulezo, hi kota ya kucetelo wa mahanyela ya wumina ya le Mupela-gambo ni zikarato za timali, a ngango wu anzileko wo toloveleka wa hohloka. Hikwalaho, a vo tala va wona a kuhlayisa a ziro za ngango zi khosaheleko kota nzhwalo wutshanwini ga kuva fanelo kutani lungelo. A vapswali vo kari va khosaheleko va xanisiwa. Hi lisine, a kuxaniswa ni kungakhatalelwi ka vakhosaheleko za woneka matikweni yo tala inyamutlha.

10, 11. Zimaho muni zi kombako lezaku a ngango wa cica matikweni ya le Europa?

¹⁰ A kutlhatlha wukati kuya mahlweni ku toloveleka. Le Espanha a lipimo la kutlhatlha wukati li kwelile laha kaku a ka 8 wa michado a munwe wu tlhatlhilwe kusanguleni ka khume ga malembe yo gumesa ya zana ga malembe ga wu 20 — ku nga kuengeteleka ka hombe hi ka 1 xikari ka 100 ka 25 wa malembe ntsena mahlweni. Le Grã-Bretanha, ku wuliwako lezaku ku na ni lipimo lo tlakuka nguvu la kutlhatlhiwa ka wukati le Europa (4 wa michado xikari ka 10 yi rinzelwa lezaku yi ta hohloka), ku woneka kuengetela ka xitshuketi ka ntsengo wa mingango ya mupswali munwe.

¹¹ A vo tala le Alemanha va ti komba na va tsikela magumo a ngango wo toloveleka. A malembe ya va 1990 ma humelelwe hi 35 wa tipursento ta mingango yontlhe ya vaAlemanha ya munhu munwe ni 31 wa tipursento ta mingango yi wumbiwako hi vanhu vambiri ntsena. A vanhu va França vonawu a va ha chadi nguvu, niku lava va chadako va tala ku tlhatlha wukati na ga ha hi giswa a ku hunza kale. A vanhu va yako va engeteleka va zi wona na zi sasekile a ku hanya zinwe na va nga hi na wutihlamuleli ga wukati. A mahanyela yo fana ni lawo ma woneka misaveni yontlhe.

12. Xana a vanana va xanisekisa kuyini hi kota ya kucica ka ngango masikwini lawa?

¹² Ku nga wuliwa yini hi vanana? Le Estados Unidos ni ka matiko manwani yo tala, a vanana vo tala va pswaliwa handle ka wukati, a vo kari va pswaliwa hi vanhu va nga malembeni yo rama. A vanhanyana vo tala va nga malembeni yo rama va na ni vanana vo hlaya va vararu vo hambana. A mibiko yi tako hi misaveni yontlhe yi wulawula hi vanana va timiliyoni va nga hiko na makaya lava va nzulanzulako maruweni; a vanyingi va vona va tsutsuma tixanisa le mitini kutani va lo hlongoliwa hi mingango yi nga ha zi kotiko a ku va wundla.

13. Zikarato muni zi tatileko tiko lezi zi yivelako litsako a mingango?

¹³ Ina, a ngango wu le mhangweni. Hi kuengetela ka lezi zi sinako zi wulilwe, a wuhluwuki ga lava va nga tangeni yo rama, a kuxaniswa ka vanana, a tihanyi xikari ka vatekani, a kudelela byala, ni zinwani zikarato zi tshovako mbilu zi yivela litsako a mingango yo tala. Ka ntsengo wa hombe wa vanana ni vahombe, a ngango wu le kule nguvu ni kuva wuchavelo.

14. (a) Maringano ni vo kari, hi zihi a zivangelo za kuhohloka ka ngango? (b) Xana a muvikeli wa timhaka hi tlhelo ga nayo wa zana go sangula ga malembe i tlhamuselisile kuyini a tiko ga masiku lawa, niku a kutatiseka ka magezu yakwe ku khumbisa kuyini a wutomi ga ngango?

¹⁴ Hikuyini a ngango wu nga le mhangweni? A vo kari va nyika nanzu wa kuhohloka ka ngango masikwini lawa ka mhaka ya kuva a vavasati va nghena mitirweni ya le handle. A vanwani va xungeta a kuhohloka ka mahanyela ka masiku lawa. Niku ka kumbukiwa a zivangelo zo engeteleka. Kusuhani ni makume mambiri ya mazana ya malembe ma hunzileko, a muvikeli wa timhaka hi tlhelo ga nayo a tiviwako nguvu i wulile na ka ha hi mahlweni lezaku a mitshikelelo yo tala yi wa ta xanisa a ngango, a xikhati a nga tsala aku: “A masikwini yo gumesa ku ta chikela a zikhati za zikarato. Hakuva vanhu va ta ti ranza wutsumbu, a varanzi va mali, a vamatshanza, a va manyanga, a va tihlamba, a va nga ingisiko vapswali vabye, a va nga bongiko, a va nga basangiko, lava va nga ranziko a va ka kabye, lava va nga tsetseleliko, a valumbeti, lava va nga tiviko ku ti khoma, lava va lunya, lava va nga ranziko zinene, lava va nga tsumbekiko, va xikanikani, va ti kukumukisako, lava va ranzako ku ti tsakisa ku hunza ku ranza Nungungulu.” (2 Timote 3:1-4) Himani a nga wa ta kanakana lezaku a magezu lawa ma tatiseka inyamutlha? Tikweni legi gi nga ni matshamela yo khwatsi hi lawa, xana za hlamalisa lezi a mingango yo tala yi nga mhangweni?

A XIHUNDLA XA LITSAKO NGANGWENI

15-17. Lomu ka bhuku legi, xiseketelo muni xi to kombiwa kota lexi xi nga ni xihundla xa litsako ngangweni?

¹⁵ A wusungukati ga makumela ya litsako ngangweni gita hi ka matlhelo wontlhe. Le Mupela-gambo, a wusungukati lego gi nyikwa hi mabhuku ni marevista ma nga mbheliko ya ku ti vuna hi wona. A xikarato hi lexi xaku a masungukati a ma zwanani, niku lezi zi nga wusungukati gi tirako nyamutlha zi nga ha woniwa kota lezi zi nga tiriko manziko.

¹⁶ Kutani-ke, hi nga gi lava kwihi a wurangeli go tsumbeka ngangweni? Xana u wa ta gi lava ka bhuku gi mbhelileko a ku tsaliwa ka xipimo xa 1.900 wa malembe ma hunzileko? Kutani u wa ta alakanya lezaku a bhuku lego gi hunzelwe nguvu? A lisine hi lezaku, a xihundla xa lisine xa litsako ngangweni xi kumeka ka xibuka lexo ntsena.

¹⁷ A xibuka lexo i Biblia. Hi kuya hi zikombiso zontlhe, gona gi pimisilwe hi Nungungulu wutsumbu. Lomu ka Biblia hi kuma a magezu lawa: “Yontlhelele mitsalo yi pimisilweko vanhu hi Nungungulu ya vuna kugonziseni, ni kukawukeni, ni kululekeni, ni kulayeni hi za kululama.” (2 Timote 3:16) Ka bhuku legi hi ta ku kuca lezaku u wona lezi a Biblia gi zi kotako ku ku vunisa zona a ku ‘ti luleka’ a xikhati lexi u yimisanako ni zikhunguvanyiso zinwe ni zikarato zi xanisako mingango inyamutlha.

18. Hikuyini zi nyawulako a ku vumela a Biblia kota xiseketelo xa wusungukati wukatini?

¹⁸ Loku u byekelele ku ala a wuzikoti ga Biblia ga ku vuna a ku neha litsako ngangweni, alakanyela lezi: Loyi a nga pimisela a Biblia hi yena a Mutumbuluxi wa lulamiselo ga wukati. (Genesisi 2:18-25) A Biblia gi wula lezaku a vito gakwe hi Jehova. (Tisimu 83:18) Hi yena a Muvangi ni ‘Dadani, loyi a mingango yontlhe yi chuliwako ha yena.’ (Va Le Efesusi 3:14, 15) Jehova i kari a wona a wutomi ga ngango kusukela kuvangiweni ka vanhu. Wa zi tiva a zikarato lezi zi zi kotako ku humelela a tlhela a nyika a wusungukati ga ku zi tlhatlha. Matinwini wontlhe, lava va tirisako a matshinya ya milayo ya Biblia hi mbilu yontlhe wutomini gabye ga ngango va kuma litsako la hombe.

19-21. Matshango muni ya masikwana lawa ma kombako a ntamu wa Biblia wa ku tlhatlha zikarato za wukati?

¹⁹ Hi xikombiso, a sati wo kari a nga tiriko handle le Indonésia i wa hi mubeli wa hombe wa tibheja. Hi malembe yena i wa nga khataleli a vana vakwe va vanharu niku i wa holovisana ni nuna wakwe hi kukhanzakanya. Zonake i lo sangula a ku gonza a Biblia. Hi kutsongwani-kutsongwani a wasati loye i lo kala a kholwa lezi a Biblia gi nga zi wula. A xikhati lexi a nga tirisa a wusungukati ga gona, i lo maha sati wa mu nene. A kutikarata kakwe, ku nga seketelwa matshinyeni ya milayo ya Biblia, ku nehile litsako ngangweni wakwe wontlhe.

²⁰ A sati wo kari a nga tiriko handle le Espanha i ngalo: “Laha ku nga ringana lembe ginwe ntsena na hi chadile hi lo sangula kuva ni zikarato za hombe.” Yena ni nuna wakwe va wa nga zwanani ka zo tala, niku va wa wulawula kutsongwani ahandle ka loku va holovisana. Hambu lezi va nga hi ni nhanyana mutsongwani, va lo boha ku hambana hi nayo. Hambulezo, na zi nga se maheka lezo, va lo kuciwa lezaku va gonza a Biblia. Va lo gonza a wusungukati ga gona xungetano hi vavanuna ni vavasati va tekeneko va tlhela va sangula ku gi tirisa. Handle ko hlwela, va lo zi kota ku bhulisana hi kurula, niku a ngango wabye wa wutsongwani wu lo tlhela wu zwanana hi kutsaka.

²¹ A Biblia ga vuna vanhu va kulileko kambe. Hi xikombiso, wona a tshango ga patswa wo kari wa le Japão. A nuna wa kona i wa hi munhu wa ximbilwambilwani niku a zikhati zinwani i wa hi wa tihanyi. A kusangula, a vanhanyana va patswa lowo va lo sangula ku gonza a Biblia, na ku nga khataliseki a kukaneta ka vapswali vabye. Zonake, a nuna i lo ti patsa ni vanhanyana vakwe, kanilezi a sati i lo simama a kaneta. Hambulezo, a kuhunzeni ka malembe, yena i lo wona mihanzu yi nene ya matshinya ya milayo ya Biblia ngangweni wakwe. A vanhanyana vakwe va wa mu hlayisa khwatsi, niku a nuna wakwe i lo maha wa kurula nguvu. A kucica loko ku lo kuca a wasati loye lezaku a gonza a Biblia ha yece, zonake lezo zi lo mu khumbawu hi ndlela ya yi nene. A wasati loye a kulileko i wulile lezi hi kuphindaphinda: “Hi lo maha a patswa wu chadileko hakunene.”

22, 23. Xana a Biblia gi vunisa kuyini vanhu va midawuko ya matiko wontlhe lezaku va kuma litsako wutomini gabye ga ngango?

²² A vanhu lava va xikari ka vo tala lava va gonzileko a xihundla xa litsako ngangweni. Va kari va vumela a wusungukati ga Biblia va tlhela va gi tirisa. Hi lisine, vona va hanya tikweni galegi ga ginwe ga tihanyi, ga mahanyela ya kubiha, ga kukarateka hi tlhelo ga timali a ku fana ni vanhu vontlhe. Ahandle ka lezo, vona a va mbhelelangi, kanilezi va kuma litsako hi ku zama ku maha kuranza ka Mutumbuluxi wa lulamiselo ga ngango. Khwatsi hi lezi a Biblia gi wulako, Jehova Nungungulu hi yena “Loyi a ku gonzisako lezi zi ku vunako, Loyi a ku rangelako ndleleni leyi u faneleko ku famba ha yona.” — Isaya 48:17.

²³ Hambu lezi a Biblia gi mbhelileko ku tsaliwa a xipimo xa makume mambiri ya mazana ya malembe ma hunzileko, a wusungukati ga gona ga ha tira hakunene. Ahandle ka lezo, gona gi tsalelwe vanhu vontlhe. A Biblia a hi bhuku ga le América ge hambu ga le Mupela-gambo. Jehova “i lo maha tixaka tontlhe ta vanhu ti huma ka nyapanze munwe,” niku Yena wa ma tiva a matshamela ya vanhu va matshamu wontlhe. (Mitiro 17:26) A matshinya ya milayo ya Biblia ma tira ka vanhu vontlhe. Loku u ma tirisa, wenawu u ta kala u xi tiva a xihundla xa litsako ngangweni.