A bhuku Pesito ga xiSiria gi hi vuna ku tiva a matimu ya maBiblia yo sangula kuhunzuluselwa

XIKHATANYANA mahlweni ka ku Jesu a tlhelela tilweni, i lo laya vapizani vakwe lezaku va nyika wukustumunyu xungetano hi yena le “Jerusalema, ni le Judia gontlhe, ni le Samaria, ku kala le magemeta-musi ya misava.” (Mitiro 1:8) A vapizani vakwe va lo maha lezo hi kuhiseka ni ku tiya-hlana. Hambulezo, zalezi va nga sangula ku xumayela le Jerusalema, va lo tekela ku xaniswa nguvu laha ka kuza ku dawa Stefani. A kutala ka vapizani va Jesu va lo tsutsuma vaya le Antiokia, Siria, ku nga hi madoropa ya hombe ya Mufumo wa Roma,ma nga kumeka ka pfhuka wa xipimo xa 550 wa tikilometro kuya nwalungu kusukela le Jerusalema. — Mitiro 11:19.

Le Antiokia, a vapizani va Jesu va lo simama ku kanela “ivangeli” xungetano hi Jesu, niku a vanhu vanyingi va nga hiko vaJuda va lo kholwa. (Mitiro 11:20, 21) Hambu lezi a xiGreki ku nga hi lirimi li nga wulawulwa hi vanhu vo tala lomu nzeni ka doropa ga Antiokia, le handle ka gona ni le provincia gontlhe, a vanhu vo tala va wa wulawula xiSiria.

A “MAHUNGU YO SASEKA” MA HUNZULUSELWA HI XISIRIA

Laha a ntsengo wa maKristu ma nga wulawula xiSiria wu nga engeteleka ka zana ga malembe ga wumbiri, ku lova ni xilaveko xa lezaku a “mahungu yo saseka” ma hunzuluselwa hi lirimi labye. Hikwalaho, zi wonekisa ku khwatsi a Mitsalo ya xiGreki ya wuKristu yi rangile yi hunzuluselwa hi xiSiria, na ku nga hi xiLatini.

Hi va 170 Nguveni ya Hina (E.C.), Tatiano a mutsali wa muSiria (kwalomo ka va 120-173 E.C.) i patsile a tiIvangeli leti ta mune ti wumba a bhuku ga xiGreki kutani xiSiria, legi gi vitwako Diatessaron — ku nga gezu ga xiGreki gi wulako ku, “hi [ka] mune [wa tiIvangeli].” Hi nzhako ka xikhati, Ephraem wa le Siria (kwalomo ka va 310-373 E.C.) i lo humesa a mitlhamuselo ya Diatessaron. Ka mitlhamuselo leyo i lo komba lezaku a Diatessaron gi wa tirisiwa nguvu hi maKristu ya vaSiria.

A bhuku Diatessaron ga lisima nguvu ka hina inyamutlha. Hikuyini? Nzeni ka zana ga malembe ga wu 19, a titlhari to kari ti waku a tiIvangeli leti ti tsalilwe hi nzhako ka xikhati, ka zana ga malembe ga wumbiri, nzeni ka 130 ni 170 E.C. Hi kota ya lezo, va waku a hi matimu yo tsumbeka ya wutomi ga Jesu. Hambulezo, a mabhuku ya kale ya Diatessaron ma kumilweko kusukela ka malembe lawo ma tiyisekisa lezaku a Ivangeli ya Mateu, Marku, Luka, ni ya Johani, ti wa sina ti tirisiwa nguvu xikari ka zana ga malembe ga wumbiri. Hikwalaho, ma fanele ku ngha ma tsalilwe mahlweni. Tlhatakumbiri, kota lezi Taciano a nga kala ku tirisa a tiIvangeli ta mawunwa (Evangelhos apócrifos), a ku fana ni lezi a nga ti tirisisa zona a tiIvangeli le’ta mune a xikhati lexi a nga tsala a Diatessaron, zi komba lezaku a tiIvangeli leti ta mawunwa va wa ti wona na ti nga tsumbeki.

Kusanguleni ka zana ga malembe ga wuntlhanu, a Biblia go kari ga xiSiria gi lo sangula ku tirisiwa hi vanhu vo tala le nwalungu wa Mesopotamia. Kuzilava gi hunzuluselweko ka zana ga malembe ga wumbiri kutani ga wunharu Nguveni ya Hina, a Biblia legi gi wa patsa a mabhuku wontlhe ya Biblia ahandle ka 2 Pedro, 2 Johani, 3 Johani, Juda ni Kuvululelwa. A Biblia lego gi tiviwa kota Pesito, zi wulako ku “kuolova” kutani “kudlunyateka.” A Pesito ginwe ga mabhuku ya kale gi nga ni wukustumunyu ga lisima nguvu ka mitsalo yo sangula ya Biblia.

Lexi xi hlamalisako hi lezaku a Pesito go kari gi tsalilwe masiku ma xungetako a malembe ya 459/460 E.C.; hi ndlela leyo gi maha gona bhuku ga kale nguvu ga Biblia go tsaliwa hi mandla gi nga ni masiku yo kongoma. Nzeni ka va 508 E.C., a Pesito gi lo tlhela gi tsaliswa na gi patsa ntlhanu wa mabhuku lawa ma nga kiyela. Gi lo tibyiwa kota Versão Filoxeniana.

KU THUMBIWA KA MABHUKU MANWANI YA XISIRIA YO TSALIWA HI MANDLA

Kala ka zana ga malembe ga wu 19, a kutala ka mabhuku ya Mitsalo ya xiGreki ya wuKristu hi xiGreki lawa ma nga tiviwa ma wa hi ya zana ga malembe ga wuntlhanu kutani ya le nzhako ka xikhati lexo. Hi xigelo lexo, a titlhari ta Biblia ti wa ma lava nguvu a mabhuku lawo ya kale yo kota Vulgata ga xiLatini ni Pesito ga xiSiria. Ka xikhati lexo, a vokari va wa kholwa lezaku a Pesito gi wa hi Biblia gi chukwatisilweko gi humileko hi ka Biblia ginwani ga kale ga xiSiria. Kanilezi a bhuku lego gi wa nga tiviwi. Kota lezi a Biblia ga kale ga xiSiria gi nga hi ga kwalomo ka zana ga malembe ga wumbiri, a bhuku lego gi wa ta hi vuna ku tiva matimu ya maBiblia yo sangula kuhunzuluselwa, niku handle ko kanakana gi wa tava ga lisima nguvu ka titlhari ta Biblia! Xana gi wa hi kona a bhuku lego ga kale ga xiSiria hakunene? Gi wa ta kumeka?

Ina! Hi lisine, a mabhuku lawo ya mambiri ya lisima ya xiSiria va ma kumile. A go sangula ga kwalomo ka zana ga malembe ga wuntlhanu. Gi wa hi xikari ka mabhuku yo tala ya xiSiria yo tsaliwa hi mandla ma ngaya ka yindlu ya ku hlayisa zibya za lisima (Museu) ya le Gra-Bretanya hi 1842 ma nga kumilwe lomu ka yindlu ya wukhongeli le xiwuleni xa Nitria (Deserto Nítria) le Gipite. Gi lo vitaniwa ku i Curetoniano ga xiSiria hakuva gi polilwe gi tlhela gi humesiwa hi William Cureton, a muvuneteli wa muhlayisi wa yindlu leyo ya ku hlayisa mabhuku ya lisima. A bhuku legi ga lisima gi na ni tiIvangeli ta mune ti xaxametilweko kusukela ka Mateu, Marku, Johani, na Luka.

A bhuku ga wumbiri gi ponileko kala masikwini ya hina i Sinaítico ga xiSiria. A kukumiwa ka gona, ku yelana ni lipfhumba la vamakabye va mahahla lava va kumbukilweko kusanguleni ka nzima. Hambu lezi Agnes a nga kala a nga gonzangi a universidade, i wa gonzile a 8 wa tirimi ta matiko manwani, a yinwe ya tona xiSiria. Hi 1892, Agnes i lo thumba a nchumu wo hlawuleka lomu ka yindlu ya wukhongeli le Santa Catarina, Gipite.

Ka kwarutu yi nga te dema hi munyama, i lo kuma bhuku go tsaliwa hi mandla ga xiSiria. Maringano ni lezi yena nwinyi a nga tsala, “a bhuku lego gi wa chavisa hi chakela ga gona, niku a maphepha wontlhe ma wa namarelene hi lezi ku nga hunza [mazana ya malembe] na ma nga se vululiwa.” Ku wa hi bhuku go tsaliwa hi mandla legi a mitsalo ya gona yo sangula yi nga vinyilwe zonake yi tsaliswa mahungu manwani hi xiSiria ma nga wulawula hi vavasati vobasa. Hambulezo, Agnes i lo pola zokari zi nga tsalilwe hi lehasi ka mahungu lawo ni magezu “ya Mateu,” “ya Marku,” kutani “ya Luka,” hi le hehla. Lezi a nga hi nazo lomu mandleni ku wa hi bhuku ga xiSiria go tsaliwa hi mandla ga mune wa tiIvangeli! Zalezi a titlhari ti alakanya lezaku a bhuku legi gi tsalilwe kumbheleni ka zana ga malembe ga wumune.

A Sinaítico ga xiSiria gi woniwa kota gona bhuku ga Biblia go tsaliwa hi mandla ga lisima nguvu gi thumbilweko, zinwe ni mabhuku ya xiGreki yo tsaliwa hi mandla yo kota a Sinaítico ni Vaticano. Zalezi ku alakanyelwa lezaku a Curetoniano ni Sinaítico mabhuku ya kale ya tiIvangeli ta xiSiria ma ha hiko kona nyamutlha, ma tsalilweko kumbheleni ka zana ga malembe ga wumbiri kutani kusanguleni ka zana ga malembe ga wunharu.

‘A MHAKA YA NUNGUNGULU YI SIMAMISA KALA KUPINZUKA’

Xana a mabhuku lawo ma ngava ni xivuno ka zigonzani za Biblia inyamutlha? Ina, ma naxo! Hi xikombiso, wona a xipanze xo kari xi vitwako ku i Conclusão longa xa Ivangeli ya Marku, lexi ka maBiblia yo kari xi nga lomu ka bhuku ga Marku xipimo 16, kusukela ka vesi 8 kuya mahlweni. Xi kumeka ka bhuku ga xiGreki gi vitwako ku i Códice Alexandrino ga zana ga malembe ga wuntlhanu, ni ka Vulgata latina, ni maBiblia manwani. Hambulezo, a mabhuku lawa ya mambiri ya xiGreki ya zana ga malembe ga wumune — a Códice Sinaítico ni Códice Vaticano — ​wontlhe ma gumesa laha ka Marku 16:8. A Sinaítico ga xiSiria a gi naxo a xipanze lexi xa ku leha, ne a gi vululi ndlela ya ku tiva lezaku a xipanze lexi xi tsalilwe hi nzhako ka xikhati ne lezaku xi wa maha xipanze xa Ivangeli ya Marku kusukela kusanguleni.

Wona a xikombiso xinwani. Ka zana ga malembe ga wu 19, a kutala ka maBiblia hi tirimi to tala ma wa engetelwe xipanze xo kari xi seketelako a gonzo ya mawunwa ya Vanharu-munwe lomu ka 1 Johani 5:7, 8. Hambulezo, a xipanze lexo a xi kona ka mabhuku ya kale ya xiGreki, ge hambu ka bhuku Pesito, lezi zi kombako lezaku a xipanze lexo xi engetelweko ka 1 Johani 5:7, 8 ku vile ku onhiwa ka mitsalo ya Biblia.

Zi te dlunya lezaku kota lezi a nga tsumbisa, Jehova Nungungulu wa vikela a Mhaka yakwe yo Basa. Nzeni ka yona, hi tiyisekiswa lezi: “A byanyi ga woma, ni xitsangi xa wuna, kanilezi a mhaka ya Nungungulu wa hina yi ta simama kala kupinzuka.” (Isaya 40:8; 1 Pedro 1:25) A bhuku legi gi tiviwako kota Pesito ga nyalidede kanilezi gi maha ntiro wa lisima mhakeni ya ku nyika mahungu ya Biblia yo tsumbeka ka vanhu vontlhe.