A Nayo wa Nungungulu ka Israeli wu wa hi wo lulama ni wo kala xihlawulela?

KA XIKHATI xo kari xi hunzileko, a hubye yo kari ya wulamuli ya tiko go kari ga le Mupela-gambo yi lo vumela a wukustumunyu ga mawunwa gi nga komba lezaku a vavanuna vambiri va wa hi ni nanzu wa kudaya, zonake yi si va konela kufa. Zalezi zi nga tiveka lezaku a vavanuna lavo va wa nga hi na nanzu, a vaadivodago va lo tira nguvu, zonake vaza va zi kota ku tlhatlhisa munwe wa vavanuna lavo va nga hiko na nanzu. Kanilezi a vaadvogado lava va nga kari va lwela a mhaka va wa nga ta ha maha nchumu hi loyi munwani — hakuva i wa delwe.

Kota lezi zi kotekako ku ku humelela zihoxo ka hubye yihi ni yihi ya wulamuli, a Biblia gi kuca lezi: U fanele ku “lanzela nongameto basi.” (Deuteronome 16:20) Loku a valamuli va lanzela nongameto, a vanhu va vuneka. Nungungulu i nyikile a vaIsraeli va kale a xaxameto wa milayo yo lulama ni yo kala xihlawulela. Makunu a hi wone a Nayo lowo kasi hi wona lezaku xana “tontlhe tindlela takwe [Nungungulu] ti lulamile” ke. — Deuteronome 32:4.

VALAMULI ‘LAVA VA TLHARIHILEKO, VA NGA NI KUPIMA’

Loku a valamuli va hi lava va nga ni wutlhari, va nga hiko na xihlawulela, na va hi vo lulama, a vanhu va xalala va tlhela va vuneka. Ka valamuli la’va nga xuva ku maha lezo, zi wa hi za lisima nguvu a ku lanzela a Nayo wa Nungungulu lowu a nga nyikile vaIsraeli. Laha a vaIsraeli va nga hi lomu xiwuleni, Mosi i lo byeliwa lezaku a hlawula “a vavanuna lava va va nene, lava va chavako Nungungulu, a vavanuna lava va lulamileko, lava va vengako bhinzu legi gi nga lulamangiko” kasi va tira kota valamuli. (Eksodusi 18:21, 22) Loku ku hunzile a 40 wa malembe, Nungungulu i lo tlhela a khanyisa kambe lezaku ku wa laveka “vavanuna lava va tlharihileko, lava va nga ni kupima” kasi ku lamula vanhu. — Deuteronome 1:13-17.

Anzhako ka mazana ya malembe, Jehoxafatea Hosi ya Juda i lo laya valamuli aku: “Ti woneleni ka lezi mu ta nga zi maha, hakuva a mu lamuli hi ku rumiwa hi vanhu, kanilezi mu rumiwa hi Jehova; hikwalaho mu zinwe na yena kulamuleni ka nwina. Makunu ngha mu chava Jehova, mu ti wonela ka lezi mu ta nga zi maha hakuva ku hava kukanganyisa ka Jehova Nungungulu wa hina, hambu ku cuwuka xiyimo xa munhu, ge hambu ku rengelelwa.” (2 Kronekele 19:6, 7) Hi magezu lawa, a hosi yi alakanyisile a valamuli lezaku loku vava ni xihlawulela kutani makangwa zibohweni zabye, Nungungulu i wa ta va nyika nanzu wa ni gihi wuyelo go biha.

A xikhati lexi a valamuli va Israeli va nga lanzela a zileletelo lezo, a vanhu va wa tizwa na va vikelekile ni ku hanya kuruleni. A Nayo wa Nungungulu kambe wu wa hi ni matshinya ya milayo lawa ma nga vuna valamuli a ku ngavi na xihlawulela zibohweni zabye, hambu ka timhaka to karata nguvu. Hi wahi a matshinya lawo?

MATSHINYA MA NGA KARI MA VUNA KU LAMULA HI NDLELA YI NGA KOMBISIKO XIHLAWULELA

Hambu lezi a valamuli lava va nga hlawuliwa va nga hi vavanuna va wutlhari va nga ringanelwa, va wa nga tsikiwi va lamula hi wutivi kutani wutlhari gabye basi. Jehova Nungungulu i wa va nyikile matshinya kutani zileletelo lezi zi nga wa ta va vuna ku lamula hi nongameto. Hi lawa a matshinya kutani a zileletelo zo kari lezi zi nga nyikilwe valamuli va vaIsraeli.

Hlola mhaka hi kumbhelela. Hi ku tirisa Mosi, Nungungulu i layile valamuli va vaIsraeli aku: “Zwanani timhaka ta vamakabye va nwina, mu lamula hi kululama timhaka tabye.” (Deuteronome 1:16) A valamuli va nga lamula mhaka hi nongameto ntsena loku va tivile a lisine lontlhe la mhaka leyo. Hi xigelo lexo Nungungulu a layileko lezi ka vontlhe lava va nga lamula timhaka: U fanele ku “hlolisisa mhaka leyo, u wutisisa khwatsi.” Na va nga se sangula ku lamula a mhaka yo kari le hubyeni ya wulamuli, a valamuli va wa fanele ku ranga hi ku tiyiseka lezaku a mhaka leyo lisine ke. — Deuteronome 13:14; 17:4.

Zwana wumboni ga vakustumunyu. A wumboni ga vakustumunyu gi wa hi ga lisima kulamuleni. A Nayo wa Nungungulu wu wa laya lezi: “A munhu munwe a nga ringani ku maha kustumunyu wa kuonha ka munhu, hambu loku a lo maha xionho xa lihi lixaka; a timhaka ti ta tiyiswa hi vakustumunyu vambiri kutani vanharu.” (Deuteronome 19:15) Ka vakustumunyu a Nayo wa Nungungulu wu wa laya lezi: “U nga dzuki u wulawula timhaka ta mawunwa; u nga hlengeli ni wa kubiha u maha kustumunyu wo hemba.” — Eksodusi 23:1.

Lava va lamulako va wa fanele ku tsumbeka. A tsayiselelo wa vakustumunyu va mawunwa wu wa hi xitlharihiso ka vontlhe. Ku wa layiwa lezi: ‘Ni valamuli va ta hlolisisa a lisine la mhaka leyo, zonake loku a kustumunyu loye a kustumunyile wunwa, a hembela wakelane wakwe, zonake mu ta mu maha lezi a nga wa lava lezaku zi mahiwa ka wakelane wakwe, mu susa kubiha xikari ka nwina.’ (Deuteronome 19:18, 19) Hikwalaho loku a munhu a kustumunyile mawunwa le hubyeni ya wulamuli hi ku fela ku teka a tshomba ya munwani, a tsayiselelo wakwe ku wa hi ku luza zo fana ni lezi a nga zi lava. Loku a lumbetile munhu a nga hiko na nanzu kasi a dawa, a mulumbeti loye i wa fanele ku hakhela hi ku dawa. A xileletelo lexi xi wa nyika xigelo xa hombe nguvu xa ku wulawula lisine.

U nga lamuli mhaka hi xihlawulela. Zalezo va tivileko a lisine lontlhe la mhaka, a valamuli va wa xuxa a mhaka leyo kasi va maha xiboho. Ka xigava lexi, ku wa hi ni nchumu wa lisima nguvu wu nga hi Nayweni wa Nungungulu va nga fanele ku chela kota hi wona. Ku nga lowu: “U nga cuwuki a nghohe ya xisiwana, hambu ku yimela a wahombe; kanilezi lamula muakelani wa wena hi nongameto.” (Levi 19:15) Timhakeni tontlhe, a valamuli va wa fanele ku lamula hi nongameto, va nga cuwuki nghohe ya munhu ge hambu a xiyimo xa lava va nga mangalene.

A matshinya lawa, ma tsalilweko kaleloko lomu ka Nayo lowu Nungungulu a nyikileko vaIsraeli, ma nga ha tira ka tihubye ta wulamuli inyamutlha. Loku ma lanzelwa, ku nga potsiwa a ku lamula hi ndlela ya hava.

Xikhatini xa hina, mulamuli a ingiselako a vavanuna vambiri va kanetisanako — Loku ku lanzelwa a matshinya ya Nayo wa Nungungulu, ku nga potsiwa ku lamula hi ndlela ya hava

LAVA VA NGA VUNEKA LOKU KU LAMULIWA HI NONGAMETO

Mosi i mahile xiwutiso lexi ka vaIsraeli: ‘I tiko muni ga hombe gi nga kona legi gi nga ni milayo ni zileletelo zi lulamileko khwatsi hi yontlhe milayo leyi nzi yi vekako nyamutlha mahlweni ka nwina?’ (Deuteronome 4:8) Kunene, ku wa nga hi na tiko ginwani gi nga ti buza hi milayo yo fana ni leyo. Xikhatini xa kufuma ka Hosi Solomoni, loyi a ti karateleko ku lanzela a milayo ya Jehova na a ha hi muswa, a vanhu va wa hanya na “va nga chavi nchumu” na va hi ni kurula, va humelela va tlhela ‘vaga, vanwa, va tsaka.’ — 1 Tihosi 4:20, 25.

A ya kubiha hi lezaku a vaIsraeli va gumesile va tsika milayo ya Nungungulu wabye. Hi ku tirisa muprofeti Jeremia, Nungungulu i te ngalo: Wa zi wona! ‘va kanetile a mhaka ya Jehova, mbutivi muni va nga nago ke?’ (Jeremia 8:9) Kota wuyelo ga kona, Jerusalema i lova doropa kutani “muti wa nkhata” wu teleko hi “manyalataniso.” Hi kugumesa, gi lo loviswa gi tshama gi hi rumbi hi 70 wa malembe. — Ezekieli 22:2; Jeremia 25:11.

Muprofeti Isaya i xi hanyile nguvu xiyimo lexo xa zikarato za Israeli. Laha a nga alakanya lezi zi hunzileko, i lo kuceka ku wula mhaka ya lisine xungetano hi Jehova Nungungulu ni Nayo Wakwe. I te ngalo: “Loku u tsayisa misava kulamuleni ka wena, a vaaki va yona va gonza kululama.” — Isaya 26:9.

Isaya i lo kuma litsako laha a nga pimiselwa ku profeta xungetano hi mufumo wa Jesu Kristu, a Hosi ya Wumessia, aku: “A nga ta lamula hi lezi a mahlo yakwe ma zi wonako, ge hambu ku kona hi kuzwa ka tindleve takwe. Kanilezi lava va vumalako i ta va lamula hi kululama, a tshanza hi nongameto timhakeni ta lava va tsimbeketilweko misaveni.” (Isaya 11:3, 4) Hi nga wona a kusaseka ka lezi zi rinzelwako hi vontlhe lava va vumelako ku fumelwa hi Hosi ya Wumessia hasi ka Mufumo wa Nungungulu! — Mateu 6:10.

a A vito Jehoxafate gi wula ku, “Jehova Mulamuli.”

A Nayo wa Nungungulu wu wa vumela ku a munhu a ti photela?

A vanhu vo tala va kari va dokadokisana hi ku lava ku tiva a tlhamuselo wa magezu, “tihlo hi tihlo, a tino hi tino,” lawa ma nga lomu ka Biblia. (Eksodusi 21:24) A vanwani va kholwa lezaku a magezu lawa ma komba lezaku Nungungulu wa vumela ku a munhu a ti photela ha yece. Kanilezi, a maalakanyo lawo ma lwisana ni nayo wa Nungungulu waku: ‘U nga ti photeli, hambu ni ku tshama ni xiviti hi vanhu va ka nwina.’ (Levi 19:18) Makunu ma wula yini a magezu lawa ma nga ka bhuku ga Eksodusi ke?

A bhuku ga Eksodusi 21:22 gi wulawula hi xiyimo xo kari laha a vanhu vambiri va lwako zonake a munwani wabye a bayisa wasati a nga ni nyimba, zonake a vana lavo va huma na ma nga se chikela a masiku ya ku pswala. Loku a mamani ni n’wana va ngafi, a nuna wakwe i wa nga ta vumelelwa ku phota. A kuhambana ni lezo, a wanuna loyi a bayisileko a wasati loyi i wa fanele ku ‘riha hi ntsengo lowu a nga wa ta wu wula a nuna wakwe; i wa ta ya riha mahlweni ka valamuli.’ Hi magezu manwani, a wanuna loyi a bayisileko a mamani loyi i wa ta rihisiwa wukode (multa) hi valamuli le hubyeni ya wulamuli, zonake a nyika a nuna wa kona. Loku a wasati loye kutani a n’wana wakwe afa hi kota ya mhango leyo, a valamuli valavo hi vona va nga wa ta daya a munhu loyi a onhileko.

Ka mhaka leyi, a hubye, na ku nga hi loyi a onhelweko, hi yona yi nga wa ta “rihisa wutomi hi wutomi, a tihlo hi tihlo, a tino hi tino . . . ” (Eksodusi 21:23, 24) A tshinya legi ga nayo gi wa alakanyisa a valamuli lezaku a tsayiselelo wu wa nga faneli kuva wo hunzisa mpimo ge hambu ku nga chikeli laha wu nga fanele. Richard Elliott Friedman, a tlhari ya ku hlola Biblia, i te: “Ko khwatsi a tshinya legi ga nayo ku wa hi lezaku a tsayiselelo wu wa fanele ku ringana ni xionho xa kona niku wu wa nga faneli ku tshuka wu hunzisa mpimo.”

Makunu xini xi mahileko lezaku a vanhu va sangula ku alakanya lezaku a Nayo wa Nungungulu wu wa vumelela munhu lezaku a ti photela ha yece? Za lisima a ku wona lezaku ka Mateu 5:38, 39, Jesu i te ngalo: “Nwina mu zi zwile lezaku ku wa wulilwe ku ngalo: A tihlo gi rihiwa hi tihlo, a tino hi tino; kanilezi mina nziku ka nwina: Mu nga tsimbeteli loyi wa kubiha; kanilezi kani hi mani a ku phakatako a rama ga xinene, hunzuluka u mu nyika ginwani kambe.” Zi wonekisa ku khwatsi masikwini ya Jesu a varangeli vo kari va wukhongeli va wa patsile ni ‘nayo wa ku ti photela’ lomu ka mikhuwo yabye yi nga hlawutelwa hi milomu, kota nchumu wo amukeleka kasi a munhu a ti photela loku a onhelwe. Hambulezo, Jesu i zi vekile kubaseni lezaku a gonzo leyo yi wa nga seketelwi ka Nayo wa Nungungulu lowu a nyikileko vaIsraeli.