Huldrych Zwingli Wakaŵikapo Mtima Kupenja Unenesko wa mu Baibolo

Mazuŵa ghano ŵanthu ŵanandi ŵamitima yiwemi awo ŵali mu visopa ŵali na mwaŵi wakuwona usange ivyo ŵakugomezga vikujintha pa ivyo Baibolo likusambizga panji yayi. Kweni ndimo vinthu vikaŵira yayi mu vyaka vya mu ma 1500. Chifukwa wuli? Chifukwa ntchakuti ŵanthu ŵanandi ŵakaŵavya Baibolo mu chiyowoyero chawo. Ntheura ŵasopi ŵachoko waka ndiwo ŵakayaniskanga ivyo Tchalitchi likasambizganga na ivyo Baibolo likuyowoya. Nakuti ŵalongozgi ŵachisopa ŵakawovwirangapo yayi pa nkhani iyi. Buku linyake likayowoya kuti, “Tchalitchi ku Switzerland likaŵa la vimbundi. Ŵalongozgi ŵakamanyanga vinandi yayi, ŵakagomezganga vya mizimu kweniso ŵakaŵa na nkharo ziheni.”—History of the Christian Church.

Pa nyengo iyi, Huldrych Zwingli wakamba kupenja unenesko wa mu Baibolo. Kasi wakasanga fundo wuli? Kasi wakachita wuli kuti waphalireko ŵanyake fundo izo wakasanga? Ndipo kasi tingasambirako vichi kwa iyo kweniso ivyo wakagomezganga?

Zwingli Wakambapo Kupenja Unenesko

Apo wakaŵa na vyaka vya m’ma 20, Zwingli wakaŵikapo mtima kuti waŵe wasembe wa Katolika. Nga umo vikaŵira ku waliyose uyo wakakhumbanga kuŵa wasembe pa nyengo iyo, m’malo mwakusambira Baibolo, wakeneranga kusambira vinjeru vya ŵanthu, mitheto ya tchalitchi, kweniso ivyo “Ŵalongozgi ŵakwambilira ŵa tchalitchi” ŵakalemba.

Kasi Zwingli wakamba wuli kusanga unenesko wa mu Baibolo? Apo wakaŵa ku yunivesite ku Basel, Switzerland, wakategherezga ivyo Thomasi Wyttenbach wakasambizganga vyakususka chisopa chifukwa cha chisambizgo cha sakalameti yakutukutizga.a Kuyana na ivyo mwanalume munyake wakulemba mbiri wakalemba, Zwingli “wakasambira kwa Wyttenbach kuti nyifwa ya Yesu yikapelekeka kamoza pera chifukwa kwa kwananga kwithu.” (1 Petrosi 3:18) Zwingli wakati wamanya kuti munthu wangagowokereka zakwananga kwizira mu sembe ya Yesu pera, wakakana chisambizgo chakuti ŵalongozgi ŵa tchalitchi ŵangagowokera munthu kwananga kwake chikuru wapeleka ndalama. (Milimo 8:20) Nangauli vikaŵa nthena, iyo wakalutilira na masambiro ghake ndipo wakaŵa muliska wa Katolika apo wakaŵa na vyaka 22.

Apo wakaŵa na vyaka vya m’ma 20 Zwingli wakamba kusambira Chigiriki na chilato chakuti wapulikiske makora Baibolo la Phangano Liphya nga umo likalembekera pakwambilira. Wakasandaso ivyo wakalemba Erasmus, ndipo wakamanya kuti Yesu ndiyo yekha Muphemaniski pakati pa Chiuta na ŵanthu nga umo Baibolo likuyowoyera. (1 Timote 2:5) Chifukwa cha kumanya fundo izi, Zwingli wakamba kukayikira chisambizgo cha Katolika chakuti munthu wangaŵa pafupi na Chiuta kwizira mu ŵatuŵa.

Zwingli wakaŵikapo mtima kupenja unenesko apo wakaŵa mu vyaka vya m’ma 30. Nangauli vikaŵa nthena, kweni pa nyengo iyi ŵakapempheleranga ŵasilikari pa nyengo ya nkhondo zakupambanapambana izo zikachitikanga ku Europe kulimbanirana mazaza pa charu cha Italy. Pa nkhondo ya Marignano mu 1515, wakajiwonera yekha apo Ŵakatolika ŵakakomananga na Ŵakatolika ŵanyawo. Vyaka vichoko waka vyati vyajumphapo, Zwingli wakamba kukopera pa mawoko Phangano Liphya ndipo wakasunga pamtima mavesi ghanyake ghanandi. Kufika mu chaka cha 1519, Zwingli wakakhalanga ku Zurich, Switzerland uko kukaŵa ndyali chomene. Ku malo agha, iyo wakagomezganga kuti Tchalitchi likwenera kumazga chisambizgo chilichose icho chikukolerana yayi na Malemba. Kweni kasi wakate wachitenge wuli kuti ŵanji nawo ŵawone vinthu nga umo iyo wakuviwonera?

Tindapulikepo Kapharazgiro Kanthena Aka Kufuma Kumanyuma Kose

Zwingli wakagomezganga kuti ŵanthu ŵangakana visambizgo vyautesi para ŵapulika waka unenesko wa mu Baibolo. Wati wasoleka kuŵa wasembe pa tchalitchi lakumanyikwa chomene la Grossmünster ku Zurich, wakamba upharazgi wake mwakugwiliskira ntchito nthowa yachilendo: Iyo wakaleka kuŵazga mu buku lapadera la Chilatini lakuchemeka lectionary.b Ŵaliska ŵakagwiliskiranga ntchito buku ili kwa vyaka vinandi chomene. M’malo mwake, iyo wakapharazganga Uthenga kufuma mu Baibolo, chaputara na chaputara kwambira pakwamba mpaka kuumaliro. M’malo mwakugwiliskira ntchito fundo za Ŵalongozgi ŵa Tchalitchi kulongosora Malemba, iyo wakalekanga waka kuti Malemba ghajilongosore ghekha. Wakagwiliskiranga ntchito fundo zipusu za mu Baibolo kuti walongosore fundo zakusuzga kuzipulikiska.—2 Timote 3:16.

Sergio Azenha/Alamy Stock Photo

Apo wakapharazganga, Zwingli wakawovwira ŵanthu kumanya kuti fundo za mu Baibolo ni zakovwira chomene. Wakasambizganga fundo za makhaliro ghawemi kufuma mu Baibolo, kweniso wakapharazganga kuti ntchakwenelera yayi kuti ŵanthu ŵasopenge Mariya nyina wa Yesu, kulomba ku ŵatuŵa kweniso kuti ŵanthu ŵapelekenge ndalama kuti zakwananga zawo zigowokereke. Kweniso wakapharazga vyakuti ŵalongozgi ŵakaŵa na nkharo ziheni. Kasi ŵanthu ŵakapokelera wuli uthenga wake? Wati wapharazga kakwamba, ŵanyake ŵakati: “Tindapulikepo kapharazgiro kanthena aka kufuma kumanyuma kose.” Kweniso mwanalume munyake wakumanya vya mbiri wakalemba vyakukhwaskana na Ŵakatolika awo ŵakategherezganga visambizgo vya Zwingli kuti: “Awo ŵakaleka kusopa ku tchalitchi la Katolika chifukwa cha kukhuŵara na uryarya kweniso nkharo ziheni za ŵasembe sono ŵawelerengeso.”

Mu 1522, ŵaliska wa chisopa ŵakayezga kugwiliskira ntchito ŵandyali ŵa mu Zurich kuti ŵakanizgenge ŵanthu kuchita vinthu vyakususkana na chisambizgo cha tchalitchi. Paumaliro Zwingli ŵakamupa mulandu kuti ngwakugaluka. Wati wakana kuleka vigomezgo vyake, wakaleka kuŵa wasembe wa Katolika.

Kasi Zwingli Wakachita Wuli?

Iyo wakaleka usembe, kweni wakalutilira kupharazga mwamwamphu ndipo wakalutilira kukopa ŵanji kugomezga ivyo iyo wakagomezganga. Wakaŵa wakumanyikwa chomene ku ŵanthu chifukwa cha upharazgi wake ndipo ivi vikapangiska kuti ŵandyali ku Zurich ŵategherezgenge visambizgo vyake. Chifukwa chakuti Zwingli wakaŵa wakumanyikwa chomene pa ndyali, iyo wakayezga kuti wasinthe vinthu pa nkhani za chisopa mu Zurich. Mwachiyelezgero, mu 1523, iyo wakakhorweska ŵeruzgi ŵa khoti mu Zurich kuti ŵakanizge chisambizgo cha chisopa chilichose icho fundo zake zikujintha mu Malemba yayi. Mu 1524, wakakopa ŵeruzgi kuti ŵakanizge kusopa vikozgo. Ŵeruzgi ŵa msumba, mwakukolerana na ŵapharazgi ŵa ku malo agha kweniso ŵanthu, ŵakakolerana pakubwangandura majotchero, vikozgo, vipilara, na vinyake vya chisopa. Buku linyake likuti: “Vinthu vyanthena ivi vindachitikepo kuti ŵanthu ŵakhumbe ŵekha kunanga vinthu vya mu tchalitchi kupaturako ivyo vikachitika apo gulu la ŵanthu ŵakuchemeka Vikings ŵakachita pakwiba vinthu vya mu tchalitchi.” (Zwingli—God’s Armed Prophet) Kufika mu chaka cha 1525, iyo wakachitiska ŵanthu ŵakumanyikwa kuti nyumba za tchalitchi ŵazizgore kuŵa vipatala kweniso kuzomerezga kuti ŵasembe na masisiteri ŵangatora na kutengwa. Iyo wakasachizgaso kuti m’malo mwakuchita Misa, ŵachitenge waka chikondwelero chipusu icho chikukolerana na Baibolo. (1 Ŵakorinte 11:23-25) Ŵakulemba mbiri ŵakuyowoya kuti ivyo Zwingli wakachita vikapangiska ŵandyali na ŵachisopa kukolerana chimoza kweniso vikajura nthowa ya kwambika kwa chisopa cha Chiprotestant.

Ntchito yakuzirwa chomene iyo Zwingli wakachita nja kung’anamura Baibolo. Cha mu ma 1520, wakagwiliranga lumoza na ŵakaswiri ndipo ŵakasandanga Malemba ghakwambilira gha Chihebere na Chigiriki, kweniso kusazgapo Greek Septuagint na Latin Vulgate. Iwo ŵakachitanga nthena pakugwiliskira nthowa yipusu. Ŵakaŵerenganga vesi lililose mu Malemba ghakwambilira, kweniso ku ivyo ŵanji ŵakang’anamura. Paumaliro ŵakadumbiskananga ivyo vesi ilo likung’anamura na kulemba fundo yake. Mulimo wawo wakulongosora kweniso kung’anamura Mazgu gha Chiuta ukapangiska kuti ŵafumiske Baibolo mu 1531, ilo likachemekanga kuti Zurich Bible.

Nangauli Zwingli wakachitanga makora vinthu vinyake, kweni wakachindikanga yayi vigomezgo na maghanoghano gha ŵanji kweniso wakaŵa wankhaza. Mwachiyelezgero, mu 1525, wakatorapo chigaŵa pa mulandu wa Anabaptists, uyo wakasuskanga chigomezgo cha Zwingli chakuti ŵana ŵachoko ŵakwenera kubatizika. Khoti likati ladumura kuti waliyose uyo wakulutilira kususka ubatizo wa ŵana ŵachoko wakwenera kukomeka, iyo wakasuskapo yayi kuti chilango ichi chikaŵa chikuru chomene. Wakachiskaso ŵalongozgi ŵa ndyali kuti ŵagwiliskirenge ntchito ŵasilikari na chilato chakuti ŵachichizgenge ŵanthu kuzomerezga visambizgo viphya. Ndipouli, vigaŵa vinandi vya ŵa Katolika ku Switzerland vikakana visambizgo viphya vya Zwingli. Ivi vikapangiska kuti paŵe nkhondo ya wenenawene. Zwingli wakaluta lumoza na ŵasilikari ku malo uko kukachitikiranga nkhondo, ndipo wakakomekera kwenekuku wali na vyaka 47.

Mbiri Iyo Zwingli Wali Kuleka

Huldrych Zwingli wakayezga kuchita vinthu vinyake ivyo vili kusintha mbiri nangauli ngwakumanyikwa chomene viŵi yayi nga umo viliri na Ŵaprotesitanti ŵanyake nga ni Martin Luther na John Calvin. Zwingli wakasuska pakweru visambizgo vya Katolika pakuyaniska na umo wakachitira Luther ndipo ivi vikawovwira kuti ŵanthu ŵazomerezge visambizgo vya Calvin. Pa chifukwa ichi Zwingli wakuzunulika kuti ni Mwanalume Wachitatu pa Nkhani Yakusintha Vinthu.

Ivyo Zwingli wakachita vili na uwemi na uheni wake. Kuti wathandazge visambizgo vyake, wakanjizgikamo chomene mu ndyali na nkhondo. Pakuchita nthena wakatondeka kulondezga chiyelezgero cha Yesu Khristu, uyo wakakana kunjizgikamo mu nkhondo ndipo wakasambizganga ŵalondezgi ŵake kuti ŵatemwenge ŵalwani ŵawo m’malo mwa kuŵakoma.—Mateyu 5:43, 44; Yohane 6:14, 15.

Nangauli vili nthena kweni Zwingli wakukumbukika kuti wakaŵa msambiri wa Baibolo wamwamphu, ndipo wakaŵa wakukhumbisiska kuphalirako ŵanji ivyo wakasambira. Wakamanya visambizgo vinandi vyaunenesko ndipo wakaphalirangako ŵanji kuti nawo ŵavimanye.