Kasi Mungaŵa na Cipulikano mwa Mlengi?
MUNTHU munyake uyo wakagomezganga kuti Ciuta kulije wakati: “Apo nkhaghanaghaniranga kuti Mlengi waliko, nkhakwiyanga comene kuti iyo wali na nkhongono zakumazgira masuzgo gha ŵanthu, kweni wakuzigwiliskira nchito yayi.” Ŵabali ŵa munthu uyu ŵakakomeka mwankhaza pa nyengo yimoza na cipani ca Nazi. Ndiyo pera yayi wakajipulikanga nthena.
Para vinthu viheni vyacitika, ŵanandi cikuŵasuzga kugomezga kuti Ciuta waliko, ndipo ŵanji ŵakupembuzgika na fundo yakuti Ciuta kulije. Kasi ni vifukwa wuli ivyo vikupangiska ŵanji kuti ŵaghanaghanenge nthena? Kasi ŵanthu ŵangakhala makora kwambura Ciuta panji cisopa, nga umo ŵanji ŵakughanaghanira? Kasi vingacitika kuti awo ŵakuti Ciuta kulije ŵambe kuŵa na cipulikano mwa Mlengi wacitemwa?
Kutondeka kwa Visopa
Nchakuzizika kuti visopa ndivyo vikupangiska ŵanthu kugomezga kuti Ciuta kulije. Alister McGrath, uyo wakusanda mdauko, wakalongosora kuti: “Ico cikupangiska ŵanthu kugomezga kuti Ciuta kulije nchakuti ŵakuseruka na visopa cifukwa vikucita vinthu mwakutalulira ndiposo ni vyakutondeka.” Kanandi visopa ndivyo vikuwoneka kuti vikwambiska nkhondo na vivulupi. Michel Onfray, uyo wakusanda vilengiwa na umo ŵanthu ŵakukhalira ndipo wakugomezga kuti Ciuta kulije, wakatindikika umo buku limoza la cisopa lingakhuŵilizgira munthu munyake kuti waŵe “mutuŵa,” ndipo munyake kuti “wacitenge nkhaza zakofya.”
Ŵanthu ŵanandi ŵakukumbuka vinthu viheni ivyo vikacitikanga mu zina la cisopa. Apo Bertil, wa ku Sweden, wakaŵa ku usilikari wakapulika muliska wawo wakuyowoya kuti nkhaza ni ziwemi waka. Muliska uyu wakayowoya nthena cifukwa ca mazgu agho Yesu wakayowoya ghakuti awo ŵakutora lupanga ŵazamukomeka na lupanga. Muliska uyu wakati ipo pakwenera kuŵa munyake uyo wakwenera kukoma uyo watora lupanga, ntheura msilikari wakwenera kuti ni muteŵeti wa Ciuta.—Mateyu 26:52.a
Bernadette, uyo adada ŵake ŵakakomeka ku France pa nyengo ya nkhondo yaciŵiri ya pa caru cose, wakukumbuka umo wakakwiyira na ivyo wasembe wakayowoya pa nyifwa ya mwana wa vilimika vitatu wa anyina ŵalara. Wasembe uyu wakati: “Ciuta wacema mwana uyu kuti wakaŵe mungelo.” Pamanyuma, Bernadette wakababa mwana uyo wakaŵa cilima, ndipo pa nyengo iyi napo wakapembuzgika yayi na chalichi lake.
Ciarán, uyo wakakulira ku Northern Ireland mu nyengo ya vivulupi, wakaseluka na cisambizgo cakuti ŵanthu ŵamulangika ku moto wamuyirayira. Kanandi wakayowoyanga kuti wakutinkha Ciuta waliyose uyo wakupangiska vinthu viheni ndipo wakamubeceranga Ciuta kuti usange waliko, wamukome. Ni Ciarán pera yayi uyo wakaseluka na visambizgo vya machalichi ivyo vikulongora kuti Ciuta ngwankhaza. Nakuti visambizgo ivi ndivyo vyapangiska kuti paŵe cisambizgo cakuti vyamoyo vikacita kusintha kufuma ku vinthu vinyake. Alister McGrath wakati Darwin “wakasuzgika comene maghanoghano” na cisambizgo cakuti ŵanthu ŵakulangika ku moto wamuyirayira, ndipo ndico cikamupangiska kuti wakayikirenge kuti Ciuta waliko na kwamba kugomezga kuti vyamoyo vikacita kusintha kufuma ku vinyake. McGrath wakawonaso kuti Darwin “wakaŵa na citima comene na nyifwa ya mwana wake msungwana.”
Ŵanji ŵakuwona kuti ŵanthu ŵakusopa mbazereza ndipo ŵakucita vinthu mwakutalulira. Irina, uyo wakaseruka na visambizgo vyambura kupulikikwa vya visopa ndiposo malurombo ghakuwerezgawerezga, wakati: “Nkhawonanga kuti ŵanthu awo ŵakusopa ŵakughanaghana yayi.” Louis, uyo wakaseruka na nkhaza izo ŵanthu ŵakusopa ŵakacitanga, wakayowoya kuti: “Visopa vikati vyanimwazga kwa vilimika vinandi, nkhawonaso kuti ndivyo vikunanga comene ŵanthu. Nkhamba kususka comene visopa vyose.”
Kasi Ŵanthu Ŵangakhala Makora Kwambura Ciuta?
Nchakuzizika yayi kuti ŵanandi ŵakuwona kuti visopa ndivyo vikupangiska kuti ŵanthu ŵaleke kucita makora vinthu ndiposo kuŵa pa mtende. Ŵanyake ŵakughanaghana kuti panji ŵanthu ŵangakhala makora kwambura Ciuta panji cisopa. Kweni kasi kukanirathu ivyo visopa vikusambizga kungambiska masuzgo ghanyake?
Voltaire, uyo wakaŵa wakusanda vilengiwa na umo ŵanthu ŵakukhalira wa mu vilimika vya m’ma 1700, wakasuska pakweru vinthu viheni ivyo chalichi mu nyengo yake likacitanga. Kweni wakawona kuti tingaŵa na mikhaliro yiwemi usange pangaŵa Munthu munyake Wapacanya kuti watilongozgenge. Pamanyuma, Friedrich Nietzsche, wa ku German, uyo wakaŵa wakusanda vilengiwa na umo ŵanthu ŵakukhalira, wakayowoya mwacikanga kuti Ciuta wali kufwa, kweni wakacitanga wofi kuti para ŵanthu ŵangagomezga kuti Ciuta kulije, mbwenu pa caru paŵenge kawemi yayi. Kasi wofi uwu ukaŵa wakwenelera?
Keith Ward, mulembi wa mabuku, wakawona kuti mu nyengo iyo ŵanthu ŵakamba kubenuka ku maso, nkhaza zikacepa yayi, m’malo mwake, “zikasazgikira comene kuluska umo ŵanthu ŵakaghanaghaniranga.” Nakuti cigomezgo cakuti Ciuta kulije cawovwira yayi ŵanthu kuti ŵaleke kucita vinthu viheni nga ni vimbundi ndiposo nkhaza. Fundo izi zapangiska ŵanthu awo ŵakughanaghana, kusazgapo na awo ŵakuti Ciuta kulije kuti ŵamanye kuzirwa kwa kugomezga Ciuta.
Keith Ward wakalongosora uwemi wa kugomezga Ciuta, wakati: “Cipulikano cikovwira kuti munthu waŵe na mikhaliro yiwemi, kuti wapwelelerenge caru ico Ciuta wali kulenga.” Kusanda uko kwacitika sonosono kukulongora kuti ŵanthu awo ŵakusopa ŵakuŵako na kamtima ka kughanaghanira ŵanji. Kughanaghanirana uku kukupangiska kuti pacoko ŵaŵe ŵakukhorwa. Kusanda uku kukulongora kuti fundo ya Yesu njakuzirwa nadi, wakati: “Muli kukondwa kukuru mu kupeleka kuluska mu kupokera.”—Milimo 20:35.
Munthu munyake uyo wakagomezganga kuti Ciuta kulije wakakondwa comene kuwona umo Baibolo likusinthira ŵanthu. Wakati: ‘Kwa vilimika vinandi nkhayezgapo kovwira ŵanthu kuti ŵasinthe nkharo iyo yingaŵapweteka ndiposo kupweteka ŵanji ndipo vinthu vikenda viŵi makora yayi. Kweni nyengo yikati yajumphapo, nkhawona umo Baibolo likusinthira nkharo ya ŵanthu mwaluŵiro comene. Nkhawonaso kuti para ŵasintha, ŵakalutiliranga kuŵa na nkharo yiwemi.’
Ndipouli, ŵanji awo ŵakugomezga kuti Ciuta kulije, ŵakuwona kuti kugomezga Ciuta kwapangiska kuti ŵanthu ŵakomanenge comene ndiposo kutimbana m’malo mwa kucitirana viwemi. Ŵangawona kuti cipulikano mwa Ciuta cikovwira ŵanthu kuti ŵaŵe na nkharo yiwemi, kweni ŵeneco ŵakukayikira nipera. Cifukwa wuli?
Vinyake Ivyo Vikupangiska Kuti Ŵanthu Ŵaleke Kugomezga
Ŵanandi ŵakusambizgika kuti cisambizgo cakuti vyamoyo vikacita kusintha kufuma ku vinyake nchaunenesko. Mwaciyelezgero, Anila, wakasambira sukulu ku Albania uko cigomezgo cakuti Ciuta kulije nchakuzara. Iyo wakati: “Ku sukulu tikasambizgika kuti uyo wakugomezga kuti kuli Ciuta ngwakukhalira. Kanandi nkhasambiranga vinthu vyakuzizwiska vyakukhwaskana na vyakumera na vinyama, kweni nkhatenge vyose vili kucita kusintha kufuma ku vinthu vinyake cifukwa tikakhumbanga kuwoneka nga tikukolerana na ŵasayansi.” Kweni sono wakuzomera kuti “maukaboni agho ŵakapikanga ŵakaghazomerezganga waka kwambura kulwitapo.”
Ukali ungajandizga ŵanji kuti ŵaleke kugomezga kuti kuli Ciuta. Kanandi Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakuŵakalipira para ŵakwenda nyumba na nyumba kuti ŵawovwire ŵanthu kumanya ivyo Baibolo likusambizga. Munyamata munyake uyo ni Kaboni wa Yehova wakiza ku nyumba ya Bertil, uyo wazunulika kukwambilira. Bertil wakukumbuka kuti mu mtima wakati: ‘Wacepa wamwana. Wiza kwa munthu wambura kwenelera.’ Bertil wakuti: “Nkhamuzomerezga kuti wanjire, ndipo nkhamba kuyowoya mwaukali umo nkhawoneranga Ciuta, Baibolo, na cisopa.”
Gus, wa ku Scotland, wakakwenyeleranga na vinthu vyambura urunji ivyo wakawonanga. Pakwamba, apo wakadumbiskananga na Ŵakaboni ŵa Yehova, wakakwesanga comene ndipo wakasuskanga cilicose. Wakafumbanga mafumbo ghakuyana na agho nchimi ya Cihebere, Habakuku yikafumba Ciuta kuti: “Mukundilongoleraci maubendezi na kundiwoneska vyasuzgo?”—Habakuk 1:3.
Ŵanthu ŵanandi ŵakukwenyelera cifukwa ŵakuwona nga kuti Ciuta wakuŵikako mahara yayi ku uheni uwo ukucitika. (Salmo 73:2, 3) Nyengo yinyake, Simone de Beauvoir wa ku France, wakalemba kuti: “Cikaŵa cipusu kughanaghanira za caru cambura mlengi kuluska kughanaghanira za mlengi uyo wakususkika pa caru cose.”
Ndipouli, kasi cikung’anamura kuti palije ico ise tingamanya cifukwa cakuti visopa vinandi vikutondeka kulongosora unenesko? Gus wakati paumaliro wakasanga “cifukwa cakukwana ico Mlengi wankhongono zose wazomerezgera kuti ŵanthu ŵasuzgike kwa kanyengo kacoko.” Nakuti iyo wakati, “ici cikaŵa cinthu cakuzirwa comene kwa ine.”b
Ŵanyake awo ŵakuti Ciuta kulije ŵangaŵa kuti ŵakukayikira cisambizgo cakuti vyamoyo vikasintha kufuma ku vinyake, ndipo ŵangaŵa kuti ŵakukhumba kumanya Ciuta, ndipo ŵanji ŵangaŵa kuti ŵakulomba. Tiyeni tiwone ivyo vikapangiska ŵanji awo ŵakatenge Ciuta kulije kuti ŵambe kughanaghanira comene za nkhani iyi na kuŵa paubwezi weneko na Mlengi wawo.
Ni Vici Vikaŵawovwira Kuti Ŵaŵe na Cipulikano mwa Mlengi?
Munyamata uyo wakiza ku nyumba ya Bertil wakamulongora mphambano pakati pa Ŵakhristu ŵaunenesko na Ŵakhristu ŵatesi mwakuti wamovwire. Bertil wakulongosora ico cikamukondweska padera pa kudumbiskana kuti Mlengi waliko. Wakuti: “Nkhakondwa comene na kuzika kwa munyamata uyu nangauli ine nkhaŵa wankhwesa. . . . Wakaŵa wakuzika comene, nyengo zose wakanipanga mabuku ndipo wakanozgekeranga makora.”c
Svetlana uyo wakatimbanizgika na ndyali ndiposo cisambizgo cakuti vyamoyo vikacita kusintha kufuma ku vinyake, wakagomezganga fundo yakuti vyamoyo vyankhongono ndivyo vikukhaliska. Ndipouli, fundo iyi yikamukwenyerezganga. Ivyo wakasambira ku sukulu ya udokotara navyo vikamuhangayiskaso. Iyo wakuti: “Pa nyengo iyo tikasambiranga cisambizgo cakuti Ciuta kulije, tikasambizgikanga kuti vyamoyo vyankhongono ndivyo vikukhaliska. Kweni apo tikasambiranga vya udokotara tikasambizgika kuti tikwenera kovwira awo ŵalije nkhongono.” Wakazizwangaso cifukwa ico ŵanthu awo ŵakuti ŵakafuma ku ŵamunkhwere ŵakusuzgika maghanoghano, apo ŵamunkhwere ŵali phee. Uyo wakamulongosolera makora nkhani iyi wakaŵa munthu uyo walindizganga yayi. Svetlana wakati: “Abuya ŵakanilongosolera kufuma mu Baibolo kuti tikughanaghana viheni cifukwa cakuti ndise ŵambura kufikapo.” Svetlana wakakondwaso kumanya zgoro la mu Baibolo lakukhwaskana na cifukwa ico ŵanthu ŵakugomezgeka ŵakusuzgikira.
Leif wa ku Scandinavia, wakagomezganga comene cisambizgo cakuti vyamoyo vikacita kusintha kufuma ku vinyake ndipo wakawonanga kuti Baibolo ni buku la vidokoni. Kuti wamususke ivyo wakagomezganga, zuŵa linyake mubwezi wake wakamufumba kuti: “Kasi ukumanya kuti ukuwerezga waka ivyo ŵanji ŵali kuyowoya kale kwambura kumanya cilicose ico Baibolo likusambizga?” Pakulongosora umo mazgu agha ghakamukhwaskira, Leif wakuti: “Nkhamanya kuti nkhazomerezganga waka cisambizgo cakuti vyamoyo vikacita kusintha kufuma ku vinyake kwambura kulwitapo. . . . Nkhughanaghana kuti kumanya makora maucimi gha mu Baibolo ndiposo umo ghakufiskikira kungawovwira awo ŵakugomezga kuti Ciuta kulije kuti ŵambe kughanaghana.”—Yesaya 42:5, 9.
Ciarán, uyo wazunulika kukwambilira, wakakhuŵazgika kwa vilimika vinandi apo wakacitanga ndyali. Apo wakaghanaghaniranga umoyo, wakakumbuka fundo iyi: Ciuta wankhongono ndiposo walusungu ndiyo yekha wangamazga masuzgo agho caru cikukumana nagho ndipo ndiyo pera wangamovwira. Mu mtima wakati: ‘Mphanyi namusanga Ciuta wanthena.’ Ŵakasuzgika comene maghanoghano, ndipo wakalomba kuti: ‘Usange muliko ndipo mukunipulika, nilongorani umo ningamazgira masuzgo ghane ndiposo masuzgo agho ŵanthu ŵakukumana nagho.’ Pakati pajumpha mazuŵa ghacoko waka, yumoza wa Ŵakaboni ŵa Yehova wakiza pa nyumba yake. Kaboni uyu wakalongosora kuti Baibolo likusambizga kuti pali cinthu cinyake ico cikukhuŵilizga maboma gha ŵanthu kuti ghapangiskenge masuzgo. (Ŵaefeso 6:12) Ivyo Kaboni uyu wakalongosora vikakolerana na ivyo Ciarán wakawonanga ndipo wakalutilira kusambira. Wakati walutilira kusambira Baibolo, cipulikano cake mwa Mlengi wacitemwa cikamba kukhora.
Imwe na Mlengi Winu
Ŵanji ŵakukayikira, nanga nkhukana wuwo kuti Mlengi waliko cifukwa ca upusikizgi uwo uli mu visopa, cisambizgo cakuti vyamoyo vikacita kusintha kufuma ku vinyake, ndiposo kusazgikira kwa vinthu viheni. Ndipouli, Baibolo lingazgora mafumbo ghinu mwakukhorweska usange mungakhumba. Likuvumburaso maghanoghano gha Ciuta, ‘maghanoghano gha cimango, gha ciheni cara, kumupani umaliro wakugomezgeka.’ (Yeremiya 29:11) Bernadette, uyo mwana wake wakaŵa cilima ndipo wakakayikanga kuti Mlengi waliko, wakaŵa na cigomezgo ico cikaŵa nga ni bandeji ilo lakakika pa cilonda.
Ŵanji awo ŵakagomezganga kuti Ciuta kulije ŵawovwirika na ivyo Baibolo likulongosora vyakukhwaskana na cifukwa ico Ciuta wazomerezgera masuzgo. Para mungafwasa na kusanda umo Baibolo likuzgolera mafumbo ghakuzirwa agho mungaŵa nagho, namwe mungakhorwa kuti Ciuta waliko nadi nakuti, “wali kutali cara na waliyose wa ise.”—Mulimo 17:27.
[Mazgu ghamusi]
a Kuti mumanye usange nchakwenelera kuti Ŵakhristu ŵaunenesko ŵalwenge nkhondo, wonani Gongwe la Mulinda la Ciceŵa la Okutobala 1, 2009 pa mutu wakuti “Kodi Akhristu Ayenera Kumenya Nawo Nkhondo?” peji 29-31.
b Kuti mumanye vinandi vyakukhwaskana na cifukwa ico Ciuta wazomerezgera uheni kuŵapo, wonani pa peji 106 mpaka 114, mu buku la Kasi Baibolo Likusambizgaci Comenecomene? lakupharazgika na Ŵakaboni ŵa Yehova.
c Kuti mumanye fundo izo zikulongora kuti vinthu vikacita kulengeka, wonani Galamukani! ya Seputembala 2006, ya mutu wakuti, “Kodi Mlengi Alipo?,” yakupharazgika na Ŵakaboni ŵa Yehova.
[Bokosi pa peji 13]
Mafumbo Agho Ghakuhangayiska Awo Ŵakuti Vyamoyo Vikasintha Kufuma ku Vinyake
• Kasi umoyo ungafuma wuli ku cinthu cambura umoyo?—SALMO 36:9.
• Cifukwa wuli nyama na vyakumera vikubabana mwakuyana na mitundu yawo?—GENESIS 1:11, 21, 24-28.
• Usange ŵanthu ŵakafuma ku ŵamunkhwere ŵakudumuka micira (ape men), cifukwa wuli mazuŵa ghano ŵamunkhwere aŵa kulije?—SALMO 8:5, 6.
• Cifukwa wuli ŵanthu ŵakwenera kupwelelerana uku pali cisambizgo cakuti vyamoyo ivyo ni vyankhongono ndivyo vikukhaliska?—ŴAROMA 2:14, 15.
• Kasi ŵanthu ŵakulindilira vinthu viwemi munthazi?—SALMO 37:29.
[Vithuzithuzi pa peji 12, 13]
Kasi Ciuta wacitemwa wangalenga caru kuti ŵana ŵasuzgikenge?
Ŵanandi ŵaleka kugomezga Ciuta cifukwa ca upusikizgi wa mu visopa