HLOKO YA MHAKA YA KAPA | A SIENSIA YI VALETILE A BIBLIA KE?
Lezi a siensia yi ku vunisako zona wutomini ga wena
Hi kuya hi disionario go kari, a siensia i “gonzo yo eta ni yo kongoma ya matshamela ni matirela ya zilo zi wonekako ni wuako gi wonekako, yi mahiwako hi ku cuwukisela, ku ringisa ni ku tiva mpimo wa zilo.” A ku maha a ntiro lowo wontlhe za karata, niku a kutala ka zikhati a wu humesi lezi va zi lavako. A titlhari ta siensia ti zama ku ringisela zilo ni ku tshama va zi cuwukisela hi maviki, tihweti, hambu hi malembe. Ka zikhati zinwani a va humeleli, kanilezi ka zikhati zo tala va maha zilo zi vunako vanhu. Wona zikombiso zitsongwani.
Hi ku tlhanganyisa a mathumbo yo tiya nguvu ni tisefo to hlawuleka, a koponi yo kari ya le Europa yi zi kotile ku maha muchini wa ku vikela mababyi ma kumiwako hi kunwa mati ya chaka. A michini yo kota leyo yi tirisiwa loku ku humelela a timhango ta ntumbuluko, to fana ni xitsekatseka xa misava lexi xi humeleleko le Haiti hi 2010.
Le ndengelengeni, ku vekilwe michini yo kari leyi yi wumbako lezi zi vitaniwako ku i Sistema de Posicionamento Global (GPS). Hambu lezi kusanguleni a GPS yi nga mahelwe ku tirisiwa ka zilo zi yelanako ni wusochwa, inyamutlha yi vuna vafambisi va mimova, va zihaha-pfhuka, va zitimela za mati, hambu vahloti ni vanhu va enzako vaya ka matshamu ya le kule nguvu hi milenge, lezaku va nga lahleki. Hi kota ya titlhari ta siensia leti ti nga maha a GPS, inyamutlha za olova a ku chikela lomu u ku lavako hi ku tirisa yona.
Wa tirisa a telefone, komputadori, kutani Internet ke? Wa tshuka u chukwatiswa mababyi yo kari kutani ku chumiwa futsi hi kota ya ku tirisa a michini ya tekinolojiya ya ku chuma mababyi? Wa tshuka u enza hi xihaha-pfhuka? Loku zi hi tano, u kari u vuneka hi tindlela to hambanahambana leti a siensia yi vunako vanhu hi tona. A siensia yi ku vuna hi tindlela to tsalangana ta ti nene nguvu wutomini ga wena.
LOMU A SIENSIA YI CHIKELAKO KONA INYAMUTLHA
Laha ti zamako ku engetela a wutivi ga tona, a titlhari ta siensia inyamutlha tiya mahlweni ti hlola nguvu a ntumbuluko. A titlhari ta fizika nukleari, (físicos nucleares) tiya mahlweni ti kela kala laha xinyeni xa átomo kasi ku tiva lezi yi tirisako zona, kuveni a titlhari ta fizika ya ku gonza ziwoningo za tilo (astrofísicos) ti gonza zilo zi humeleleko ka tibiliyoni ta malembe ma hunzileko, na ti zama ku tiva lezi a wuako gi nga tumbulukisa zona. Laha va yako mahlweni hi ku hlola, hambu ka zilo zi nga wonekiko ni ka lezi zi nga kotekiko ku zi khoma, a titlhari to kari ta siensia tiza ti alakanya lezaku loku a Nungungulu wa Biblia i wa hi kona, na va mu kumile.
A titlhari to kari ta ndhuma, ta siensia ni ta filozofia, ti maha zo hunza lezo. Ti maha lezi Amir D. Aczel, a tlhari yo kari ya siensia, yi nga zi wula a ku ku tirisa a siensia kasi ku komba lezaku Nungungulu a nga kona. Hi xikombiso, a tlhari yo kari ya fizika yo tiveka nguvu misaveni yontlhe yi wulile lezaku “lezi lomu wuakweni ku kalako ku nga hi na xikombiso xo kari xa lezaku ku na ni Nungungulu a mahako ntiro wa lisima, zi dlunyatisa khwatsi lezaku a nungungulu loye a nga kona.” A vanwani va wona a ntiro wa Nungungulu wa Biblia kota ntiro wa “wungoma” ni wa “wukanganyisi go hunza a wutlhari gontlhe ga vanhu.”a
Hambulezo, hi fanele ku ti wutisa lezi: Xana a siensia yi gonzile zontlhe futsi xungetano hi ntumbuluko laha ka kuza yi zi kota ku wula zilo zo tiya? A hlamulo wa kona i ahihi. Lisine lezaku a titlhari ta siensia ti mahile zilo zo tala, kanilezi a titlhari to tala ta siensia a ti kaneti lezaku ka ha hi ni zilo zo tala ti kalako ti nga zi tivi kambe, niku kuzilava zi nga kotekiko ku tiviwa. Steven Weinberg, a tlhari ya siensia ni Nghwazi ya ku zwisisa a ntumbuluko, i wulile lezaku “hi nga ta tshuka hi zi zwisisa hi kumbhelela lezaku a zilo zi sukela kwihi.” Mugonzisi Martin Rees tlhelo mugonzi wa ziwoningo wa le Grã-Bratanya, i tsalile lezi: “Kuzilava ku na ni zilo a vanhu va to kala va nga tshuki va zi zwisisa.” A lisine hi lezaku ka zilo zo tala za ntumbuluko, kusukela ka selula ya yitsongwani nguvu kala ka wuako ga hombe, ka ha hi ni zilo lezi a titlhari ta siensia ta nyamutlha ti kalako ti nga zi zwisisi. Wona a zikombiso lezi zi lanzelako:
A titlhari ta ku gonza zilo za ku hanya a ti zi zwisisi hi kumbhelela lezi zi humelelako ka tiselula ta ku hanya. A ti se kuma mihlamulo yo mbhelela xungetano hi lezi a tiselula ti kumisako zona ntamu, ti humesisako zona a maproteina, ni lezi ti panzekisako zona kasi ku wumba tiselula tiswa.
A ntamu wa ku koka zilo zita laha misaveni wa hi khumba ka segundo yinwe ni yinwani wutomini ga hina. Hambulezo, i nchumu lowu a titlhari ta fizika ti nga wu zwisisiko. A va zi zwisisi hi kumbhelela a ku xana a ntamu lowo wu ku kokisa kuyini loku u tlula, kutani lezi wu mahisako zona a nweti wu simama ku renzelekela misava na wu nga humi ndleleni ya wona.
A titlhari ta ku gonza a matshamela ya wuako ni lezi gi nga tumbulukisa zona ti alakanya lezaku a xipimo xa 95 wa tipursento ta zilo zi wumbako a wuako a zi woneki niku a zi koteki ku khomiwa hi michini ya titlhari ta siensia. Va avanyisa a zilo lezo zi nga wonekiko hi mitlawa yimbiri: Zilo zi nga wonekiko (matéria escura) ni ntamu wu nga wonekiko (energia escura). A tshamela ga zilo lezi ga ha simama ku nga tiveki.
Ku na ni zilo zinwani zi kalako zi nga se tiviwa zi hlamalisako a titlhari ta siensia. Hikuyini lezo zi nga za lisima? A mutsali wo kari wa siensia wa ndhuma i wula lezi: “A zilo lezi hi kalako hi nga zi tivi zi tele ku hunza lezi hi zi tivako. Hi mawonela ya mina, a siensia yi fanele ku maha munhu a hlamala a tlhela a lava ku tiva zinwani wutshanwini ga ku womelela ka lezi yena nwinyi a nge hi zona.”
Makunu, loku u ti wutisa lezaku xana a siensia yi lava ku valeta a Biblia yi tlhela yi fuvisa maalakanyo ya lezaku Nungungulu i kona ke, ehleketa hi mhaka leyi: Lezi ka ku a titlhari ta hombe ta siensia ni michini ya tona ya ntamu ti no kota ku zwisisa zilo zi tsongwani ntsena xungetano hi ntumbuluko, xana zi wa ta zwala ku kaneta lezaku ku na ni zilo zinwani lezi a titlhari ta siensia ti nga hiko na ndlela ya ku zi kambisisa ke? A bhuku go kari gi nga ni nzima yo leha yi wulawulako hi matimu ni ku anza ka gonzo ya ziwoningo za tilo, gi gumesa a nzima leyo hi magezu lawa: “Hambu lezi ku hunzileko xipimo xa 4.000 wa malembe na ku gonziwa a ziwoningo za tilo, a wuako ga ha simama ku hlamalisa, a ku fana ni lezi gi nga va hlamalisisa zona a vahanyi va Babuloni wa kale.” (Encyclopedia Britannica)
A Timboni ta Jehova ti tsika a munhu a ti mahela xiboho xakwe mhakeni leyi. Hi ti karatela ku lanzela a xileletelo xa Biblia lexi xi nge: “Ngha a kuolova ka nwina ku tiviwa hi vanhu vontlhe.” (Va Le Filipi 4:5, Tradução do Novo Mundo) Hi ku yelana ni tshinya legi ga nayo, hi ku ramba lezaku u hlola lezi a siensia ni Biblia zi zwananisako zona ni lezi zi seketelisanako zona.
a A vokari va kaneta a Biblia hi kota ya tigonzo ta kale ni ta zezi ta tichechi to kari, to kota gonzo yi wulako lezaku a misava yi laha xikari na xikari ka wuako kutani ya lezaku Nungungulu i mahile misava hi 6 wa masiku ya 24 wa tihora. — Wona a kwadru “A Biblia ni zilo za lisine zi wuliwako hi siensia.”