Kusanga Civikiliro mu Caru Cakuzara na Ngozi

KWENDA pa malo agho pawundika mabomba kungaŵa kwangozi. Kweni kasi cingaŵa cakovwira cara usange muli na mapu agho ghakulongora malo agho ghali na mabomba ghakuwundika pasi? Ndiposo, aghanaghanirani kuti mwasambizgika kumanya malo agho ghali na maboma. Kwambura kukayika, cimanyisko ca nga ni ici cingamovwirani kuti muleke kupwetekeka panji kukomeka.

Baibolo lingayana waka na mapu ndiposo na masambiro gha kumanyira apo pawundika maboma. Baibolo liri na vinjeru ivyo kuti vingasangika cara kunyake kulikose vya mweneumo tingatceŵera ngozi na umo tingacitira na masuzgo agho tikusangana nagho mu umoyo.

Awonani layizgano ilo likusangika pa Zintharika 2:10, 11: “Cifukwa vinjeru tivinjire mu mtima wako, na mahara ghaŵenge ghakuca nagho ku mzimu wako; urungamiki tiukuvikirire; umanyi tiukusungirire.” Vinjeru na umanyi ivyo vikuyowoyeka pano nvyakufuma ku ŵantu cara kweni kwa Ciuta. “Kweni yose uyo wakupulikira [vinjeru vyakufuma kwa Ciuta] tiwakhare na kufwasa; tiwaŵe mu mtende, kwambura kopa viheni.” (Zintharika 1:33) Tiyeni tiwone mweneumo Baibolo lingakuzgira civikiliro cithu na kutovwira kutceŵa masuzgo.

Kutceŵa Ngozi

Wupu wa World Health Organization (WHO) sono-sono apa ukalemba kuti ŵantu 1,171,000 ŵakufwa na ngozi za pamsewu cirimika cilicose. Ŵantu ŵanyake pafupifupi 40 miliyoni ŵakupweteka, ndipo 8 miliyoni mwa ŵantu aŵa ŵakupendera.

Nangauli ncamacitiko cara kutceŵa ngozi zose za pamsewu, kweni ndipouli tikuŵa ŵakuvikilirika comene para tikupulikira marango gha pamsewu. Pakuyowoya za kupulikira ŵarara ŵa boma, ŵeneawo ŵakuŵika marango gha pamsewu, Baibolo likuti: “Ŵantu ŵose ŵaŵalambire ŵa mazaza ŵarara.” (Ŵaroma 13:1) Awo ŵakupulikira unjirikizgi uwu ŵakuŵa ŵakuvikilirika ku ngozi na vyakufumapo vyakofya.

Cinyake ico cikutikhuŵirizga kwendeska galimoto mwakupwelerera ndico kucindika umoyo. Baibolo likuti ntena pakuyowoya za Yehova Ciuta: “Cisimi ca umoyo cili na imwe.” (Salmo 36:9) Mwanteura umoyo ncawanangwa cakufuma kwa Ciuta. Cifukwa ca ici, tikwenera cara kukoma muntu panji kuyuyura umoyo, kusazgapo nanga ungaŵa wa ise taŵene.—Genesis 9:5, 6.

Kucindika umoyo kukusazgapo kuwoneseska kuti galimoto na nyumba zithu zilije urwani wuliwose. Mu Israyeli wamwaka, kutceŵa ngozi cikaŵa cintu cakukhumbikwa comene mu vigaŵa vyose vya umoyo. Mwaciyerezgero, pakuzenga nyumba, Dango la Ciuta likaŵa lakuti mtenje wake uŵenge na kamupanda. ‘Mucitirepo kamupanda pa mtenje kuti mureke kukizgira pa nyumba yinu mrandu wa ndopa usange muntu wawa.’ (Duteronome 22:8) Usange muntu wakawa cifukwa ca kuleka kurondezga dango ili, Ciuta wakaperekanga mrandu wa ndopa kwa mweneco nyumba. Kwambura kukayika, kurondezga dango la citemwa ili kukenera kucepeska ngozi pamalo gha ncito ndiposo nanga pangaŵa pa vyakukondwereska.

Kulimbana na Vizgoŵi Viheni

Mwakuyana na kayowoyero ka wupu wa WHO, pali ŵantu ŵakujumpa 1 biliyoni awo ŵakukhweŵa hona pacaru cose capasi, ndipo ŵantu pafupifupi 4 miliyoni ŵakufwa cifukwa ca hona. Ciŵerengero ici cikuwoneka kuti cikwerenge kuzakafika pa 10 miliyoni mu virimika 20 panji 30 ivyo vikwiza. Ŵantu ŵanandi comene awo ŵakukhweŵa hona, na awo ŵakugwiriskira ncito munkhwara “wakuzweteska wongo,” ŵakunanga umoyo wawo cifukwa ca vizgoŵi vyawo.

Nangauli Mazgu gha Ciuta ghakuzunura mwakudunjika cara za kugwiriskira ncito hona na munkhwara wakuzweteska wongo, kweni ndipouli unjirikizgi wake ungativikilira ku vintu ivi. Mwaciyerezgero, pa 2 Ŵakorinte 7:1 pali unjirikizgi wakuti: “Tijitozge ku ukazuzi wose wa thupi na wa mzimu.” Palije kukayikira kuti hona na munkhwara wakuzweteska wongo vikunanga panji kukazuzga thupi. Ndiposo, Ciuta wakukhumba kuti mathupi ghithu ghaŵenge ‘ghatuŵa,’ ico cikung’anamura kuti ghaŵe ghambura banga ndiposo ghakutowa. (Ŵaroma 12:1) Kasi mukuzomerezga cara kuti kugwiriskira ncito maunjirikizgi agha kungacepeska kuŵika umoyo pa ngozi?

Kumazga Vizgoŵi Viheni

Ŵantu ŵanandi ŵali na cizgoŵi ca kurya na kumwa mwakujumpizga. Vyakufumapo vyake vya kurya mwakujumpizga vingasazgapo ntenda ya shuga, khansa, na ntenda ya mtima. Kumwa comene moŵa kukucitiskaso masuzgo ghanyake nga ni kuŵa na khumbiro la kumwa moŵa nyengo zose, komira kwa ciŵindi, kusweka kwa mbumba, na ngozi za pamsewu. Kulwande linyake, kurya pacoko cifukwa ca kopa kututuŵa kungapangiskaso muntu kughanda comene na kuŵika umoyo wake pangozi.

Nangauli Baibolo ni buku lakupereka urongozgi wa munkhwara cara, kweni liri na maunjirikizgi ghaweme gha kukhumbikwa pa nkani ya karyero na kamwero kakwenelera. ‘Pulika, iwe mwana wane, uŵenge wamahara, urunjiske mtima wako mu ntowa. Ungakhalanga naŵo ŵakumwakumwa vinyo, na aŵo ŵakurya-kurya nyama; cifukwa muloŵevu na muryezi tiŵakavuke.’ (Zintharika 23:19-21) Baibolo likuyowoyaso kuti kurya na kumwa nkhwakukondweska. “Muntu yose waryenge na kumwa na kusekerera mu mlimo wake ndi cawanangwa ca Ciuta.”—Mupharazgi 3:13.

Baibolo likukhuŵirizgaso kuŵa na kawonero kaweme pakuyowoya za masoŵero, likutisimikizgira kuti “kuzoŵezga kwa thupi kukwandulira pacoko waka.” Kweni likuyowoyaso kuti: “Kusopa-Ciuta kukwandulira vyose, pakuŵa na layizgano la umoyo uno, na uwo ukwiza.” (1 Timote 4:8) Mungafumba kuti: ‘Ni mwauli umo kusopa-Ciuta kungaŵira kwacandulo nanga kungaŵa nyengo yasono?’ Mu ntowa zinandi. Kusazgirapo pa kukura ku umoyo wakumzimu, kusopa-Ciuta kukukuzga mikhaliro yiweme ya nga ni citemwa, cimwemwe, mtende, na kujikora—yeneiyo yikovwira kuŵa na maghanoghano ndiposo umoyo uweme.—Ŵagalatiya 5:22, 23.

Vyakufumapo Viheni vya Ukhaliro wa Uzaghali

Mazuŵa ghano, ŵantu ŵanandi ŵakujikora cara. Ntenda ya AIDS njimoza mwa vyakufumapo vyakuŵaŵa vya ukhaliro wambura kwenelera. Nga ni umo wupu wa WHO wukuyowoyera, ŵantu ŵakujumpa 16 miliyoni ŵafwa kufuma apo ntenda ya AIDS yikambira, ndipo panyengo yasono, ŵantu pafupifupi 34 miliyoni ŵali na kacibungu ka HIV ako kakwambiska ntenda ya AIDS. Ŵanandi awo ŵakurwara ntenda ya AIDS ŵakuyitora kwizira mu uzaghali, kujilasa na nyerete iyo yili na HIV pakugwiriskira ncito munkhwara wakuzweteska wongo, panji kupokera ndopa izo zili na HIV.

Vyakufumapo vinyake vyakuŵaŵa vya uzaghali ni ntenda ya gozoli, cizonono, ntenda ya kutupa ciŵindi, na cindoko. Nangauli matenda gha nga ni agha ghakuzunurika cara mu Baibolo, kweni viŵaro ivyo vikukwaskika na matenda agha vikamanyikwa kale. Mwaciyerezgero, pa Zintharika 7:23 pakulongosora za cakufumapo cakofya ca uzaghali kuŵa nga ni ‘muvwi wakulasa mu ciŵindi.’ Nyengo zinandi cindoko cikukora ciŵindi, nga ni umo ntenda ya kutupa ciŵindi yikucitira. Mwee, nawo mbunjirikizgi wapanyengo yake ndiposo wacitemwa uwo wuli mu Baibolo wakuti Ŵakristu ‘ŵaziŵizge ndopa na uzaghali’!—Milimo 15:28, 29.

Cipingo ca Kutemwa Ndarama

Mukuyezgayezga kwawo kuti ŵasambazgike mwaluŵiro, ŵantu ŵanandi ŵakuŵika pangozi umoyo kuti ŵasange ndarama. Ncacitima kuti kuŵika umoyo pangozi uku nyengo zinandi kukwiziska ukavu panji vyakupweteka. Pakuyowoya za uyo ni muteŵeti wa Ciuta, Baibolo likuti: “Watokatoke, pakucita na mawoko ghake ico nciweme, kuti waŵenge naco cakumupako uyo wali mu usokwano.” (Ŵaefeso 4:28) Enya, uyo wakutokatoka panyake wangasambazgika cara nyengo zose. Kweni ndipouli, wakuŵa na mtende wa maghanoghano, wakucindikika, ndiposo nyengo zinyake wangaŵa na ndarama izo wangapereka ku awo mbasokwano.

Baibolo likucenjezga kuti: ‘Aŵo ŵakukhumba kusambazgika ŵakuwa mu lwavyo na cipingo na makhumbiro ghanandi ghakupusa na ghakupweteka, agho ghakubizga ŵantu mu paraniko na mu kutayika. Cifukwa kutemwa ndarama ndukorozi lwa mitundu yose ya viheni: izo ŵanji pa kuzipenjiska ŵali . . . kujilasa na vitima vinandi.’ (1 Timote 6:9, 10) Mbunenesko kuti “awo ŵakukhumba kusambazgika” ŵakuŵa nadi ŵasambazi. Kweni kasi cakufumapo cake ncivici? Kasi mbunenesko cara kuti umoyo wawo, mbumba, umoyo wakumzimu, ndiposo nanga tungaŵa tulo twawo vikuŵa pa suzgo?—Mupharazgi 5:12.

Muntu wamahara wakumanya kuti ‘umoyo wa muntu kuti uli mu unandi wa vintu ivyo wali navyo cara.’ (Luka 12:15) Ndarama na vintu vinyake ivyo tingaŵa navyo nvyakukhumbikwira. Nakwenenako, Baibolo likuyowoya kuti ‘ndarama ncivikiliro,’ kweni likuyowoyaso kuti “kuzirwa kwa mahara ndi uku, kuti vinjeru vikupa umoyo kwa aŵo ŵali navyo.” (Mupharazgi 7:12) Mwakupambana na ndarama, mahara ghaweme na vinjeru vingatovwira mu vyakucita vithu vyose, kweni comene-comene mu vyakucita ivyo vikukhwaska umoyo withu.—Zintharika 4:5-9.

Peneapo Mahara Ghazamutivikilira

Sono-sono apa vinjeru ‘vizamupa umoyo kwa aŵo ŵali navyo’—kuŵavikilira pa “suzgo yikuru” iyo yikwiza mwaluŵiroluŵiro, panyengo iyo Ciuta wazamuparanya ŵaheni. (Mateyu 24:21) Nga ni umo Baibolo likuyowoyera, panyengo iyo ŵantu ŵazamutaya ndarama zawo mu msewu nga ni “cintu cakufipirwa.” Cifukwa wuli? Cifukwa ŵazamumanya kuti siliva na golide vingamanya cara kuŵataska mu “zuŵa la kutukutwa kwa ukari wa Yehova.” (Ezekiel 7:19) Kweni, “mzinda ukuru,” uwo mwamahara ‘ukasunga usambazi waŵo kucanya’ mwakuŵika vintu vyakumzimu pa malo ghakwamba mu umoyo wawo, wuzamusanga candulo ca umoyo wamuyirayira mu paradiso pacaru capasi.—Civumbuzi 7:9, 14; 21:3, 4; Mateyu 6:19, 20.

Kasi ni mwauli umo tingasangira muntazi mwakuvikilirika umu? Yesu wakazgora kuti: “Uwu mbumoyo wa muyirayira, kuti ŵamumanyani imwe, Ciuta mweneco yeka, na Yesu Kristu, mweneuyo mukamutuma.” (Yohane 17:3) Ŵantu ŵanandi comene ŵasanga cimanyisko ici mu Mazgu gha Ciuta, Baibolo. Iwo kuti ŵali na cilindizga ca muntazi muweme pera cara, kweniso ŵakukhala mwamtende ndiposo mu cimango nanga ni sono. Vili waka nga ni umo wamasalmo wakayowoyera kuti: “Mu cimango tindigone pasi na kugona tulo pakuti imwe Yehova mwandikhazika pa kufwasa.”—Salmo 4:8.

Kasi mungaghanaghanira kunyake kulikose uko mungasangako cimanyisko ico cingamovwirani kucepeska kuŵika umoyo winu pa ngozi kwakuyana na umo Baibolo likucitira? Palije buku ilo ndankongono nga ni umo Baibolo liliri, ndiposo palije buku linyake ilo lingamovwirani kusanga civikiliro ceneco mu caru cakuzara na ngozi ici. Mwalekeraci kulisanda comene?

Bokosi/Cithuzithuzi pa peji 5

Baibolo Likutovwira Kuti Tiŵe na Umoyo Uweme na Civikiliro

Cifukwa ca vyakucitika vya mu umoyo, mwanakazi munyake zina lake Janea wakamba kukhweŵa camba, na kugwiriskira ncito minkwara yinyake yamitundu-mitundu yakuzweteska wongo. Wakamwangaso comene moŵa. Nga ni umo Jane wakayowoyera, mfumu wake naye wakacitangaso nteura. Muntazi mwawo mukaŵavya ciweme. Nyengo yikati yajumpapo Jane wakakumana na Ŵakaboni ŵa Yehova. Ndipo wakamba kufika pa maungano gha Cikristu na kwamba kuŵazgira lumoza na mfumu wake magazini gha Gongwe la Mulinda na Galamukani! Wose ŵaŵiri ŵakamba kusambira Baibolo na Ŵakaboni. Peneapo ŵakamba kumanya za kuzirwa kwa mikhaliro ya Yehova, wose ŵaŵiri ŵakaleka kugwiriskira ncito minkwara yiliyose yakuzweteska wongo. Kasi cakufumapo cake cikaŵa civici? Jane wakalemba kuti: “Umoyo withu upya wiziska cimwemwe cikuru comene. Nkuwonga Yehova cifukwa ca nkongono yakutozga yakufuma mu Mazgu ghake ndiposo cifukwa ca umoyo uweme uwo sono tili nawo.”

Candulo ca kuŵa wakugomezgeka pa ncito cikarongoreka makora na ivyo vikacitikira Kurt, mweneuyo wakagwiranga ncito yakunozga makompyuta. Pa ncito pawo pakakhumbikwanga makompyuta ghanyake, ndipo bwana wa Kurt wakamuphalira kuti wagure makompyuta ghapya pa mtengo uweme. Kurt wakasanga kamupani yakugomezgeka yakuguliska makompyuta, ndipo ŵakapulikana mtengo. Ndipouli, mulembi wa kamupani iyo yikaguliskanga makompyuta wakabudiska pakulembeka mtengo kwakuti wakakhizga comene pafupifupi na $40,000 (U.S.). Panyuma pakumanya kubudiska uku, Kurt wakamanyiska kamupani ya makompyuta za ici, ndipo bwana wa kampani iyi wakayowoya kuti iye wakakhala pa ncito vyaka 25, kweni wandawonepo kugomezgeka kwanteura uku. Kurt wakalongosora kuti Baibolo ndilo likamusambizga kuti waŵe na njuŵi ya yanteura iyo. Cakufumapo cake cikaŵa cakuti bwana uyo wakapempa makope 300 gha Galamukani! agho ghakayowoyanga za kugomezgeka mu malonda kuti wakagaŵire ŵanyake awo wakagwiranga nawo ncito. Kuyowoya za Kurt, kugomezgeka kwake kukapangiska kuti wakwezgeke pa ncito.

[Mazgu ghamusi]