МАТТАЙ
Аңлатмалар. 2 нче бүлек
Һируд: Монда Бөек Һируд турында сүз бара. (Сүзлекне кара.)
Яһүдиядәге Бәйтлеһем: Зәбулун җирендә икенче Бәйтлеһем булганга (Йш 19:10, 15), Яһүдтәге (Яһүдиядәге) шәһәр еш кына «Яһүдтәге Бәйтлеһем» дип аталган (Хк 17:7—9; 19:1, 2, 18). Бу шәһәрнең элекке исеме, күрәсең, Ифрат булган. Шуңа күрә Мик 5:2 дә Мәсих «Бәйтлеһем Ифраттан» чыгачак дип әйтелә дә (Яр 35:19; 48:7).
йолдызчылар: Грек сүзе ма́гой (ма́гос сүзенең күплек формасы), күрәсең, Изге Язмаларда хөкем ителгән астрология һәм сихер белән бәйле башка эшләр белгечләрен аңлата (Кн 18:10—12). Изге Язмаларда йолдызчылар саны китерелми. Шул ук грек сүзе Рс 13:6, 8 дә «сихерче» дип тәрҗемә ителгән. Шулай ук ул Септуагинтада Дн 2:2, 10 да кулланыла һәм «тылсымчы» дип бирелгән еврей һәм арамей сүзләренә тиң сүз булып тора.
Без Көнчыгышта булганда: «Көнчыгыш» дип тәрҗемә ителгән грек сүзе сүзгә-сүз «чыгу» дигәнне аңлата. Бу контекстта шушы сүзтезмә, күрәсең, йолдызчыларның йолдызны күргәндә кайсы җирдә булганнарын аңлата. Әмма кайберәүләр бу сүзтезмә йолдызчыларның йолдызны көнчыгыш күк йөзендә күргәнен я аның «чыгуын», ягъни пәйда булуын, күргәнен аңлата дип уйлый.
йолдызын: Күрәсең, чын йолдыз я планеталар парады түгел. Бу йолдызны йолдызчылар гына «күргән».
сәҗдә кылырга: Яки «баш ияргә». Грек фигыле проскине́о берәр илаһка табынуны күрсәтер өчен кулланылса, ул «табыну» дип тәрҗемә ителә. Бу контекстта исә йолдызчылар «яһүдләрнең яңа туган патшасы» турында сораганнар. Шуңа күрә билгеле: бу сүз берәр илаһны түгел, ә берәр патшаны олылау я хөрмәтләү дигәнне аңлата. Шул ук рәвешчә бу сүз Мк 15:18, 19 да, гаскәриләргә карата кулланыла. Алар Гайсәне мыскыллап, «аның алдына иелгәннәр» (иск.) һәм «яһүдләр Патшасы» дип атаганнар.(Мт 18:26 га аңлатманы кара.)
өлкән руханиларын: Монда кулланылган грек төшенчәсе берлек санда булганда һәм халыкның Аллаһы алдындагы баш вәкилен аңлатканда, «баш рухани» дип тәрҗемә ителә. Монда күплек санда бу төшенчә руханилык хезмәтендәге күренекле ир-атларны, шул исәптән элекке баш руханиларны һәм, бәлки, 24 рухани төркеменең башлыкларын аңлата.
канунчыларын: Бу сүз башта Изге Язмаларны күчереп язучыларга карата кулланылган, әмма Гайсә заманнарында ул Канун белгечләрен һәм аңа өйрәтүчеләрне белдергән.
Мәсихнең: Монда грек телендә «Мәсих» титулы алдында билгелелек артикле тора, һәм шулай итеп, күрәсең, Гайсәнең Мәсих буларак дәрәҗәсенә басым ясала.
Бәйтлеһемдә: «Икмәк йорты» дигәнне аңлаткан еврей исеменнән килеп чыккан. Бәйтлеһем Давытның туган шәһәре булган һәм кайвакыт «Давыт шәһәре» дип аталган (Лк 2:4, 11; Ях 7:42).
иң кечесе түгел: Бәйтлеһем, анда халык әз яшәгәнлектән (Ях 7:42 дә ул авыл дип аталган) һәм хакимлек ягыннан дәрәҗәле булмаганлыктан кече дип саналган. Әмма монда өзек итеп китерелгән Мик 5:2 дәге пәйгамбәрлек күрсәткәнчә, аннан Аллаһы халкына көтүче булып китәр өчен, иң бөек идарәче чыкканга, ул әһәмиятле булып китәчәк.
аңа сәҗдә кыласым: Яки «аны олылыйсым; аны хөрмәтлисем». Монда Һируд ниндидер илаһка табынасы килгәне турында түгел, ә патшага хөрмәт күрсәтәсе килгәне хакында әйтә. (Бу грек сүзе турында күбрәк белер өчен Мт 2:2 гә аңлатманы кара.)
Өйгә: Монда өй искә алынган. Димәк, йолдызчылар Гайсә янына килгәндә, ул утлыкта ятучы яңа туган бала булмаган.
баланы: Монда Гайсә, Лк 2:12, 16 да аталган кебек, «сабый» дип аталмый.
баш иделәр: Яки «сәҗдә кылдылар». Бу төшенчә еш кына табынуны түгел, ә кешегә, мәсәлән, патшага, хөрмәт күрсәтү дигәнне аңлата. (Мт 2:2; 18:26 га аңлатмаларны кара.)
ладан: Сүзлекне кара.
мирра: Сүзлекне кара.
бүләк: Гайсә туганнан соң 40 көн үткәч, аны гыйбадәтханәгә китергәндә (Лк 2:22—24; Лв 12:6—8), Йосыф белән Мәрьям ярлы булганнар. Шуңа күрә бу бүләкләр шушы вакыйгадан соң берникадәр вакыт үткәч, бирелгән. Алар, күрәсең, Йосыф гаиләсе Мисырда булганда, бик вакытлы булган.
Йәһвә фәрештәсе: Мт 1:20 гә аңлатманы һәм Б3 кушымт. кереш сүз; Мт 2:13 кара.
Мисырга: Ул вакытта Мисыр Римның бер провинциясе булган һәм анда күп яһүдләр яшәгән. Бәйтлеһем Иерусалимнан көньяк-көнбатышка таба якынча 9 км ераклыкта урнашкан булган. Шуңа күрә Йосыф белән Мәрьям Мисырга Иерусалим аша, Һируд рәхимсез указ чыгарган шәһәр аша, узмыйча бара алган.
Мисырга китте: Бәйтлеһем белән Мисыр арасы, күрәсең, ким дигәндә 120 км булган.
Һируд үлгәнгә: Һируд, мөгаен, б. э. к. 1 елны үлгән.
Йәһвәнең: Мондагы өзек Һш 11:1 дән алынган, һәм контекст буенча (Һш 11:1—11), бу сүзләрне Йәһвә Аллаһы әйткән. (Б3 кушымт. кереш сүз; Мт 2:15 кара.)
Йәһвәнең үз пәйгамбәре аша... дигән сүзләре үтәлсен өчен: Мт 1:22 гә аңлатманы кара.
бөтен ир балаларны үтерергә боерып: Тарихчылар Бөек Һирудның башка охшаш кансыз эшләре турында язган. Ул үзенең бер көндәше ягында торган ким дигәндә 45 кешене үтергән. Шикләнүчәнлеге аркасында ул үз хатыны Мәрьямнә (I) не, өч улын, хатынының бертуган ир кардәшен, аның бабасын (Гиркан), үзенең берничә иң яхшы дустын һәм күп кенә башкаларны үтергән. Ул кешеләрнең үзенең үлеме аркасында, һичшиксез, шатланачагын белгән. Шатлыкны киметер өчен, ул, үзе үлгәч, яһүдләрнең күренекле ир-атларын үтерергә кушкан. Бу боерык үтәлмәгән булган.
Рамада: Биньямин җирендә Иерусалимның төньягында урнашкан шәһәр. Күрәсең, б. э. к. 607 елны Иерусалим җимерелгәч, әсирлеккә алынган яһүдләрне Бабылга алып китәр алдыннан Рамада җыйганнар. Кайбер белгечләр әйтүенчә, яһүдләрнең анда җыелган икәнен (бәлки кайберләре шунда үтерелгән) Ир 31:15 тәге сүзләр күрсәтә һәм монда өзек итеп китерелгән.
Рәхилә: Монда Исраилдәге бөтен аналарны сурәтли. Аның төрбәсе Бәйтлеһем янында булган. Ирмиянең пәйгамбәрлегендә Рәхилә образлы әйткәндә дошман иленә әсирлеккә алып кителгән уллары турында елый. Ирмиянең пәйгамбәрлегендә шулай ук яһүдләрнең дошман җиреннән кайтуы турында юатучы вәгъдә дә бар (Ир 31:16). Маттайның, Аллаһы тарафыннан рухландырылып, бу пәйгамбәрлекне куллануы терелтелү аша үлемнән — кеше дошманыннан — кайтуны күрсәтә дип санала.
Йәһвәнең фәрештәсе: Мт 1:20 гә аңлатманы һәм Б3 кушымт. кереш сүз; Мт 2:19 кара.
җанын: Монда психе́ дигән грек сүзе беренче мәртәбә очрый. Ул монда кешенең тормышын аңлата. Берәрсенең җанын эзләү шулай ук берәрсенең «җанын алырга теләү» дип тәрҗемә ителергә мөмкин. (Ир 22:25; сүзлектән «Җан» кара.)
Архелай: Үз атасы Бөек Һируд кебек явыз хаким; аны яһүдләр яратмаган. Бер тапкыр фетнәне басарга теләп, ул гыйбадәтханә территориясендә 3 000 кешене үтерергә боерган. Йосыф Мисырдан кайтканда, Аллаһы аны гаиләсенә янаган куркыныч турында кисәткән. Шуңа күрә Йосыф үз гаиләсе белән Гәлиләядәге Насарада, Архелай карамагына кермәгән өлкәдә урнашкан.
Насара: Күрәсең, мәгънәсе «шәһәр-үсенте». Насара түбән Гәлиләядә урнашкан; анда Гайсә үзенең җирдәге тормышының иң зур өлешен үткәргән.
пәйгамбәрләрнең: «Аны насаралы дип атарлар»,— дигән сүзләре: Маттай, күрәсең, Ишагыя пәйгамбәр язган китапка сылтама ясый (Иш 11:1); анда вәгъдә ителгән Мәсих турында «Ишай төбеннән үсенте [еврейчә, не́цер]» дип әйтелә. Ул күплек санда «пәйгамбәрләр» дип әйтә, шуңа күрә, бәлки, Ирмия турында да әйтәдер; Ирмия Давыт нәселеннән «тәкъва бер мирасчы [«үсенте», иск.]» турында язган (Ир 23:5; 33:15). Маттай шулай ук «Үсенте дип аталган» патша-руханины сурәтләгән Зәкәрияне дә искә аладыр (Зк 3:8; 6:12, 13). «Насаралы» төшенчәсе Гайсәгә, ә соңыннан аның шәкертләренә кулланылган исем булып киткән.