Xini a “Ivangeli ya Judasi”?

HI Abril wa 2006, a maphepha-hungu misaveni yontlhe ma wa hi ni mahungu yo hlamalisa ya lezaku a ntlawa wo kari wa titlhari wu kari wu humesa timhaka ta bhuku go kari ga kale gi nga ha hi ku poliwa gi nga ni hloko ya mhaka “Ivangeli ya Judasi.” A tinzima leto ti wa wulawula hi magezu ya titlhari leti ti ngaku a timhaka leto ti nyika kuzwisisa kuswa xungetano hi Judasi, a mupizani loyi a tokometileko Jesu. Hi kuya hi kuwula kabye, Judasi i wa hi nhenha, a mupostoli loyi a nga mu zwisisa khwatsi Jesu, laha ka kuza a mu nyikela lezaku a dawa hi kuva Jesu a mu kombelile.

Xana a bhuku lego i bhuku ga mitsalo ya kale hakunene? Loku zi hi tano, xana gi kombisa tigonzo to kari ti nga fihlele xungetano hi Judasi Iskarioti, Jesu Kristu, kutani maKristu yo sangula? Xana gi fanele ku khumba a mazwisisela ya hina xungetano hi wuKristu?

KUPOLIWA KA “IVANGELI YA JUDASI”

A ku a “Ivangeli ya Judasi” yi polisilwe kuyini a zi se tiveka. Wutshanwini ga ku poliwa gi tlhela gi humeswa hi titlhari ta ku gonza zilo za vakale, a bhuku legi gi la su halahala gi kumeka kumbheleni ka va 1970 kutani kusanguleni ka va 1980 bazarini ga zilo za kale. Zi wonekisa ku khwatsi gi polilwe le Gipite hi 1978 xilahleni xo kari xi tsikilweko, lexi kuzilava xi nga kehlilwe laha ka ribye. A mahungu lawo ma wumba a xinwe xa mune wa zipanze za bhuku go kari ga kale gi tsalilweko hi xiCóptico (lirimi li tako hi ka vaGipite va kale).

Kota lezi gi nga tsamile hi mazana ya malembe le Gipite, ku nga tiko ga xihala, a bhuku lego gi wa sangulile ku bola. A titlhari to kari ti kombilwe bhuku lego hi 1983; kanilezi a mali leyi yi nga laveka yi wa tele nguvu, hikwalaho a ti xavangi. Anzhako ka kuva gi tsamile malembe manwani na gi nga hlayiswi khwatsi, gi lo engetela ku bola. Hi 2000, gi lo xaviwa hi muxavisi wo kari wa mabhuku ya kale wa le Suíça. Hi magumo, a wasati loye i lo gi nyikela ka ntlawa wo kari wa titlhari. Na ti wonelelwa hi Maecenas Foundation for Ancient Art ni National Geographic Society, a titlhari leto ti lo rumiwa ku vuxeta bhuku lego, legi makunu gi nga sangulile ku hanzukela gi sala hi zipanzana. A titlhari leto ti wa fanele ku tlhela ti gema a ku a bhuku lego gi na ni malembe mangani, ti tlhela ti hunzulusela timhaka ta gona.

A carbono 14 ya bhuku lego yi kombile lezaku gita hi ka zana ga malembe ga wunharu kutani ga wumbiri Nguveni ya Hina. Kanilezi, a titlhari leto ti lo wula lezaku a timhaka leto ta xiCóptico ta “Ivangeli ya Judasi” ti hunzuluselwe hi ka xiGreki mahlweni ka xikhati lexo. Hi xihi a xikhati xalexo yi nga tsaliwa hi xona a “Ivangeli ya Judasi”?

“IVANGELI YA JUDASI” — IVANGELI YA XIGNOSTICO

A khati go sangula ku nga wulawulwa hi kuva ku hi ni bhuku gi vitwako “Ivangeli ya Judasi” ku’ve ka mitsalo ya Irineu, a mutsali wo kari a nga ti wula muKristu a hanyileko kumbheleni ka zana ga malembe ga wumbiri Nguveni ya Hina. Ka bhuku gi vitwako ku Contra as Heresias, Irineu i tsalile lezi xungetano hi mitlawa yo tsalangana leyi yena a nga kaneta tigonzo ta yona: “Va wula lezaku Judasi loyi wa mutokometi i wa zi tiva khwatsi a zilo lezi, ni lezaku hi yena yece a tatisileko a xihundla xa wutokometi, hi kuva na a tiva lisine ku hunza vontlhe lava vanwani. Ve ngalo i vilinganyisile zilo zontlhe, a za laha misaveni ni za le tilweni. Va vanga matimu ya mawunwa yo kota lawa, va guma va ma vitana lezaku i Ivangeli ya Judasi.”

A kungo ga hombe ga Irineu ku wa hi ku kaneta a tigonzo to tsalangana ta maKristu ya vaGonóstico, lava va nga ti wula lezaku va na ni wutivi go hlawuleka. A Gnosticismo i gezu gi tirako ka mitlhawa yo tala, leyi yontlhe yi nga ni kuzwisisa ko hambana xungetano hi “lisine” la wuKristu. A vaGnóstico va vuvumisile tigonzo tabye hi kuya hi mitsalo ya vona wutsumbu leti ti humeleleko ka zana ga malembe ga wumbiri Nguveni ya Hina.

A kutala ka zikhati a tiivangeli leto ta xiGnóstico ti wa wula lezaku a vapostoli va Jesu va wa phazama ku zwisisa mahungo yakwe ni lezaku ku na ni gonzo ya xihundla leyi Jesu a yi wulileko leyi ku nga vatsongwani ntsena va nga yi zwisisa.a A vo kari va vaGnóstico lavo va wa kholwa lezaku a tiko legi hi hanyako ka gona i paxo. Hikwalaho, a “nungungulu muvangi” loyi a kumbukiwako lomu ka Mitsalo ya xiHeberu i wa hi nungungulu wa nyalidede, loyi a nga zwananiko ni vanungungulu vo tsalangana vo mbhelela. A munhu a nga ni “wutivi” ga lisine i wa xi zwisisa a “xihundla” lexi a tlhela a ti karatela ku ti tlhatlhisa ka miri wa nyama.

Hi zalezo zi kombiswako ka “Ivangeli ya Judasi.” Yi sangula hi magezu lawa: “Mhaka ya xihundla leyi Jesu a bhulileko hi yona na Judasi Iskarioti hi 8 wa masiku, masiku manharu mahlweni ka kuga Pasika.”

Xana a bhuku legi hi galegi Irineu a nga wulawula hi gona, legi ku wuliwako lezaku gi wa lahlekile hi mazana ya malembe? Marvin Meyer, xiro xa ntlawa wo sangula lowu wu hlolileko wu tlhela wu hunzulusela a bhuku lego, i ngalo “a tlhamuselo wo koma wa Irineu wa zwanana khwatsi ni bhuku legi gi nga kona zalezi ga xiCóptico gi nga ni hloko ya mhaka Ivangeli ya Judasi.”

JUDASI KA IVANGELI LEYI — BHULO XIKARI KA TITLHARI

Ka “Ivangeli ya Judasi,” Jesu i hleka vapizani vakwe a xikhati lexi va kombisako ku kala va nga hi na wutivi ga lisine. Kanilezi Judasi hi yena yece xikari ka 12 wa vapostoli loyi a kombisako lezaku wa mu zwisisa khwatsi Jesu. Hikwalaho, Jesu wa mu bhulela “mifihlakalo ya mufumu” xihundleni.

A ntlawa wo sangula wa titlhari leti ti hunzuluseleko a “Ivangeli ya Judasi” wu wa khegele nguvu ka tlhamuselo wa Irineu xungetano hi ivangeli leyo. Ka wuhunzuluseli gabye, Judasi i kuma thomo mahlweni ka Jesu kota mupizani loyi a nga wa ta zwisisa mifihlakalo a tlhela a “nghena mufunweni.” A vapostoli lava va khohlisilweko va wa ta lava muvaleti wa Judasi, kanilezi Judasi i wa tava “moya wa wukhumi ni yinharu,” lowu wu nga wa ta “hunza vontlhe [a vapostoli la’vanwani]” hakuva Jesu i ngalo, “u ta nyikela a munhu loyi nzi mu ambeleko kota muphahlo.”

A vatsali va ku xavelwa khwatsi a mabhuku yabye, vo kota Bart Ehrman na Elaine Pagels, lava kambe va nga titlhari ta wuKristu go sangula ni Gnosticismo, va lo hatlisa va humesa a mawonela yabye xungetano hi “Ivangeli ya Judasi” lawa ma tekeleko ku lanzela a timhaka leti ti humesilweko hi ntlawa lowu wo sangula. Kanilezi, xikhatanyana nzhako ka lezo, a titlhari tinwani to kota April DeConick na Birger Pearson, ti lo wula a kukarateka ka tona. Ti wulile lezaku a National Geographic Society yi’ve ni matloti ya ku humesa a timhaka leto ta kale hi ku lava ku ti maha vahaxi vo hlawuleka va mahungu. Tlhatakumbiri, ku tlulilwe a mahela legi gi tolovelekileko ga ku hlolisisa a bhuku na gi nga se humesiwa, hakuva ku lavekile lezaku a ntlawa lowo wu sayina zivumelwano za ku nga tivekisi mahungu lawo na ka ha hi mahlweni.

Na va tira voce hi tlhelo, DeConick na Pearson va lo chikelela magumo ya lezaku a zipanze zo kari za lisima za bhuku lego zi wa nga hunzuluselwangi khwatsi hi titlhari leti tinwani. Hi kuya hi lezi DeConick a zi kumileko a xikhati a nga vuxeta a bhuku lego, Jesu a nga vitani Judasi lezaku i “moya wa wukhumi ni yinharu,” kanilezi i ngalo i “Dimoni ga wukhumi ni manharu.”b Jesu i tlhela a byela Judasi hi ndlela yo dlunyateka lezaku a nga ta ku nghena “mufunweni.” Wutshanwini ga ku “hunza” a vapizani la’vanwani, Jesu i byela Judasi aku: “U ta maha zilo zo tshisa ku hunza vontlhe. Hakuva u ta nyikela a munhu loyi nzi mu ambeleko kota muphahlo.” Ka mawonela ya DeConick, a “Ivangeli ya Judasi” xithenga xa kale xa wuGnóstico lexi xi poyilelako a vapostoli vontlhe lava vanwani. A magumo yo tiya lawa DeConick na Pearson va ma chikeleleko hi lawa yaku laha ka “Ivangeli ya Judasi,” Judasi a hi nhenha.

HI NGA GONZA YINI KA “IVANGELI YA JUDASI”?

Na ku nga khataliseki lezaku va wa wona Judasi kota nhenha kutani kota dimoni ka ivangeli leyi, a ku na tlhari ni yinwe yi hlolileko a timhaka leto yi wulako lezaku ti na ni matimu ya lisine. Bart Ehrman i tlhamusela lezi: “A hi Ivangeli yi tsalilweko hi Judasi, kutani yi wulako lezaku yi tsalilwe hi yena. . . . A hi Ivangeli yi tsalilweko xikhatini xa Judasi [ku khwatsi yi no tsaliwa] hi munhu a nga mu tiva khwatsi . . . Hikwalaho, a hi bhuku gi to hi nyika mahungu yo engeteleka xungetano hi lezi hakunene zi mahekileko masikwini ya Jesu.”

A “Ivangeli ya Judasi” i bhuku ga xiGnóstico ga zana ga malembe ga wumbiri Nguveni ya Hina, legi gi tsalilweko hi xiGreki kusanguleni. A ku a “Ivangeli [leyi] ya Judasi” ya ha hiko ku poliwa ya fana ni timhaka leti Irineu a nga wulawula hi tona i mhaka leyi a titlhari ta ha lavako ku bhulisana hi yona. Kanilezi a mhaka ya lisima leyi a “Ivangeli ya Judasi” yi yi dlunyatisako xikhati lexi a “wuKristu” gi nga avanyeka hi mitlawa ni tigonzo to tala ta kupalisana. Wutshanwini ga ku kaneta a Mitsalo, hi lisine a “Ivangeli ya Judasi” yi tiyisa a zitlharihiso za vapostoli, zo kota lexi xa Paule xi tsalilweko ka Mitiro 20:29, 30: “Nza zi tiva lezaku anzhako ka kuva nzi sukile, . . . xikari ka nwina ku ta vuka a vanhu, lava va kanelako a zilo zi gombonyekileko, kasi ku ti kokela vapizani.”