Beth wakuti: “Pa usungwana nkhaŵa na suzgo la kuchepa kwa ndopa. Nkhaŵavyanga nkhongono, nkhavukanga luŵiro, viwangwa vyane vikaŵinyanga, ndipo vikanisuzganga kuchita makora vinthu vinyake. Dokotala wane wakanipa mapilisi gha ndopa. Nkhamwa mapilisi agha, kweniso nkhamba kurya vyakurya vyakwenelera. Pakajumpha na nyengo yayi kuti nambe kujipulikako makora.”

Ŵanthu ŵanandi ŵali na suzgo la nga ilo Beth wakaŵa nalo. Wupu wakuwona vya umoyo wa World Health Organization (WHO) ukuti ŵanthu 2 biliyoni pa charu chose ŵali na suzgo la kuchepa kwa ndopa. Mu vyaru vikavu, pafupifupi 50 peresenti ya ŵanakazi ŵanthumbo kweniso 40 peresenti ya ŵana awo ŵandafike msinkhu wa kuluta ku sukulu ŵali na suzgo la kuchepa kwa ndopa.

Suzgo la kuchepa kwa ndopa ndakofya chomene. Nyengo zinyake nthenda iyi yingapangiska masuzgo ghanyake gha mtima kweniso lingapangiska kuti mtima uleke kugwira ntchito makora. Wupu wa WHO ukuti mu vyaru vinyake, “20 peresenti ya ŵanakazi ŵanthumbo awo ŵakufwa” ntchifukwa cha suzgo la kuchepa kwa ndopa. Ŵana awo ŵababika ku ŵanakazi awo ŵali na suzgo la kuchepa kwa ndopa ilo likwamba chifukwa cha kuchepa kwa ayironi muthupi, ŵangababika ŵamyezi yambura kukwana kweniso ŵangaŵa ŵakughanda chomene. Kuchepa kwa ayironi muthupi ndiko kukupangiska kuti ŵanthu ŵanandi ŵaŵe na suzgo la kuchepa kwa ndopa. Ŵana awo ŵali na suzgo la kuchepa kwa ndopa ŵangaŵa ŵakutinilira ndipo kanandi ŵakutemwa kulwaralwara. Ndipouli, suzgo la kuchepa kwa ndopa ilo likwamba chifukwa cha kusoŵa kwa ayironi mu thupi, ndakuti munthu wangaligega kweniso ndakuchizgika.a

Kasi Suzgo la Kuchepa kwa Ndopa Ni Vichi?

Kuchepa kwa ndopa ni mtundu unyake wa matenda. Mwakudumura tingati ŵanthu awo ŵali na suzgo ili ŵalije maselo ghaswesi ghakukwana mu thupi mwawo. Suzgo ili likwamba chifukwa cha vinthu vyakupambanapambana. Nakuti ŵasayansi ŵali kusanga kuti pali mitundu yakujumpha 400 ya suzgo ili! Suzgo la kuchepa kwa ndopa lingaŵa lakuchizgika panji lambura kuchizgika, lambura kofya chomene panji lakofya chomene.

Ntchivichi Chikwambiska Suzgo la Kuchepa kwa Ndopa?

Pali vinthu vikuruvikuru vitatu ivyo vikwambiska suzgo ili:

• Para munthu wataya ndopa zinandi chomene, maselo ghaswesi ghakuchepa muthupi.

• Para thupi likutondeka kupanga maselo ghaswesi ghankhongono ghakukwana.

• Para thupi likukoma maselo ghaswesi.

Mtundu wakumanyikwa chomene wa suzgo la kuchepa kwa ndopa ni uwo ukwamba chifukwa cha kuchepa kwa ayironi muthupi. Para thupi lilije ayironi wakukwana, lingapanga yayi pulotini yakuchemeka hemogulobini (hemoglobin) yakukwana, iyo yikuŵa mukati mwa maselo ghaswesi gha ndopa ndipo yikovwira kuti maselo agha ghanyamurenge mphepo ya okusijini.

Kasi Munthu Wangamanya Wuli Kuti Wali na Suzgo la Kuchepa kwa Ndopa Lakwamba Chifukwa cha Kuchepa kwa Ayironi?

Pakwamba, suzgo ili lingaŵa lakofya yayi, ndipo munthu wangamanyaso yayi kuti wali nalo. Nangauli vimanyikwiro vingapambana, kweni vinyake ivyo vingalongora kuti munthu wali suzgo la kuchepa kwa ndopa ilo likwamba chifukwa cha kuchepa kwa ayironi muthupi ni ivi:

• Munthu wakuvukanga chomene

• Mawoko panji malundi ghakuŵa nga ghawomilira na mphepo

• Munthu wakuŵavya nkhongono

• Thupi likubuta waka tuu

• Mutu ukuŵinya kweniso wakuchita chizgumbu

• Nganga yikuŵinya, mtima ukutimba luŵiroluŵiro, kweniso munthu ukuchita befu

• Njoŵi zikomira waka gwa

• Wakukhumba yayi kurya, ivi vikuchitika chomene ku ŵabonda na ŵana

• Wakudokera kurya vinthu nga ayisi, vyakurya vinyake vyakufuma ku vyakumera nga ngoma, panji kurya dongo

Mbanjani Awo Ŵali Pangozi Chomene?

Ŵanakazi ndiwo ŵali pangozi chomene yakuti ŵangakoleka na suzgo la kuchepa kwa ndopa ilo likwamba na kuchepa kwa ayironi mu thupi chifukwa ŵakutaya ndopa para ŵali kumwezi. Ŵanakazi ŵanthumbo ŵaliso pangozi usange chakurya icho ŵakurya chilije asidi munyake wakuchemeka folic acid wakukwana, uwo ukusangika mu vitamini B.

Ŵabonda awo ŵababika ŵa myezi yambura kukwana panji ŵakughanda chomene ndipo ŵakupokera yayi ayironi wakukwana kufuma ku mkaka wa mu mabere panji wa mu sitoro.

Ŵana awo ŵakurya yayi vyakurya vya magulu ghose.

Ŵanthu awo ŵakurya waka vyakumera ndipo mu vyakurya vyawo mulije ayironi munandi.

Ŵakulwaralwara, nga ni awo ŵali na matenda ghanyake gha mu ndopa, kansa, suzgo la ziso, vilonda vya munthumbo ivyo vikusulura ndopa, panji matenda ghanyake.

Ivyo Mungachita Para Muli na Suzgo la Kuchepa kwa Ndopa

Ni mitundu yose yayi ya suzgo ili, iyo munthu wangagega panji kuchira. Kweni kuchepa kwa ndopa uko kukwamba chifukwa cha kuchepa kwa ayironi muthupi kanandi munthu wangagega panji kuchira para wakurya vyakurya vya magulu ghose ivyo muli vinthu ivi:

Ayironi (Iron). Wakusangika mu nyama, ntchunga, mphoza, mphangwe za mtundu wa girini chomene.b Vingaŵaso makora kuphika mu mapoto ghakupangika na ayironi chifukwa kafukufuku wakulongora kuti ivi vingawovwira kuti mu chakurya muŵe ayironi.

Folate (asidi munyake wakusangika mu vitamini B). Wakusangika mu vipasi, mphangwe za mtundu wa girini chomene, ndozi ziŵisi, ntchunga ziswesi, chizi, masumbi, somba, maalimondi, na skaŵa. Wakusangikaso mu vyakurya ivyo vili na mavitamini nga buredi, ngoma, pasta, na mpunga. Folate ndiyo wakumanyikwaso kuti folic acid.

Vitamini B-12. Wakusangika mu nyama, vyakurya vyakupangika kufuma ku mkaka, vyakurya vyakupangika kufuma ku vyakumera nga ni ngoma, mpunga na vinyake, kweniso vyakurya vyakufuma ku soya.

Vitamini C. Wakusangika mu vipasi vya gulu la maorenji na juwisi wakupangika kufuma ku vipasi ivi, sobora, mphangwe yakuchemeka broccoli, tomato, vimwamaji, na matubeni. Vyakurya ivyo vili na vitamini C vikovwira thupi linu kuti liwonkhenge ayironi.

Vyakurya vikupambana vigaŵa na vigaŵa. Ntheura manyani vyakurya ivyo vikusangika kwinu ivyo vili na vyakukhumbikwa muthupi. Ivi ni vyakukhumbikwa chomene usange ndimwe mwanakazi, chomenechomene usange muli na nthumbo panji mukunozgekera kuŵa na nthumbo. Para mukupwelelera umoyo winu, mukuchepeskaso ngozi yakuti mwana winu wazakaŵe na suzgo la kuchepa kwa ndopa.c