A tirimi leti hi wulawulako ti tumbulukele Likhokholeni la Babeli ke?

XANA a ximaho lexi xi tsalilweko lomu ka Biblia xi mahekile hakunene? Xana a vanhu va sangulile ku wulawula tirimi to hambana hi khati ginwe, kota lezi zi tlhamuselwako laha ke? Va kona va tseketselako a matimu ya Biblia xungetano hi lezi a tirimi ti nga sangulisa zona ni kuhangalaka ka tona. A mutsali wo kari i ngalo: “A tsheketo wa Likhokhola la Babeli linwe la tikaringani to kala hloko leti ti tshukileko ti hlawutelwa.” Hambu a rabi wo kari (murangeli wa wukhongeli ga xiJuda) i wulile lezaku a tlhatlhambutelo lowu i “ndlela ya wupumbu ya ku zama ku tlhamusela lezi a tixaka ta vanhu ti nga sangulisa zona.”

Hikuyini a vanhu va kanetako matimu ya Likhokhola la Babeli? Hi magezu ma tsongwani, hi lezaku a ma zwanani ni mitlhamuselo yo kari xungetano hi lezi a tirimi ti nga sangulisa zona. Hi xikombiso, a titlhari to kari ti tlhamusela lezaku a mitlawa ya tirimi a yi humelelangi hi xitshuketi, kanilezi yi humelele hi kutsongwani-kutsongwani hi ka “lirimi-tshinya” linwe. A vanwani va kholwa lezaku a tirimi to tala ta hombe ti tumbulukile toce, ti kula kusukela ka kungura kala kuza tiva tirimi ti nga ni magezu yo enela. A mitlhamuselo leyi ni yinwani yo kala ku zwanana yi maha vanhu vo tala va vumelelana na W. T. Fitch, a Mugonzisi wo kari loyi a nga tsala lomu ka bhuku gakwe The Evolution of Language (A kutumbuluka ka tirimi) aku: “A hi seva ni mihlamulo yo zwisiseka.”

Zini lezi a vakambisisi ni vagonzi va zilo za kale va zi kumileko xungetano hi kutumbuluka ni kuhangalaka ka tirimi? Xana a mahungu lawa va ma kumileko ma seketela a wunwe wa mitlhamuselo leyi yi nga laha hehla? Kutani ma seketela a tlhatlhambutelo wa Babeli? A kusangula a hi woneni khwatsi lezi a tlhatlhambutelo wa Babeli wu wulako zona.

ZI MAHEKILE KWIHI NIKU RINI?

A Biblia gi wula lezaku a kuhakaswa ka lirimi ni kuhangalaswa ka vanhu ku mahekile “tikweni ga Xinari,” laha ku nga gumesa ku vitaniwa lezaku i Babuloni. (Genesisi 11:2) Zi mahekile rini lezo? A Biblia gi ngalo “a misava [vanhu] yi lo avanyiswa” masikwini ya Pelegi, loyi a pswalilweko xipimo xa 250 wa malembe mahlweni ka Abrahama. Hikwalaho, a zilo lezi kuzilava zi mahekile ka xipimo xa 4.200 wa malembe ma hunzileko. — Genesisi 10:25; 11:18-26.

A titlhari to kari ti wula lezaku a tirimi leti ti nga kona nyamutlha ti tumbuluka ka lirimi-tshinya linwe — li vitaniwako lona mamani wa tirimi tontlhe leli va alakanyako ku li wa wulawuliwa hi vanhu ka 100.000 wa malembe ma hunzileko.a A vanwani ve ngalo a tirimi leti ti wulawuliwako nyamutlha ti sukela ka tirimi ta hombe ti nga wulawuliwa ka 6.000 wa malembe ma hunzileko. Kanilezi, xini lexi a vagonzi va tirimi va xi tirisako kasi ku tiva lezi a tirimi leti ti kalako ti nga ha wulawuliwi ti nga sangulisa zona? A revista Economist gi ngalo: “Lezo za karata.” Gi tlhela giku: “A kuhambana ni vagonzi va zivangwa zi hanyako, a vagonzi va tirimi a va na wutshamu ga ku ya kela zipanzana za kale za lirimi kasi ku va vuna ku tiva zilo za kale.” A revista legi gi tlhamusela kambe lezaku a mugonzi wa tirimi i chikelela magumo yo kari hi ku “maha tikonta hi ku dumba.”

Hambulezo, zi kona “zipanzana za kale za tirimi.” Zini a zipanzana lezo, niku zi komba yini xungetano hi lezi a tirimi ta vanhu ti nga sangulisa zona? A bhuku The New Encyclopædia Britannica gi tlhamusela lezi: “A mabhuku ya kale ya lirimi lo tsaliwa, ma nga wona woce a zipanzana za tirimi lezi munhu a nga zi kumako, a ma hunzi a 4.000 kutani 5.000 wa malembe hi wukale.” Xana a vagonzi va zilo za kale va zi kumile kwihi a “zipanzana” lezi, kutani “mabhuku ya kale ya tirimi” ke? Va zi kumile le Mesopotamia — laha kale ku nga hi Xinari.b Hikwalaho, a zikombiso zo woneka zi nga kona zi zwanana ni mahungu lawa ma nga lomu ka Biblia.

TIRIMI TO HAMBANA NI MAPIMISELA YO HAMBANA

A tlhatlhambutelo wa Biblia wu wula lezaku le Babeli, Nungungulu i lo “hakasa a lirimi labye, kasi va nga zwanani kuwulawuleni.” (Genesisi 11:7) Hi kota ya lezo, a vatiri va lo “tsika ku aka muti” wa Babeli va hangalaswa “misaveni yontlhe.” (Genesisi 11:8, 9) Hikwalaho, a Biblia a gi wuli lezaku a tirimi tontlhe leti hi wulawulako nyamutlha ti sukela ka “lirimi-tshinya” linwe. Wutshanwini ga lezo, gi tlhamusela a kutumbuluka ka xitshuketi ka tirimi tiswa to mbhelela, leti tontlhe ti nga ni magezu yo ringana ku a vanhu va wula lezi va ti zwisako zona ni lezi va zi alakanyako ti tlhela ti hi to hambana.

Ahati mitlawa ya tirimi leyi yi nga kona misaveni inyamutlha? Ya fana ni ku ya hambana ke? Lera Boroditsky, mugonzi wa kupima ka munhu, i tsalile lezi: “Laha a vagonzi va tirimi va ngaya va kambisisa a tirimi leti ti wulawuliwako (xipimo xa 7.000, ku nga tirimi ti tsongwani ntsena leti va nga ti kambisisa), va wa kuma kuhambana ka hombe loku va nga kala va nga ku rinzelangi.” Kunene, hambu lezi a tirimi ni maravi ya lirimi linwe, to kota xiCantonês ni xiHakka le dzongeni ka China, ti nga ha vako ni kufana ko kari, hi lisine ti hambene ni tirimi ta wunwani ntlawa, to kota xiCatalão kutani xiValenciano le Espanya.

Lezi a vanhu va pimisisako zona ni lezi va tlhamuselisako zona zilo zo kota muvala, ntsengo, wutshamu ni matlhelo, zi yelana ni tirimi tabye. Hi xikombiso, a munhu wa lirimi lo kari i ngalo, “Ku na ni xiharana laha ka woko ga wena ga xinene.” Kanilezi, hi lirimi linwani a munhu a ngaku, “Ku na ni xiharana laha ka woko ga wena ga seno dzongeni wa mupela-gambo.” Na hi ngazi hi lava ku wula zo tala, a kuhambana loku ka djudja kupima. A zi hlamalisi lezi a vaaki le Babeli zi nga va karatela ku simama a ntiro wabye.

KUNGURA NI KU TIRIMI TI NGA NI MAGEZU YO ENELA KE?

Li wa tshamisile kuyini a lirimi lo sangula la vanhu ke? A Biblia gi bika lezaku a wanuna wo sangula Adamu, i zi kotile ku tsamba magezu ya maswa a xikhati lexi a nga zi chula mavito a zihari. (Genesisi 2:20) Adamu kambe i zi kotile ku sasekisa magezu kasi ku wula lezi a nga ti zwisa zona hi sati wakwe, niku Eva yenawu i tlhamusele khwatsi a xileletelo xa Nungungulu ni lezi zi nga wa ta humelela loku va nga mu ingisi. (Genesisi 2:23; 3:1-3) Hikwalaho, a lirimi lo sangula li wa vumelela vanhu a ku bhula kota lezi va nga zi lavisa zona ni ku wula ziku dlunya zontlhe lezi va nga zi alakanya.

A kuhakaswa ka tirimi le Babeli ku mahile vanhu va nga ha zi koti ku tirisana. Hambulezo, a ku fana ni lirimi lo sangula, a tirimi tabye ta tiswa ti wa hi ni magezu yo enela. Nzeni ka mazana ma tsongwani ya malembe, a vanhu va akile madoropa ya hombe, va hlengeleta mabutho ya ntamu, va tlhela va maha wukwewu ni matiko manwani. (Genesisi 13:12; 14:1-11; 37:25) Xana na va zi kotile ku maha zilo zontlhe lezo na va nga hi na magezu yo enela ka tirimi tabye ke? Kota kuwula ka Biblia, a lirimi lo sangula la vanhu ni tirimi leti ti tumbulukileko le Babeli, ti wa nga hi kungura, kanilezi ti wa hi tirimi to mbhelela.

A mikambisiso yi mahiwako ka masiku lawa ya seketela a mawonela lawa. A bhuku The Cambridge Encyclopedia of Language gi wulawulako hi tirimi, gi ngalo: “Ni lihi lixaka la vanhu li hloliwako, hambu loku li hi la kale nguvu, li na ni lirimi lo mbhelela, leli li nga ni magezu yo enela a ku fana ni leti ti vitaniwako ku ngalo tixaka to chanza.” A bhuku The Language Instinct, ga Steven Pinker, mugonzisi wa xikola xa Harvard, gonawu gi ngalo: “A ku na lirimi la xikale.”

ZINI ZI TO HUMELELA HI TIRIMI?

A wukale ga “zipanzana” za tirimi ni laha zi nga kumiwa kona, kuhambana loku ku nga kona xikari ka mitlawa ya tirimi, ni lezi ti nga tshamisile zona a tirimi ta kale, zi hi byela yini ke? A vanhu vo tala va wona lezaku a tlhatlhambutelo wa Biblia xungetano hi lezi zi nga humelela le Babeli i tlhamuselo wa lisine ni wo tsumbeka.

A Biblia gi hi byela lezaku Jehova Nungungulu i hakasile a lirimi la vanhu le Babeli hi ku kala va nga mu ingisi. (Genesisi 11:4-7) Kanilezi, i tsumbisile ku “nyika a matiko milomu [lirimi] yiswa leyi yi basileko, kasi wontlhe ma fela ku vitana a vito ga Jehova, ma mu tirela hi mbilu yinwe.” (Zefania 3:9) A lirimi leli li basileko, ku nga lisine li kumekako ka Mhaka ya Nungungulu, li tlhanganyisa vanhu va misava yontlhe inyamutlha. Zi wonekisa ku khwatsi ku na ni xigelo xo zwala xa ku wula lezaku xikhatini xi tako Nungungulu i ta engetela ku tlhanganyisa vanhu hi lirimi linwe, a fuvisa a vilinganya ya tirimi leyi yi nga humelela le Babeli.