BHIBLIOTEKA YA SAITE ya Watchtower
BHIBLIOTEKA YA SAITE
ya Watchtower
ciTshwa
  • BHIBHILIYA
  • MABHUKU
  • MITLHANGANO
  • w15 1/6 pp. 3-5
  • Lezi a siensia yi ku vunisako zona wutomini ga wena

Ka cipandze leci a ku na vhidhyu

Hi tsetselele, kuve ni cikarato kasi a vhidhyu leyi yiba.

  • Lezi a siensia yi ku vunisako zona wutomini ga wena
  • A Murinzeli I Huwelela a Mufumo Wa Jehova—2015
  • Zvihlokwana zva mhaka
  • Mahungu yo yelana ni lawa
  • LOMU A SIENSIA YI CHIKELAKO KONA INYAMUTLHA
  • A siensia yi na ni kugumelwa ka yona
    A Murinzeli I Huwelela a Mufumo Wa Jehova—2015
A Murinzeli I Huwelela a Mufumo Wa Jehova—2015
w15 1/6 pp. 3-5
Kuanza hi tlhelo ga siensia ku patsako mimova, GPS, masatelite, zihaha-pfhuka, michini ya ku hlola wongo

HLOKO YA MHAKA YA KAPA | A SIENSIA YI VALETILE A BIBLIA KE?

Lezi a siensia yi ku vunisako zona wutomini ga wena

Hi kuya hi disionario go kari, a siensia i “gonzo yo eta ni yo kongoma ya matshamela ni matirela ya zilo zi wonekako ni wuako gi wonekako, yi mahiwako hi ku cuwukisela, ku ringisa ni ku tiva mpimo wa zilo.” A ku maha a ntiro lowo wontlhe za karata, niku a kutala ka zikhati a wu humesi lezi va zi lavako. A titlhari ta siensia ti zama ku ringisela zilo ni ku tshama va zi cuwukisela hi maviki, tihweti, hambu hi malembe. Ka zikhati zinwani a va humeleli, kanilezi ka zikhati zo tala va maha zilo zi vunako vanhu. Wona zikombiso zitsongwani.

Hi ku tlhanganyisa a mathumbo yo tiya nguvu ni tisefo to hlawuleka, a koponi yo kari ya le Europa yi zi kotile ku maha muchini wa ku vikela mababyi ma kumiwako hi kunwa mati ya chaka. A michini yo kota leyo yi tirisiwa loku ku humelela a timhango ta ntumbuluko, to fana ni xitsekatseka xa misava lexi xi humeleleko le Haiti hi 2010.

Le ndengelengeni, ku vekilwe michini yo kari leyi yi wumbako lezi zi vitaniwako ku i Sistema de Posicionamento Global (GPS). Hambu lezi kusanguleni a GPS yi nga mahelwe ku tirisiwa ka zilo zi yelanako ni wusochwa, inyamutlha yi vuna vafambisi va mimova, va zihaha-pfhuka, va zitimela za mati, hambu vahloti ni vanhu va enzako vaya ka matshamu ya le kule nguvu hi milenge, lezaku va nga lahleki. Hi kota ya titlhari ta siensia leti ti nga maha a GPS, inyamutlha za olova a ku chikela lomu u ku lavako hi ku tirisa yona.

Wa tirisa a telefone, komputadori, kutani Internet ke? Wa tshuka u chukwatiswa mababyi yo kari kutani ku chumiwa futsi hi kota ya ku tirisa a michini ya tekinolojiya ya ku chuma mababyi? Wa tshuka u enza hi xihaha-pfhuka? Loku zi hi tano, u kari u vuneka hi tindlela to hambanahambana leti a siensia yi vunako vanhu hi tona. A siensia yi ku vuna hi tindlela to tsalangana ta ti nene nguvu wutomini ga wena.

LOMU A SIENSIA YI CHIKELAKO KONA INYAMUTLHA

Laha ti zamako ku engetela a wutivi ga tona, a titlhari ta siensia inyamutlha tiya mahlweni ti hlola nguvu a ntumbuluko. A titlhari ta fizika nukleari, (físicos nucleares) tiya mahlweni ti kela kala laha xinyeni xa átomo kasi ku tiva lezi yi tirisako zona, kuveni a titlhari ta fizika ya ku gonza ziwoningo za tilo (astrofísicos) ti gonza zilo zi humeleleko ka tibiliyoni ta malembe ma hunzileko, na ti zama ku tiva lezi a wuako gi nga tumbulukisa zona. Laha va yako mahlweni hi ku hlola, hambu ka zilo zi nga wonekiko ni ka lezi zi nga kotekiko ku zi khoma, a titlhari to kari ta siensia tiza ti alakanya lezaku loku a Nungungulu wa Biblia i wa hi kona, na va mu kumile.

A titlhari to kari ta ndhuma, ta siensia ni ta filozofia, ti maha zo hunza lezo. Ti maha lezi Amir D. Aczel, a tlhari yo kari ya siensia, yi nga zi wula a ku ku tirisa a siensia kasi ku komba lezaku Nungungulu a nga kona. Hi xikombiso, a tlhari yo kari ya fizika yo tiveka nguvu misaveni yontlhe yi wulile lezaku “lezi lomu wuakweni ku kalako ku nga hi na xikombiso xo kari xa lezaku ku na ni Nungungulu a mahako ntiro wa lisima, zi dlunyatisa khwatsi lezaku a nungungulu loye a nga kona.” A vanwani va wona a ntiro wa Nungungulu wa Biblia kota ntiro wa “wungoma” ni wa “wukanganyisi go hunza a wutlhari gontlhe ga vanhu.”a

Hambulezo, hi fanele ku ti wutisa lezi: Xana a siensia yi gonzile zontlhe futsi xungetano hi ntumbuluko laha ka kuza yi zi kota ku wula zilo zo tiya? A hlamulo wa kona i ahihi. Lisine lezaku a titlhari ta siensia ti mahile zilo zo tala, kanilezi a titlhari to tala ta siensia a ti kaneti lezaku ka ha hi ni zilo zo tala ti kalako ti nga zi tivi kambe, niku kuzilava zi nga kotekiko ku tiviwa. Steven Weinberg, a tlhari ya siensia ni Nghwazi ya ku zwisisa a ntumbuluko, i wulile lezaku “hi nga ta tshuka hi zi zwisisa hi kumbhelela lezaku a zilo zi sukela kwihi.” Mugonzisi Martin Rees tlhelo mugonzi wa ziwoningo wa le Grã-Bratanya, i tsalile lezi: “Kuzilava ku na ni zilo a vanhu va to kala va nga tshuki va zi zwisisa.” A lisine hi lezaku ka zilo zo tala za ntumbuluko, kusukela ka selula ya yitsongwani nguvu kala ka wuako ga hombe, ka ha hi ni zilo lezi a titlhari ta siensia ta nyamutlha ti kalako ti nga zi zwisisi. Wona a zikombiso lezi zi lanzelako:

  • DNA

    A titlhari ta ku gonza zilo za ku hanya a ti zi zwisisi hi kumbhelela lezi zi humelelako ka tiselula ta ku hanya. A ti se kuma mihlamulo yo mbhelela xungetano hi lezi a tiselula ti kumisako zona ntamu, ti humesisako zona a maproteina, ni lezi ti panzekisako zona kasi ku wumba tiselula tiswa.

  • Wuako

    A ntamu wa ku koka zilo zita laha misaveni wa hi khumba ka segundo yinwe ni yinwani wutomini ga hina. Hambulezo, i nchumu lowu a titlhari ta fizika ti nga wu zwisisiko. A va zi zwisisi hi kumbhelela a ku xana a ntamu lowo wu ku kokisa kuyini loku u tlula, kutani lezi wu mahisako zona a nweti wu simama ku renzelekela misava na wu nga humi ndleleni ya wona.

  • Mufana a dochelako bhola

    A titlhari ta ku gonza a matshamela ya wuako ni lezi gi nga tumbulukisa zona ti alakanya lezaku a xipimo xa 95 wa tipursento ta zilo zi wumbako a wuako a zi woneki niku a zi koteki ku khomiwa hi michini ya titlhari ta siensia. Va avanyisa a zilo lezo zi nga wonekiko hi mitlawa yimbiri: Zilo zi nga wonekiko (matéria escura) ni ntamu wu nga wonekiko (energia escura). A tshamela ga zilo lezi ga ha simama ku nga tiveki.

Ku na ni zilo zinwani zi kalako zi nga se tiviwa zi hlamalisako a titlhari ta siensia. Hikuyini lezo zi nga za lisima? A mutsali wo kari wa siensia wa ndhuma i wula lezi: “A zilo lezi hi kalako hi nga zi tivi zi tele ku hunza lezi hi zi tivako. Hi mawonela ya mina, a siensia yi fanele ku maha munhu a hlamala a tlhela a lava ku tiva zinwani wutshanwini ga ku womelela ka lezi yena nwinyi a nge hi zona.”

Makunu, loku u ti wutisa lezaku xana a siensia yi lava ku valeta a Biblia yi tlhela yi fuvisa maalakanyo ya lezaku Nungungulu i kona ke, ehleketa hi mhaka leyi: Lezi ka ku a titlhari ta hombe ta siensia ni michini ya tona ya ntamu ti no kota ku zwisisa zilo zi tsongwani ntsena xungetano hi ntumbuluko, xana zi wa ta zwala ku kaneta lezaku ku na ni zilo zinwani lezi a titlhari ta siensia ti nga hiko na ndlela ya ku zi kambisisa ke? A bhuku go kari gi nga ni nzima yo leha yi wulawulako hi matimu ni ku anza ka gonzo ya ziwoningo za tilo, gi gumesa a nzima leyo hi magezu lawa: “Hambu lezi ku hunzileko xipimo xa 4.000 wa malembe na ku gonziwa a ziwoningo za tilo, a wuako ga ha simama ku hlamalisa, a ku fana ni lezi gi nga va hlamalisisa zona a vahanyi va Babuloni wa kale.” (Encyclopedia Britannica)

A Timboni ta Jehova ti tsika a munhu a ti mahela xiboho xakwe mhakeni leyi. Hi ti karatela ku lanzela a xileletelo xa Biblia lexi xi nge: “Ngha a kuolova ka nwina ku tiviwa hi vanhu vontlhe.” (Va Le Filipi 4:5, Tradução do Novo Mundo) Hi ku yelana ni tshinya legi ga nayo, hi ku ramba lezaku u hlola lezi a siensia ni Biblia zi zwananisako zona ni lezi zi seketelisanako zona.

a A vokari va kaneta a Biblia hi kota ya tigonzo ta kale ni ta zezi ta tichechi to kari, to kota gonzo yi wulako lezaku a misava yi laha xikari na xikari ka wuako kutani ya lezaku Nungungulu i mahile misava hi 6 wa masiku ya 24 wa tihora. — Wona a kwadru “A Biblia ni zilo za lisine zi wuliwako hi siensia.”

A Biblia ni zilo za lisine zi wuliwako hi siensia

A Biblia a gi ti wuli lezaku i bhuku ga siensia. Hambulezo, a vatsali va gona va wulawulile lisine ka timhaka to kari leti a titlhari ta siensia inyamutlha ti nga ti tsakelako. Wona zikombiso zo kari.

  • Wuako

    Tanga ya misava ni ya wuako

    A titlhari ta siensia ti alakanyela lezaku a misava yi na ni xipimo xa 4 wa tibiliyoni ta malembe, ni lezaku a wuako gi ngava ni 13 kuya ka 14 wa tibiliyoni ta malembe. A Biblia a gi wuli a lembe legi a wuako gi nga vangiwa hi gona. A ku na wutshamu ni ginwe lomu ka Biblia ku wuliwako lezaku a misava yova ni xipimo xa 10.000 wa malembe ntsena na yi vangilwe. A vesi go sangula ga Biblia go wula lezi: “A kusanguleni Nungungulu i lo vanga tilo ni misava.” (Genesisi 1:1) A magezu lawo yo kala ku kongoma, ma tsika nyangwa na wu vululekile lezaku a titlhari ta siensia ti wula lembe legi a zilo zi wonekako zi nga sangula kuva kona, hi kuya hi mahlayela yo zwisiseka ya siensia.

  • Zitsunga, byanyi, ni mati

    Kulongiselwa ka misava kasi a vanhu va hanya ka yona

    A bhuku ga Genesisi xipimo 1 gi tirisa a gezu “siku” kasi ku wula zigava zi ngava kona a xikhati lexi ku nga kari ku longiselwa misava lezaku ku hanya zilo hi tixaka ta zona to hambanahambana. A ximaho xo gumesa ka mitlhamuselo leyo yi nga ka Genesisi kuve kuhumelela ka vanhu. A Biblia a gi wuli a kuleha ka 6 wa “masiku” lawa ya kuvangiwa ka zilo. A kuhambana ni lezo, gi tsika nyangwa na wu vululekile lezaku a titlhari ta siensia ti gonza a masiku lawo ni ku wula a kuleha ka wona. Lexi hi xi tivako hi lezaku a “masiku” lawo ya kuvangiwa ka zilo, ma wa lehile ku hunza masiku ya 24 wa tihora.

  • Misava

    A misava yi hayekilwe laha ka yini?

    A Biblia gi wula lezaku a misava yi “laha ndengelengeni.” (Joba 26:7) A gi wuli lezaku a misava yi laha makatleni kutani laha hlaneni wa ndlovu ya hombe yi yimileko lehehla ka futsu; kota kuwula ka tikaringani to kari ta kale. A kuhambana ni lezo, a Biblia gi tsika nyangwa na wu vululekile lezaku a titlhari ta siensia ti hlola kasi ti zi tiva. Hi kufamba ka xikhati, Nicolaus Copernicus na Johannes Kepler va tlhamusele lezi a misava yi renzelekelisako zona a gambo, na yi fambisiwa hi ntamu wu nga wonekiko. Hi nzhako ka xikhati, Isaac Newton i lo tlhamusela lezi a ntamu wa kukokana ka zilo zi nga le ndengelengeni wu rangelisako zona a zilo zontlhe zi nga le ndengelengeni.

  • mabacteria

    Zileletelo za basiselelo ni za ku vikela mababyi

    A bhuku ga Levi gi na ni zileletelo zi nga nyikilwe a vaIsraeli xungetano hi lezi va nga fanele ku maha kasi va ti vikela mababyi ya ku thapela, a ku patsa ni ku hambanyisa munhu ni vanwani loku a hi ni mababyi ma thapelako. Xungetano hi basiselelo, a nayo wu tsalilweko ka Deuteronome 23:12, 13 wu wa laya a vaIsraeli lezaku va sukasukela ka wutshamu ga xihundla le kule ni laha ku nga hi ni matenda yabye. Va wa fanele ‘ku kelela a chaka gabye loku va sukasukile.’ Ntsena ka 200 wa malembe ma hunzileko hi kona a titlhari ta siensia ni vadokodela va nga wona lisima la ku yimisa a nayo lowo wa mahanyela.

A mahungu ya Biblia lawa u mbhetileko ku ma gonza, ma tsalilwe kale nguvu. Makunu, a vatsali va gona va ma tivisile kuyini a mahungu lawo yo tsumbeka, kasi lezo hambu lava va nga gonzile nguvu xikhatini xabye va wa nga tivi nchumu hi zona? A Mutumbuluxi wa Biblia i hlamula aku: ‘Khwatsi hi lezi a matilo ma tlakukileko ku hunza misava, zinghaho a tindlela ta mina ti tlakukile ku hunza ta nwina, ni maalakanyo ya mina ma hunza ya nwina.’ — Isaya 55:9.

    Mabhuku ya ciTshwa (2000-2025)
    Huma
    Nghena
    • ciTshwa
    • Rumela
    • Ti hlawulele
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Nayo wa matirisela
    • Nayo wa cihundla
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Nghena
    Rumela