Maliferensi gha Uteŵeti na Umoyo Wachikhristu—Kabuku ka Maungano
JANYUWALE 1-7
MAZGU GHA CHIUTA MBUSAMBAZI | MATEYU 1-3
“Ufumu Wakuchanya Waneng’enera”
nwtsty mazgu ghakulongosora mavesi, Mt 3:1, 2
kupharazga: Lizgu ili lili kufuma ku lizgu la Chigiriki ilo likung’anamura “chipharazgo icho thenga likupeleka pakweru.” Likulongora umo ntchito yakupharazga yikwenera kuchitikira: kanandi tikupharazga pakweru, tikupharazga kwa waliyose.
Ufumu: Lizgu ili lili kufuma ku lizgu la Chigiriki lakuti ba·si·leiʹa, ndipo likung’anamura boma lakugomezgeka kweniso chigaŵa na ŵanthu awo themba likulamulira. Mu Malemba Ghachigiriki Ghachikhristu, lizgu ili likusangika mu malo 162. Ndipo mu malo 55, likusangika mu buku la Mateyu ndipo kanandi likuyowoya za Ufumu wakuchanya wa Chiuta. Mateyu ndiyo wali kugwiliskira chomene ntchito lizgu ili ndipo buku lake ŵanji ŵakulichema kuti Makani Ghawemi gha Ufumu.
Ufumu wakuchanya: Mazgu agha ghakusangika mu malo 30 ndipo ghali mu buku la Mateyu pera. Mu buku la Mariko na Luka, muli waka mazgu agho ghakuyana na mazgu agha, ghakuti “Ufumu wa Chiuta” ndipo ghakulongora kuti “Ufumu wa Chiuta” ukuwusa kufuma kuchanya.—Mt 21:43; Mrk 1:15; Lu 4:43; Da 2:44; 2Ti 4:18.
waneng’enera: Mazgu agha ghakulongora kuti Muwusi wa Ufumu wa Chiuta wakaŵa pafupi kuwonekera.
nwtsty mavidiyo na vithuzi
Ivyo Yohane Mubatizi Wakavwaranga na Umo Wakawonekeranga
Yohane wakavwaranga chakuvwara cha weya wa ngamila ndipo wakachikakanga na lamba wachikumba mu chiwuno, ndipo nyengo zinyake wakakakilirangapo vinthu vipepu. Ntchimi Eliya nayo yikavwaranga chakuvwara cha nthena ichi. (2Ma 1:8) Chakuvwara cha weya wa ngamila chikaŵanga chakusililika yayi, ndipo kanandi ŵakavu ndiwo ŵakavwaranga. Kweni ŵasambazi ŵakavwaranga vyakuvwara vyakulipwitika ndipo vikaŵanga viwemi. (Mt 11:7-9) Pakuti Yohane wakaŵa Munaziri, wakwenera kuti wakametanga yayi sisi. Ivyo Yohane wakavwaranga na umo wakawonekeranga vikulongora kuti wakakhalanga umoyo wambura kukhumba vinandi chifukwa cha kuchita khumbo la Chiuta.
Zombe
Kuyana na Baibolo, lizgu lakuti “zombe” likwimira mtundu uliwose wa mphazi za tumwembe tufupi (antennas), ndipo zikutemwa kusamira lumoza. Kafukufuku munyake wa ku Yerusalemu, wakalongora kuti zombe ilo likukhala mu chipalamba likuŵa na mapurotini pafupifupi maperesenti 75. Mazuŵa ghano pakurya ŵakuwuskako mutu, malundi, mapapindo na nthumbo. Icho chikukhala ni nganga ndipo ndiyo ŵakurya; ŵangarya yakuphika panji yayi. Ŵanyake ŵakuti mphazi zikunowa nga ni nkhara (galankhara) ndipo zili na mapurotini ghanandi chomene.
Uchi
Apa tikunena za chisa cha njuchi (1) na uchi wake (2). Uchi uwo Yohane wakaryanga ukwenera kuti zikapanganga ni njuchi zinyake zakuchemeka Apis mellifera syriaca, izo zikusangika chomene uko Yohane wakakhalanga. Njuchi izi ni zikali ndipo zikutemwa kukhala mu malo ghakotcha na ghakomira mu chipalamba cha Yudeya. Ŵanthu ŵakuŵeta yayi njuchi izi. Kweni mu ma 800 B.C.E., ŵanthu awo ŵakakhalanga ku Israyeli ŵakaŵetanga njuchi. Ku Tel Rehov ku Dambo la Yorodani kuli kusangika vinthu vinyake vyakale umo ŵakaŵeterangamo njuchi. Vikuwoneka kuti njuchi izo zikapanganga uchi uwu, ŵakazitoranga ku charu icho sono ni Turkey.
Ivyo Tasambira
nwtsty Mazgu ghakulongosora vesi, Mt 1:3
Tamara: Ni mwanakazi wakwamba kuzunulika pa ŵanakazi ŵankhondi awo Mateyu wakalemba pakulongosora mzere uwo Mesiya wakababikira. Ŵanakazi ŵanyake ŵanayi ni Rahabi na Rute, wose ŵakaŵa ŵanakazi Ŵaisrayeli yayi (vesi. 5); Batisheba, “muwoli wa Uriya” (vesi 6); na Mariya (vesi 16). Ŵanakazi aŵa ŵakuzunulika mu mzere wa Mesiya uwo ŵanandi mbanalume. Ŵakuzunulika chifukwa cha vinthu vyapadera ivyo ŵakachita na kuŵa buya wa Yesu.
nwtsty Mazgu ghakulongosora vesi, Mt 3:11
nkhumubatizani: Panji kuti “nkhumubizgani.” Lizgu la Chigiriki lakuti ba·ptiʹzo likung’anamura “kubizga.” Mabuku ghanyake ghakulongosora Baibolo nagho ghakuti kubatiza nkhubizga thupi lose la munthu mu maji. Nyengo yinyake, Yohane wakabatizanga ŵanthu ku Dambo la Yorodani kufupi na Salimu “chifukwa kukaŵa maji ghanandi.” (Yoh 3:23) Apo Filipi wakabatizanga nduna ya ku Etiyopiya, wose “ŵakanjira mu maji.” (Mil 8:38) Lizgu la Chigiriki leneliri liliso mu Baibolo la Septuagint pa 2Ma 5:14 apo pakuti Namani “wakampyota [kujibizga] mu Yorodani kankhondi na kaŵiri.”
JANYUWALE 8-14
MAZGU GHA CHIUTA MBUSAMBAZI | MATEYU 4-5
“Ivyo Tikusambira pa Upharazgi wa Yesu wa pa Phiri”
nwtsty mazgu ghakulongosora vesi, Mt 5:3
Kukondwa: Ni nkhani ya kanyengo kachoko waka yayi nga umo vikuŵira para pachitika vinthu vyakukondweska. M’malo mwake, ni para munthu watumbikika na kutemweka na Chiuta. Mazgu agha ndighoso ghagwiliskika ntchito pakuyowoya za umo Chiuta na Yesu ŵaliri ku malo ghawo ghauchindami ghakuchanya.—1Ti 1:11; 6:15.
awo ŵali na njara yauzimu: Lizgu la Chigiriki ilo lili kung’anamulika kuti “awo ŵakumanya,” likung’anamura “awo mbakavu (ŵakusoŵerwa; ŵakupempheska).” Buku la Mateyu likuyowoya za awo mbakusoŵerwa nadi ndipo ŵakujimanya nadi kuti ŵali na njara yauzimu. Lizgu lenelili ndilo likuyowoyaso za “wakupempheska” nga umo vikaŵira na Lazaro pa Lu 16:20, 22. Mazgu agha, agho ghali kung’anamulika kuti “ŵakavu mu mzimu,” ghakulongora kuti munthu wakujimanya nadi kuti ni mukavu mwauzimu ndipo wakukhumba kuti Chiuta wamovwire.
nwtsty mazgu ghakulongosora vesi, Mt 5:7
ŵalusungu: Lizgu la mu Baibolo lakuti “walusungu” na “lusungu” likuyowoya waka za kugowokera yayi nesi kuleka kupeleka cheruzgo. Paliso vinyake. Kweni kanandi likuyowoya za umo munthu wakujipulikira mu mtima ndipo ndivyo vikumuchiska kuchitapo kanthu kuti wawovwire ŵakusoŵerwa.
nwtsty mazgu ghakulongosora vesi, Mt 5:9
ŵamtende: Ni awo ŵakulondezga waka mtende yayi, kweni likuyowoyaso za awo ŵakupangiska kuti mtende uŵepo apo ukusoŵeka.
Ivyo Tasambira
nwtsty mazgu ghakulongosora vesi, Mt 4:9
usange ungajikama na kunisopa: Lizgu Lachigiriki ilo lang’anamurika kuti “kusopa” pa vesi ili, likung’anamura mukanyengo kachoko waka. Mazgu ghakuti “usange ungajikama na kunisopa” ghakulongora kuti Satana wakakhumbanga kuti Yesu wamusopenge nyengo zose yayi, kweni wakakhumbanga kuti wamusope kamoza pera.
nwtsty mazgu ghakulongosora vesi, Mt 4:23
kusambizga . . . kupharazga: Kusambizga kukupambana chomene na kupharazga, chifukwa uyo wakusambizga wakuchita vinandi padera pakupharazga waka. Msambizgi wakupeleka ulongozgi, kulongosora, kuyowoya mwakuchiska, na kupeleka maukaboni.
JANYUWALE 15-21
MAZGU GHA CHIUTA MBUSAMBAZI | MATEYU 6-7
“Lutilirani Kupenja Dankha Ufumu”
nwtsty mazgu ghakulongosora vesi, Mt 6:24
muzga: Lizgu la Chigiriki ilo lili kung’anamulika kuti muzga, likuyowoya za munthu uyo wali kugulika na bwana munyake. Apa Yesu wakayowoyanga kuti Mkhristu wangateŵetera Chiuta mwakukwana yayi uku pa nyengo yeneyiyo wakutangwanikaso na kujiwunjikira vinthu vyakuthupi.
nwtsty mazgu ghakulongosora vesi, Mt 6:33
Lutilirani . . . kupenja: Lizgu la Chigiriki pa vesi ili, likulongora kuti mulimo ukulutilira ndipo lingang’anamuraso kuti “penjaninge kwambura kuleka.” Ŵalondezgi ŵeneko ŵa Yesu ŵakulekezga dankha yayi kupenja Ufumu na kukapenjaso vinyake. Kweni ŵakuŵika pakwamba Ufumu wa Chiuta ndipo ndiyo ni nkhani yakuzirwa chomene.
Ufumu: Mu mipukutu yinyake yakale mazgu agha ghali kulembeka kuti “Ufumu wa Chiuta.”
wake: Mazgu agha ghakuyowoya za Chiuta, uyo pa Mt 6:32 wakuzunulika kuti “Awiskemwe Ŵakuchanya.”
urunji: Awo ŵakupenja urunji wa Chiuta, nyengo zose ŵakuchita khumbo lake na kwendera fundo zake pa nkhani ya chiwemi na chiheni. Fundo iyi yikupambana chomene na ivyo Ŵafarisi ŵakachitanga chifukwa ŵakakhazikiskanga urunji wawo na wawo.—Mt 5:20.
Ivyo Tasambira
nwtsty mazgu ghakulongosora vesi, Mt 7:28, 29
yikazizikika: Lizgu la Chigiriki ilo lili kung’anamulika kuti kuzizikika, lingayowoyaso za “kuzizwa panji kuti kutindikika m’paka kufika pakusoŵa na chakuchita wuwo.” Mazgu agha ghakulongora kuti ivyo Yesu wakasambizganga vikaŵafikanga pamtima chomene ŵanthu.
kasambizgiro kake: Mazgu agha ghakulongora waka umo Yesu wakasambizgiranga, ivyo wakasambizganga kweniso umo chisko chake chikawonekeranga pakusambizga ŵanthu pa Upharazgi wa Phiri.
nga mbalembi ŵawo chara: M’malo mwa kuyowoya kuti wakasambizganga nga ŵarabi awo ŵakaŵa na mazaza nga umo ŵakachitiranga Ŵafarisi, Yesu wakayowoya nga muyowoyeri wa Yehova, munthu wamazaza, uyo visambizgo vyake vikajinthanga pa Mazgu gha Chiuta.—Yoh 7:16.
JANYUWALE 22-28
MAZGU GHA CHIUTA MBUSAMBAZI | MATEYU 8-9
“Yesu Wakatemwanga Ŵanthu”
nwtsty mazgu ghakulongosora vesi, Mt 8:3
wakamukhwaska: Dango la Mozesi likatenge munthu wavyoni wakeneranga kukhala kwayekha kopera kuti wangapira ŵanyake matenda. (Le 13:45, 46; Maŵ 5:1-4) Ndipouli, ŵalongozgi Ŵachiyuda ŵakasazgirapo malango ghawo ku dango ili. Mwachiyelezgero, iwo ŵakatenge munthu wakwenera kukhala pa mtunda wa mamita pafupifupi 1.8 (mafiti 6) kufuma apo pali munthu wavyoni. Para mphepo yikuputa, ŵakatenge munthu wavyoni wakeneranga kukhala pa mtunda wa mamita pafupifupi 45 (mafiti 150). Malango agha ghakapangiskanga ŵanthu ŵanyake kuti ŵachitirenge nkhaza ŵavyoni. Mabuku ghanyake ghakuti Ŵayuda ŵanyake ŵakabisamanga para ŵawona ŵavyoni panji kuŵaponya malibwe na chilato chakuti ŵakhalenge patali. Mwakupambana na Ŵayuda aŵa, Yesu chitima chikamukora pakuwona munthu wavyoni mwakuti wakachita chinthu icho Ŵayuda ŵakachiwonanga kuŵa chambura kwenelera, kumukora munthu wavyoni. Wakhumbenge mphanyi wakamuchizga na mazgu pera kwambura kumukhwaska.—Mt 8:5-12.
Nkhukhumba: Yesu wakazomera waka ivyo wavyoni wakamupempha yayi, kweni wakalongora kuti wakaŵa wakukhumbisiska kumovwira ndipo chitemwa ndicho chikamuchiska kuchita nthena.
nwtsty mazgu ghakulongosora vesi, Mt 9:10
kurya: Panji kuti “kukhala pa thebulu.” Kukhala pa thebulu pamoza na munthu chikalongoranga kuti mukutemwana chomene na munthu uyo. Kweni vikachitikanga yayi kuti Ŵayuda ŵakhale pa thebulu panji kulyera lumoza na awo ŵakaŵa Ŵayuda yayi.
ŵakusonkheska msonkho: Ŵayuda ŵanandi ŵakatoleranga misonkho ya Ŵaroma. Ŵanthu ŵakaŵatinkhanga chomene Ŵayuda aŵa, chifukwa ŵakakolerananga na Ŵaroma kweniso ŵakapokanga ndalama zinandi. Lekani Ŵayuda ŵakawonanga kuti ŵakusonkheska misonkho mbakwananga ndipo ŵakati ŵakuyana waka na mahule.—Mt 11:19; 21:32.
nwtsty mazgu ghakulongosora vesi, Mt 9:36
wakayilengera chitima: Lizgu la Chigiriki lakuti·khniʹzo·mai likuyanako na lizgu ilo likung’anamura “matumbo” (splagʹkhna), kulongora kuti munthu wakhwaskika kufuma mukati mu mtima. Ndimoza mwa mazgu ghankhongono chomene Ghachigiriki agho ghakung’anamura lusungu.
JANYUWALE 29–FEBULUWALE 4
MAZGU GHA CHIUTA MBUSAMBAZI | MATEYU 10-11
“Yesu Wakapumuzganga Ŵanthu”
nwtsty mazgu ghakulongosora vesi, Mt 10:29, 30
mpheta: Lizgu la Chigiriki lakuti strou·thiʹon likuyowoya za kayuni kachoko chomene, kweni kanandi ŵakayowoyanga za mpheta chifukwa ndiko kakaŵa kayuni kachoko na kakutchipa chomene pa ivyo ŵanthu ŵakaguliskanga.
kanjawala kakuzirwa pachoko: Mazgu agha ghakunena za ndalama ya “asariyoni,” iyo munthu wakapokanga para wagwira ntchito kwa maminiti 45. (Wonani Vyakusazgirapo B14.) Pa ulendo wake wachitatu wa ku Galileya, Yesu wakati mpheta ziŵiri ŵakaziguliskanga pa mtengo wa ndalama ya asariyoni yimoza. Pati pajumpha chaka Yesu wakaluta kukapharazga ku Yudeya, iyo wakati mpheta zinkhondi ŵakaziguliskanga na tumanjawara tuŵiri twa asariyoni. (Lu 12:6) Fundo izi zikulongora kuti mpheta zikaŵa zapasi chomene mwakuti yachinkhondi iyi yikaŵanga yabasera.
nanga ni masisi gha ku mutu kwinu ghose ghali kupendeka: Ŵanyake ŵakuti mutu umoza uli na sisi zakujumpha 100,000. Yehova pakupenda tunthu tuchokotuchoko nthena, vikulongora kuti wakukondwa chomene na mulondezgi waliyose wa Khristu.
nwtsty mavidiyo na vithuzi
mpheta
Mpheta zikaŵa zakutchipa chomene pa viyuni vyose ivyo ŵanthu ŵakaguranga. Munthu wakaguranga mpheta ziŵiri na ndalama iyo wasanga pakugwira ntchito maminiti 45. Lizgu la Chigiriki ili likuyowoya za mtundu wa tuviyuni (Passer domesticus biblicus) tuchokotuchoko kusazgapo na tunyake uto tukutemwa kusangika pafupi na nyumba kweniso mpheta za ku Spain (Passer hispaniolensis). Tuviyuni utu tuchali kusangika chomene ku Israel.
nwtsty mazgu ghakulongosora vesi, Mt 11:28
kunyekezgeka: Awo Yesu wakaŵachema kuti wize kwa iyo ŵakaŵa ‘ŵakunyekezgeka’ chifukwa cha kwenjerwa. Kwa iwo, kusopa Yehova yikaŵa nga ni mphingo chifukwa cha malango gha ŵanthu agho ŵakasazgirako ku Dango la Mozesi. (Mt 23:4) Nanga ni dango la Sabata, ilo likaŵa zuŵa lakuti munthu wapumure, likaŵa mphingo.—Ek 23:12; Mrk 2:23-28; Lu 6:1-11.
Nimupumuzganinge: Lizgu la Chigiriki ilo lili kung’anamulika kuti “kupumuzga” lingang’anamura kupumula (Mt 26:45; Mrk 6:31) ku vyakuvuska kuti munthu wasangeso nkhongono (2Ko 7:13; Film 7). Fundo za mu mavesi agha zikulongora kuti kuyegha joko la Yesu (Mt 11:29) kukujintha pa milimo, pakupumura yayi. Lizgu la Chigiriki ilo lili kung’anamulika kuti kupumuzgika ilo Yesu wakagwiliskira ntchito, likulongora kuti iyo wakovwira ŵakuyuyuka kuti ŵasangeso nkhongono kuti ŵafiske kuyegha joko lake ilo ndipepu.
nwtsty mazgu ghakulongosora vesi, Mt 11:29
Yeghani joko lane: Yesu wakagwiliskira ntchito mazgu ghakuti “joko” kung’anamura kuti tikwenera kujilambika na kupulikira. Usange Yesu wakaghanaghaniranga za majoko ghaŵiri, ndikuti Yesu wakapemphanga ŵasambiri ŵake kuti ŵakakilire joko pamoza na iyo na kuŵawovwira. Viŵenge nthena mphanyi wakayowoya kuti: “Zaninge tiyegherenge lumoza joko lane.” Usange Yesu ndiyo wakukakilira ŵasambiri ŵake joko, ipo tikwenera kupulikira ulongozgi wake pakuŵa ŵasambiri ŵake.