A siensia yi na ni kugumelwa ka yona

Ka malembana lawa, ku kari ku hangalaswa mabhuku yo tala ma tlhamuselako a mawonela ya lezaku Nungungulu a nga kona. A mabhuku lawo ma koka kupima ka vanhu vo tala niku ma tlhela ma vanga a kubhulisana ko tala ni kukanetisana. Xungetano hi mhaka leyi, David Eagleman, a nga mugonzi wa wongo i tsalile lezi: “A vagonzi vo kari va alakanya lezaku . . . a titlhari ta siensia ti tiva zilo zontlhe.” I lo engeta aku: “Kanilezi, a titlhari ta siensia ta ti nene a ti womeleli ka lezi ti zi tivako ntsena, niku a ntiro wa tona wu yelana ni ku pola zilo za ziswa ni ku pola zilo na ti nga zi rinzelangi.”

Hi kufamba ka malembe, na ti hlota mihlamulo ya ziwutiso zo karata zi yelanako ni ntumbuluko, a titlhari ta hombe ta siensia ti pola zilo za lisima na ti nga zi rinzelangi. Hambulezo, a titlhari to kari ta maha zihoxo za hombe ntirweni wa tona. Isaac Newton, yinwe ya titlhari ta hombe ta siensia ti vileko kona kala makunu. I kombile lezi a ntamu wa kukokana ka zirenzelekwani zi nga ndengelengeni wu tlhanganyisisako zona a zirenzelekwani, tinyeleti, ni ntlawa wa hombe wa tinyeleti ka wuako ginwe. I lo tsamba a cálculos, ku nga xipanze xo kari xa matematica xi tirisiwako loku ku mahiwa komputadori, ku famba hi zihaha-pfhuka, ni ka fizika nukleari kambe. Hambulezo, Newton kambe i lo ti nyiketela ka siensia yi vitaniwako ku i alqui- mia — yi nga siensia yo kala ku tsumbeka, ya ku zama ku cica a muthovu ni tisimbi tinwani kasi ti maha nzalama hi ku tirisa wungoma ni kuhlahluva hi ziwoningo za tilo.

Kwalomo ka 1.500 wa malembe Newton na a nga se pswaliwa, Ptolemy a tlhari ya muGreki ya ku gonza ziwoningo za tilo, i lo hlola tilo hi mahlo ntsena. I lo gonza zirenzelekwani za le tilweni ni wusiku hi ku zi cuwukisela ntsena a tlhela a maha tlhari ya hombe ya ku tsala mimapa. Kanilezi, i wa kholwa lezaku laha misaveni hi kona xikari ka zilo zontlhe. Xungetano hi Ptolemy, Carl Sagan a tlhari yo gonza ziwoningo za tilo i lo tsala lezi: “A kuva a mawonela ya Ptolemy ya lezaku laha misaveni hi kona xikari ka zilo zontlhe ma wonilwe ma hi ya lisine hi xipimo xa 1.500 wa malembe, zi tiyisa lezaku hambu munhu a tivako nguvu a nga tshuka a phazama za hombe nguvu.”

Inyamutlha a titlhari ta siensia ti kumana ni zikarato zalezo a xikhati lexi ti mahako a mikambisiso ya tona. Xana va ta tshuka va kuma a tlhamuselo wo mbhelela xungetano hi wuako? Hambu lezi zi nga zi nene a ku vumela lezaku a siensia ya maha zilo za hombe ni ku hi vuna nguvu inyamutlha, za lisima kambe a ku nga rivali lezaku yi na ni kugumelwa ka yona. Paul Davies, a tlhari ya fizika i lo wula lezi: “A zi koteki a ku kuma mihlamulo ya ziwutiso zontlhe xungetano hi wuako leyi yi zwananako khwatsi na yi nga vuxi ziwutiso zinwani.” A magezu lawa ma komba lisine li nga kanetiwiko laku: A vanhu a va nge zi koti a ku wu zwisisa hi kumbhelela a ntumbuluko ni zontlhe zi nga ka wona. Hikwalaho, loku ku wulawuliwa hi lezaku a siensia yi nga zi kota ku hi tlhamusela a zilo zontlhe zi nga kona, zi nene nguvu a kuva hi nga tekeli ku kholwa a magezu lawo hi kumbhelela.

A Biblia gi komba a kuhlamalisa ka ntumbuluko hi magezu lawa: “Languta, lexi hi xipanze xa mitiro ya [Nungungulu] ntsena, hi zwile xipanze xitsongwani xa ndhuma yakwe ntsena”! (Joba 26:14) Ka ha hi ni zilo zo tala lezi zi nga kotekiko ku a munhu a zi tiva ni ku zi zwisisa. Hakunene, a magezu ya mupostoli Paule, ma tsalilweko kwalomo ka 2.000 wa malembe ma hunzileko, ma ha hi ya lisine: “Mangabye a kueta ka kufuma ni kutlhariha ni wutivi ka Nungungulu! A kulamula kakwe a ku na ku pimiwa, ni tindlela takwe a ti na ku tibyiwa”! — Va Le Roma 11:33.