SEMANA 51
Nénachi uaa pínandikua jatsini engachi no sési nitamakuarhini jauaka
“Asï jáma je uandanhiani chaari mintsiteecharhu ka nijtujtsï chéni” (JUANU 14:27).
PIREKUA 112 Jeoba, Tata Diosï enga pínandikua íntspijka
AMBE ENGACHI EXEAKAa
1. ¿Ambeeski Tata “Diosïiri pínandikua”, ka nénajtsïni marhuachesïni? (Filipusʌ 4:6, 7).
JARHASTI pínandikua ma engaksï kʼuiripuecha no míteka: ʻTata Diosïiri pínandikuestiʼ, enga jindeeka na engachi xáni sési pʼikuarherajka engachi ambakiti pájperakua ma jatsika juchaari Taati auandarhu anapu jingoni. Engachi Tata Diosïiri pínandikua jatsijka, nóchi ambe ma jimbo chésïnga (arhinta je Filipusʌ 4:6, 7). Ka sésichi pájperasïnga imeecha jingoni engaksï xénchajka Tata Diosï Jeobani ka ístuchi sési pájperasïnga Tata Diosï jingoni “enga pínandikua íntspijka” (1 Tes. 5:23). Úsïngachi jatsini Tata Diosïiri pínandikuani engachi sési mítejka imani, mintsikani ka kurhajchani. Inde pínandikua úsïndi eskachi no xáni uandanhiauaka ka eskachi uaaka orhepani uérani engachi uandanhiateechani jatsiauaka.
2. ¿Andichisï míti eskachi uaaka jatsini Tata Diosïiri pínandikua?
2 ¿Meruchi uaa Tata Diosïiri pínandikua jatsini engachi no sési nitamakuarhini jauaka? ¿Uaachi no xáni uandanhiani engaksï epidemiecha jauaka, enga no sési ambe úkuarhiaka, engaksï kʼuiripuecha arhirperaaka o engachi no sési kánhaaka? Né uéjki uaati chéni ini ambe jimbo. Peru Jesúsi arini konseju íntsaaspti imeeri chúxapatiichani: “Asï jáma je uandanhiani chaari mintsiteecharhu ka nijtujtsï chéni” (Juanu 14:27). Uánikua erachiicha ka pirenchichaksï ísï ústia eska Jesúsi na uandapka. Ka Tata Diosïiri jarhuajperata jingoni pínandikuaksï jatsisïndi engaksï kʼérati uandanhiateechani jatsiajka.
NÉNACHI UAA PÍNANDIKUA JATSINI ENGAKSÏ EPIDEMIECHA JARHAJKA
3. ¿Néna úpirini epidemia o pandemia ma úni eskachi nóteru pínandikua jatsiakia?
3 Epidemia o pandemia ma, uaati úni eska juchaari tsípikua mátirku mójtakurhiaka. Ju je exeni ambe enga xáni úkuarhika ini pandemia COVID-19 jimbo. Uánikua kʼuiripuechaksï uandasti eskaksï nóteru úsïreengia sési kʼuíni. Ístu, uánikuechaksï sánderu uandanhiasïndia, kómu pʼikuarherani, alkoli arhani, droga ambe úrani, sánderu arhirperanhani kʼumanchikuecharhu ka uékani uándikukuarhinhani. Enga epidemia ma jaka jima enga chá irekaka, ¿ambejtsï uaa úni parajtsï no xáni uandanhiani ka Tata Diosïiri pínandikua jatsini?
4. Ambe enga Jesúsi uandapka eska úkuarhini japiringa últimu jurhiatikuecha jimbo, ¿nénajtsïni jarhuatasïni parachi no xáni uandanhiani?
4 Jesúsi uandaspti eska últimu jurhiatikuecha jimbo, japiringaksï pʼamenchakuecha “uápuru” lugariicha jimbo (Luk. 21:11). Míteni ini ambe úsïndi eskachi no xáni uandanhiauaka. ¿Andi? Jimbokachi mítespkia eskaksï i járhati pʼamenchakuecha japiringa, ka exexakachi eska úkuarhixaka ambe enga Jesúsi uandapka. Ísï jimbochisï kurhajchajka imani konsejuni enga ima jurajkukuapka imeechani engaksï últimu jurhiatikuecha jimbo irekapiringa. Ima uandaspti: “Asï jáma je chérakuarheni” (Mat. 24:6).
Biblieri grabasionichajtsïni uaati jarhuatani parachi no xáni uandanhiani enga epidemia ma jauaka. (Exe je párrafu 5).
5. a) Eska na uandajka Filipusʌ 4:8, 9, ¿ambechi uaa kurhakuni Tata Diosï Jeobani enga epidemia ma jarhajka? b) ¿Nénajtsïni jarhuatasïni Biblieri grabasionichani kurhaani?
5 Enga epidemia ma jarhajka, chésïngachi ka uandanhiasïngachi imani ambe jimbo enga uaaka úkuarhini. I ambesï nitamanchapti pirenchi ma enga Desi arhinhajka.b Ísï tátsekua enga imeeri tiu, primu ka imeeri doktori uarhipka COVID-19 jimbo, chésïreendi kérikuarhini ka kéritani imeeri amambani enga jatiriipkia. Ístu, chésïreendi ánchikuarhitani tsïtani ka kurhamarhikuarhisïreendi nani pʼipirini sentabu para tʼirekua ambe piárani ka para renteeri maianhpeni. Méntku eratsentani jarhasïreendi indeni ambe ka kánikua uandanhiasïreendi ka nóteru úsïreendia kʼuíni. Peru úspti ménderu pínandikua jatsini. ¿Néna? Kurhakuspti Tata Diosï Jeobani eska íntskupiringa meru imani ambe enga uétarhinchani japka ka eska jarhuatapiringa no xáni uandanhiani ka ambakiti ambe eratseni (arhinta je Filipusʌ 4:8, 9). Para Tata Diosï Jeobani “kurhaani”, Biblieri grabasionichani jatsikuantasïreendi. Pirenchi uandasïndi: “Na engaksï erachiicha arhintajka úsïreendi eskani nóteru xáni uandanhiapiringia ka miátantasïreendirini eska Tata Diosï Jeoba uandanhiasïnga jíndeni jimbo” (Sal. 94:19).
6. ¿Nénajtsïni uaa jarhuatani tánguarhikuecha ka jatsinchi juchaari Biblieri jorhenguarhikua?
6 Enga epidemia ma jarhajka, uánikua ambechi nóteru úsïngia májkueni úni eskachi na ueenga. Peru ju je no jurajkuni eska inde ambe uaaka eskachi nóteru niuakia tánguarhikuecharhu o eskachi nóteru jatsiakia juchaari Biblieri jorhenguarhikua. Juchaari publikasionicharhu ka bideuecharhu exeantasïngachi eksperiensiechani engajtsïni miátantajka eskaksï juchaari erachiichajtu sáno májkueni járhati uandanhiateechani jatsiaska eska jucha, joperu eskaksï seguirixaka marhuakuni Tata Diosï Jeobani (1 Ped. 5:9). Tánguarhikuechajtsïni jarhuatasïndi parachi eratsentani ambakiti ambe engachi Bibliarhu jorhenguarhijka ka ístuchi jima úsïnga uinhaperperantani máteru ka máteruni jingoni (Rom. 1:11, 12). Engachi eratsentaska na enga Tata Diosï jarhuataaka imeeri marhuariichani engaksï pʼamenchani jarheenga, chéni jarhani oksï jandiajku pʼikuarherani, sánderuchi mintsikaaka Tata Diosïni ka seguruchi jauaka eskajtsïni juchantsïntu jarhuataaka.
7. ¿Nénachi uaa májkueni úni eska apostoli Juanu?
7 Ju je jánguarhintani parachi seguiriini uandajperani juchaari erachiicha jingoni. Epidemia o pandemia ma, uaati úni eskachi nóteru uaakia májku kʼéri jarhani máteruechani jingoni ka nijtu juchaari erachiicha jingoni. Enga i ambe úkuarhini jarhajka, jamberichi májkueni pʼikuarherajka eska apostoli Juanu enga mintsita jingoni uékani japkia exeni Gaiuni imeeri amigu jémbani (3 Juanu 13, 14). Peru ima mítespti eska no úpiringa ma tiempu jimbo exeni imeeri amiguni. Jimbosï karta ma axakupti. Engachi jucha nóteru úpiringia exejperani juchaari erachiicha jingoni, sési japirindi telefonu jimbo uandajpaani o bideoiamada ma úkuani o mensaji ma axakuani. Engachi uandajpaajka juchaari erachiichani, nóteruchi xáni jandiajku pʼikuarherasïngia ka nóteruchi xáni uandanhiasïnga. Ka, ¿ambechi uaa úni engachi seguiriuaka uandanhiani? Ju je uandontskuarheni orhejtsïkutiicha jingoni ka ju je jurajkuni eskajtsïni uékperakua jingoni uinhaperantaaka (Is. 32:1, 2).
NÉNACHI UAA PÍNANDIKUA JATSINI ENGA NO SÉSI AMBE ÚKUARHIJKA
8. Enga no sési ambe úkuarhijka, ¿néna úpirini inde ambe úni eskajtsï nóteru pínandikua jatsiakia?
8 Enga chá no sési nitamakuarhika jimboka jimeesïsï engajtsï irekaka iorhentpeska, kʼéri jencheni o kurhundeni, jamberijtsï uaaka ióni jamberi uandanhiani. Engajtsï uarhiranchaka nemani ojtsï jatsikuarhekua ambe tsïtani, jamberijtsï no sési pʼikuarherajka, kómu pʼikuarherani o astajtsï jamberi ikiani. Ísïisti, i ambe no arhikuekasïndi eskajtsï kánikua tsitisïnga jatsikuarhekua ambe o eskajtsï nóteru mintsikasïngia Tata Diosïni. Chájtsï kánikua no sési ambe nitamakuarhiska ka jamberiksï máru kurhanguati andijtsïsï ísï pʼikuarherani jaki (Job 1:11). Joperu no arhiparini na engachi xáni no sési nitamakuarhini jauaka uaakachi pínandikua jatsini. Ju je exeni néna.
9. ¿Nénajtsïni jarhuatasïni ambe enga Jesúsi uandapka parachi preparadu jarhani jiáni enga no sési ambe úkuarhiaka?
9 Ini parhakpini jimbo máru kʼuiripuechaksï eratsesïndi eskaksï no méni no sési ambe nitamakuarhiaka. Peru ju je miántani ambe enga Jesúsi uandapka eska úkuarhipiringa. Míteskachi eska sánderu no sési jásï ambe úkuarhiaka ka eskajtsïni inde ambe uaaka juchantsïni jamberi pájtamani. Jesúsi arhiaspti imeeri chúxapatiichani eska ante de parhakpini kʼamarani, japiringaksï ʻkʼérati jenchekuechaʼ ka máteru no sési jásï ambe (Luk. 21:11). Ístu, uandaspti eskaksï kʼuiripuecha sánderu no sési jásï ambe úpiringa ka exesïngachi eska i ambe ísïiska, iásï sánderu no sési kámberanhasïndia, atajperanhasïndi ka kʼuiripuechaksï no sési jámasïndi (Mat. 24:12). Jesúsi no méni uandaspti eska imeechajkuksïsï no sési nitamakuarhipiringa engaksï no marhuakujka Tata Diosï Jeobani, jimboka uánikua Tata Diosïiri marhuariichajtuksï kómu nitamakuarhisïnga no sési jásï ambe jimbo enga úkuarhijka (Is. 57:1; 2 Kor. 11:25). Jamberi Tata Diosï Jeoba no uaati milagru ma parajtsïni kuájchakuni, perujtsïni íntskuati ambe engachi uétarhinchaaka parachi no xáni uandanhiani ka parachi pínandikua jatsini.
10. ¿Andichisï uandajki eska prepararikuarhini ante de no sési ambe úkuarhini xarhatasïnga eskachi mintsikasïnga Tata Diosïni? (Proverbios 22:3).
10 Enga no sési ambe úkuarhiaka, uaakachi no xáni uandanhiani engachi preparadu jauaka. Peru ísï úni, ¿arhikuekani japirini eskachi no mintsikasïnga Tata Diosï Jeobani? Nómbe. Sánderu sési, engachi sési preparadu jarhaska para jiáni enga no sési jásï ambe úkuarhiaka, xarhatani jarhasïngachi eskachi meru mintsikasïnga eskajtsïni Tata Diosï kuájchakuaka. ¿Andichisï ísï uandajki? Jimbokajtsïni Bibliani arhisïnga eskachi preparadu jauaka para jiáni enga no sési ambe úkuarhiaka (arhinta je Proverbios 22:3). Ka jorhenguarhikuecha jimbo engaksï rebisteecharhu uérajka, tánguarhikuecha jimbo ka aianhperakuecha jimbo, Tata Diosï Jeobaeri kúnguarhikuajtsïni méntku arhini jarhasïndi eskachi prepararikuarhiaka parachi úni orhepani uérani enga no sési ambe úkuarhiaka.c Engachi mintsikajka Tata Diosï Jeobani, desde iásïchi ueenaaka kurhajchaani imeeri konsejuechani ante de no sési jásï ambe úkuarhini.
Prepararikuarhini ante de no sési ambe úkuarhini uaatijtsïni jarhuatani parachi tsípiti pakarani. (Exe je párrafu 11).d
11. ¿Ambejtsïni jorhendasïni Margaretiiri ejemplu?
11 Ju je exeni ambe enga úkuarhinchaka pirenchi ma enga Margaret arhinhajka. Juramutiichaksï arhispti eska uéntapiringa imeeri kʼumanchikuarhu, jimboka jimeesïsï enga ima irekapka kurhundexapka. Jimbokaksï uánikua kʼuiripuecha májku tiempu jimbo uékasïreenga sïpakuarhini, karretereechaksï míkuarhespti ka no nema úsïreendi jimeesïsï nitamani. Kánikua sïraata jarhaspti, jimbosï Margaret jatsipti para imeeri karrurhu incharini pakarani. Peru jimboka Margaret sési preparada jarhaspka, no ma ambe úkuarhinchaspti. Imeeri bolsarhu mapa ma páxapti enga úrapka para máteru xanharu jimbo nirani. Ima antesi niraspti miiuni ini xanharuni para úni jimeesïsï nirani enga inde ambe úkuarhipiringa. Margaret úspti tsípiti pakarani jimboka antesi prepararikuarhispka.
12. ¿Andichisï ísï újki eskachi na arhinhajka jiáni enga no sési ambe úkuarhijka?
12 Parajtsïni kuájchakuni o para no sánderu problema ambe jarhani, jamberijtsïni juramutiicha arhiati eskachi juchaari kʼumanchikuarhu pakaraaka o eskachi sóntku niuaka máteru nanisï, ojtsïni máteru ambe arhini. Máru kʼuiripuechaksï no uékasïndi úni ambe engaksï arhinhajka jimbokaksï no uékasïnga imeecheri kʼumanchikuechani jurajkuani. Peru, ¿ambechi úsïni kristianuecha? Bibliajtsïni arhisïndi: “Tatani jimbo, janhanharhi je iámindu ambe engaksï kʼuiripuecha uaxastakia, reini, jimboka kʼéri ambeeska, ka juramutiichani, jimboka inde axaaska” (1 Ped. 2:13, 14, TNM). Ístujtsïni Tata Diosïiri kúnguarhikua arhisïndi ambe engachi jatsika para úni parachi kuájchakukuarhini. Mémindujtsïni arhisïndi eskachi íntskuauaka kúnguarhikuarhu anapu orhejtsïkutiichani juchaari informasioni parajtsïni úni uandajpani o exentani jiáni enga úkuarhiaka ambe ma. ¿Íntsaaskichia juchaari informasioni? Jamberijtsïni Tata Diosïiri kúnguarhikua arhiati eskachi uaaka pakarani juchaari kʼumanchikuarhu o máteru nanisï nirani o nénachi uaa jirinhani imani ambe engachi uétarhinchani jauaka. O jamberijtsïni arhiati na jatini ka ambechi uaa úni parachi máteruechani jarhuataani. Engachi no kurhajchaaska, úpiringachi ambe ma úkuarhinchani jucha ka ístu orhejtsïkutiicha engaksï ambakiti achamasïcheeka ka engajtsïni kuidarijka (Ebr. 13:17). Pirenchi Margaret uandaspti: “Seguru jarhaska eskani tsípiti pakaraska jimbokani kurhajchaska ambe engajtsïni orhejtsïkutiicha ka Tata Diosïiri kúnguarhikua arhika”.
13. ¿Ambeksï úsïni uánikua erachiicha engaksï jurajkuajka imeecheri kʼumanchikuechani paraksï seguiriini sési pʼikuarherani ka pínandikua jatsini?
13 Uánikua erachiichaksï jurajkuasti imeecheri kʼumanchikuechani desastre naturaliicha jimbo, guerrecha jimbo ka engaksï kʼuiripuecha uarhiperajka. Imeechaksï jánguarhintasïndi sési pʼikuarherani imani ambe jingoni engaksï iásï jatsikia ka engaksï ménderu ueenajka sési marhuakuni Tata Diosïni. Ka seguiriixatiksï uandantani ambakiti aianhperakuani ísï eskaksï na úpka primeru kristianuecha engaksï etsandurhinhapka jiáni engaksï no sési kánhani japka (Uku. 8:4). Aianhpini jarhuataasïndi paraksï Tata Diosïiri Reinueri ambe eratseni jarhani ka no imeecheri uandanhiateechani. Ísïksï úsïndi sési pʼikuarherani ka pínandikua jatsini.
NÉNACHI UAA PÍNANDIKUA JATSINI ENGACHI NO SÉSI KÁNHAAKA
14. Engachi no sési kánhani jarhajka, ¿néna úpirini inde ambe úni eskachi nóteru jatsiakia pínandikua?
14 Engachi no sési kánhani jarhajka, úpiringachi nóteru jatsinia imani ambe engajtsïni jarhuatajka parachi sési pʼikuarherani ka pínandikua jatsini, komueska agustu tánguarhini, aianhpini ka agustu úni imani ambe engachi pauani pauani újka ka no chéparini eskajtsïni juramutiicha arhiaka ambe ma. Engachi nóteru újkia úni ini ambe, jamberichi uandanhiajka ambe enga úkuarhiaka sánderu orhepani. Ka no no sési jarhasti ísï pʼikuarherani. Joperu ísï eska Jesúsi na arhiapka imeeri chúxapatiichani, ju je no jurajkuni eska inde ambe uaaka eskachi nóteru mintsikaakia Tata Diosïni (Juanu 16:1, 2). Jiájkani, ¿ambechi uaa úni parachi seguiriini pínandikua jatsini jiáni engachi no sési kánhani jarhajka?
15. ¿Andichisï no jatsi para chéni engachi no sési kánhaaka? (Juanu 15:20; 16:33).
15 Tata Diosïiri Uandakuajtsïni arhisïndi: “Iáminduecha engaksï uékajka irekani eska Diosï na jaiapanhentajka, Kristu Jesúsini jimbo, no sési kánhaatiksï” (2 Tim. 3:12). Erachi ma enga Andréi arhinhajka, úkua jukanchaspti jiókuarhini eskaksï erachiicha no sési kánhapiringa jiáni engaksï imeeri paisi jimbo nóteru jiárhitanhapkia paraksï aianhpini ni tánguarhini. Ima eratsesïreendi: “Ixúksï uánikua Jeobaeri testiguecha jarhasti; nójtsïni uaati iáminduechani ónhani”. Peru i ambe no úsïreendi eska nóteru uandanhiapiringia, ima méntku uandanhiani jarhasïreendi. Peru máteru erachiichaksï Tata Diosï Jeobani jurajkukusïreendi iámindu ambe ka nóksï eratsesïreendi eskaksï imeechani no méni ónhaapiringa. Mítesptiksï eskaksï imeechantu úpiringa no sési kaani ka nóksï xáni no sési pʼikuarherasïreendi eska Andréi. Ísï jimbo, Andréi májkueni úspti eskaksï ima erachiicha ka iámindu imeeri mintsita jingoni mintsikaspti Tata Diosïni. Ka úspti pínandikua jatsini. Iásï tsípikua jingoni irekastia nájkiruka útasï uánikua uandanhiateecha jaka. Juchajtuchi uaaka májkueni pʼikuarherani eska ima. Ísïisti, Jesúsi uandaspti eskachi no sési kánhapiringa, peru ístu uandaspti eskachi uaaka no méni jurajkuni Tata Diosïni (arhinta je Juanu 15:20; 16:33).
16. ¿Ambechi jatsiski para úni engachi no sési kánhaaka?
16 Engachi nóteru sésikua jatsiakia ochi nóteru jurajkunhania parachi Tata Diosïiri ánchikuarhitani úni, jamberijtsïni Beteli o orhejtsïkutiicha arhiati ambe engachi uaaka úni parachi kuájchakukuarhini, seguiriini jorhenguarhini Tata Diosïiri ambe ka parachi aianhpini xáni eskachi xáni uaaka. Enga ísï úkuarhiaka, ju je ísï úni eskachi na arhinhaaka, nájkirukachi no iámu ambe kurhanguaka ima amberi engachi arhinhaaka (Sant. 3:17). Ka ju je no méni aianguani juchaari erachiicheeri ambe o ambe engachi újka kúnguarhikuarhu imeechani engaksï no jatsika para míteni (Ecl. 3:7).
¿Ambejtsïni jarhuataa pínandikua jatsini asta jiáni jamberi engachi no sési nitamakuarhini jauaka? (Exe je párrafu 17).e
17. Májkueni eska apostoliicha, ¿ambechi eratsetixaki úni jucha?
17 Ma ambe enga jimbo Satanási kánikua jánguarhintajka uarhipeni Tata Diosïiri iretani jingoni, jindeesti jimbokachi ánchikuarhita jatsiska parachi “uandantani jámani Jesúsiiri ambe” (Apoc. 12:17, TNM). Ju je no jurajkuni eskajtsïni Satanási ka imeeri parhakpini chéraaka. Engachi aianhpijka ka jorhentpini jurhimbikueri ambe nájkirukachi no sési kánhaaka, úsïndi eskachi sési pʼikuarheraaka ka eskachi pínandikua jatsiaka. Primeru siglurhu, engaksï Judea anapu juramutiicha arhiapka apostoliichani eskaksï nóteru aianhpipiringia, i ambakiti achamasïichaksï kurhajchaspti Tata Diosïni. Seguiriisptiksï aianhpini ka sésiksï pʼikuarheraspti indeni ambe jimbo (Uku. 5:27-29, 41, 42). Ísïisti, engachi nóteru sésikua intsïnhajkia parachi juchaari ánchikuarhitani úni, jatsiskachi para seguiriini aianhpini peru xéparintku (Mat. 10:16). Engachi jánguarhintaska xáni eskachi xáni uaaka, pínandikuachi jatsiaka jimbokachi sési pʼikuastani jauaka Tata Diosï Jeobani ka jimbokachi aianguani jauaka kʼuiripuechani néna engaksï uaaka tsípiti pakarani.
TATA “DIOSÏ ENGA PÍNANDIKUA ÍNTSPIJKA, CHÁNKSÏNI JINGONI JAUATI”
18. ¿Néjtsïni uaa íntskuni pínandikua engachi uétarhinchani jauaka?
18 Ju je seguru jarhani eska asta jiáni engachi kánikua no sési nitamakuarhini jauaka, uaakachi pínandikua jatsini. Engachi ísï nitamakuarhini jauaka, jatsiskachi para miáni eskachi Tata Diosïiri pínandikuachisï uétarhinchajka, enga jindeeka pínandikua engajtsïni solu Tata Diosï Jeoba újka íntskuni. Ju je imani mintsikani engaksï epidemiecha jauaka, enga no sési ambe úkuarhiaka o engachi no sési kánhaaka. Ju je no jurajkuni imeeri kúnguarhikuani ka no mirikurhini indeni xáni sési jásï ambe engajtsïni Tata Diosï aiachini jaka para sánderu orhepatini. Engachi ísï úska, Tata “Diosï enga pínandikua íntspijka” juchantsïni jingoni jauati (Filip. 4:9). Máteru jorhenguarhikua jimbochi exeni jauaka ambe engachi uaaka úni parachi jarhuataani juchaari erachiichani Tata Diosïiri pínandikuani jatsini jiáni engaksï no sési nitamakuarhini jauaka.
PIREKUA 38 Jeobakini xénchasïndi
a Tata Diosï Jeoba aiatspesïndi eska pínandikua íntskuauaka imeechani engaksï xénchajka. ¿Náki jindeeski inde pínandikua enga Tata Diosï íntspijka, ka ambechi uaa úni parachi jatsini inde jásï pínandikua? ¿Nénajtsïni jarhuataa Tata “Diosïiri pínandikua” engaksï epidemiecha jauaka, enga no sési ambe úkuarhiaka o engachi no sési kánhaaka? I jorhenguarhikua mókuantani jauati ini kurhamarhikuechani.
b Máru nombriichaksï mójtakurhisti.
c Exe je artikuluni “Cuando golpea un desastre. Qué hacer para sobrevivir”, enga uéraka rebistarhu ¡Despertad! númeru 5 de 2017.
d AMBE ENGAKSÏ XARHATAJKA IMAJENIICHA: Pirenchi ma prepararikuarhispti ante de no sési ambe úkuarhini para jurajkuni imeeri kʼumanchikuani.
e AMBE ENGAKSÏ XARHATAJKA IMAJENIICHA: Erachi ma enga jima irekaka engaksï no jurajkunhajka para aianhpinhani, seguiriixati aianhpini peru xéparintku jámaxati.