Kasi Tikusambirako Vichi ku Chilengiwa?

“Kweni sono fumba vinyama ndipo vikusambizgenge, kweniso viyuni vyamudera ndipo vikuphalirenge. Panji ghanaghanira charu chapasi ndipo chikusambizgenge, na somba za mu nyanja zikupharazgirenge.”​—YOBU 12:7, 8.

MAZUŴA ghano ŵasayansi na mayinjiniya ŵakuzomera kusambizgika na vyakumera kweniso vinyama. Pakupanga vinthu, panji kunozgaso ivyo ŵali kupanga kale kuti vigwirenge makora ntchito, ŵakusambira dankha umo vilengiwa vili kupangikira na kutolerako. Tiyeni tiwonepo vinyake, ndipo mujifumbe kuti, ‘Ninjani wakwenera kulumbika chifukwa cha luso ulu?’

Kasi Tikusambirako Vichi ku Vishuwiro vya Chisomba cha Whale?

Kasi awo ŵakupanga ndege ŵangasambirako vichi ku chisomba chakuchemeka humpback whale? Vinandi waka. Para chisomba ichi chakura chafikapo, chikuŵa chizito matani 30, kuyana waka na uzito wa thiraki yikuru iyo yazura na katundu. Chisomba ichi chikujipinda viŵi yayi, ndipo chili na vishuwiro (vyakuskambira) viŵiri ivyo vikuŵa nga ni mapapindo. Utali wa chisomba ichi ni mamita 12, kweni chikusuzgika yayi kwenda pasi pa maji.

Ŵakaswiri ŵakuzizwa kuti chisomba ichi chikupindika viŵi yayi, kweni chikuzgoka luŵiro pamtunda uchoko. Ŵali kusanga kuti chisisi chake chagona pa vishuwiro. Lwande lakunthazi la vishuwiro vyake ndakunyilirika yayi, nga umo ghakuŵira mapapindo gha ndege, kweni ghali na tumagonkho.

Para chisomba ichi chikujumpha mu maji, tumagonkho utu tukovwira kuti chiŵenge chakupepuka, ndipo chikuchita kulimbana nagho yayi maji. Kasi ivi vikuchitika wuli? Magazini ya Natural History yikulongosora kuti tumagonkho tukovwira kuti maji ghajumphenge makora pachanya pa vishuwiro, nanga nipara chisomba chikukwera mtunda.

Kasi luso ulu lungawovwira pa vinthu wuli? Usange mapapindo gha ndege ghangapangika nga ni vishuwiro vya chisomba ichi, ngozi zingachepako, ghangakhumbikwira vinandi yayi, nakuti ghangaŵa ghambura kusuzga kunozga. Kaswiri munyake zina lake John Long wakugomezga kuti munthazi umu, panji ndege yiliyose yizamuŵa na magonkho mu mapapindo ghake, nga umo viliri vishuwiro vya chisomba ichi.

Kasi Tikusambirako Vichi ku Mapapindo gha Chiyuni cha Seagull?

Tikumanya kale kuti pakupanga mapapindo gha ndege ŵali kuwonera pa mapapindo gha tuyuni. Kweni pali vinyakeso ivyo ŵasambirako ku mapapindo gha tuyuni. Magazini ya New Scientist yikuyowoya kuti: “Ŵakaswiri pa University of Florida ŵali kupanga kandege kakwendera rimoti ndipo kakuchita ivyo chiyuni cha seagull chikuchita. Kakudedemera pamalo ghamoza, kweniso kakukhira na kukwelera mchanya mwaluŵiro chomene.”

Chiyuni cha seagull chikukwaniska kuchita vyose ivi chifukwa cha umo chikupindira mapapindo ghake pakati kweniso mu viŵegha. Magazini iyi yikuti “ŵakaswiri aŵa nawo, pakupanga kandege kawo ako nkhatali masentimita 61, ŵakaŵikamo mawaya agho ghakovwira kupinda mapapindo ghake, ndipo muli mota (motor) iyo yikwendeska ivi.” Pakuti mapapindo gha kandege aka ŵali kughapanga mwaluso, kakudedemera muchanya kweniso kakusolota mu vinyumba vitali na kukhira. Ŵasilikari ŵanyake ŵakudokera, ndipo ŵakuti para ŵangapanga ndege yanthena, yingawovwira chomene pakupenja vilwero vyakofya mu misumba yikuruyikuru.

Kasi Tingasambirako Vichi ku Malundi gha Beleŵeza?

Ŵanthu ŵangasambiraso vinandi ku vinyama vya pa mtunda. Mwachiyelezgero, ŵabeleŵeza ŵakukwera viliŵa kweniso kudemelera kuchanya ku nyumba kwambura kuwa. Baibolo nalo, likuzunura za luso lakuzizika ulo beleŵeza wali nalo. (Zintharika 30:28) Kasi ntchivichi chikovwira beleŵeza kuti wapangenge nthena?

Beleŵeza wali na tunthu twakuŵa nga sisi kumalundi kwake uto tukumovwira kuti waleke kuwa para wakukwera vinthu vyakutelemuka. Kumalundi ghake kulije guluu, kweni para ghakhwaskana waka na chinthu chinyake mbwe tumasisi tukovwira kuti wademelere. Vinthu viŵiri ivi vikufumiska nkhongono yinyake iyo yikovwira kuti videmelerane. Munthu wangakwera yayi chiliŵa chifukwa cha nkhongono ya kuguza ya charu. Kweni beleŵeza wakukwera viliŵa kwambura kuwa chifukwa chakuti tumasisi uto tuli ku malundi ghake tukupangiska kuti nkhongono yakuguza yichepe.

Kasi ŵasayansi ŵangagwiliskira wuli ntchito luso ulu? Ŵasayansi ŵakutolera ivyo malundi gha beleŵeza ghakuchita pakupanga zipi.a Magazini ya The Economist yikayowoya ivyo wakupanga kafukufuku munyake wakayowoya, iyo wakati “vinthu ivyo tingapanga pakutolera umo beleŵeza wakuchitira vinthu vingatovwira pakupanga vinthu ivyo tikugwiliskira ntchito ku chipatala.”

Ninjani Wakwenera Kulumbika?

Ŵa National Aeronautics and Space Administration (NASA) ŵali mukati kupanga roboti ya malundi ghanandi iyo yikwenda nga ni kalizga (chipiliri). Ku Finland, mayinjiniya ghali kupanga thirakitara ya malundi 6 iyo yikujumpha palipose nga umo vikuchitira vidoyo. Ŵanyake ŵali kupanga salu iyo yili na mipata nga umo yikuŵira mipata ya misekese ya khuni la payina. Mipata ya salu iyi yikujulika panji kujalika kuyana na kotcha kwa thupi la uyo wavwara. Kunyake, kampani yikupanga galimoto yakuti yileke kulimbana chomene na mphepo para yikwenda. Galimoto iyi ŵali kutolera pa somba yakuchemeka boxfish. Ŵakaswiri ŵanyake ŵakusambira vya nkholombi ya nkhonyo yakuchemeka abalone, ndipo ŵakuti viŵawovwirenge kupanga vyakuvwara vipepu vyakuvikilira thupi, kweniso vyakukhora chomene.

Ŵakaswiri ŵasambira vinandi chomene ku chilengiwa. Ivi vikuŵawovwira kupanga vinthu, ndipo ŵakusunga ivyo ŵakusambira. Ŵasayansi ŵangapenja vinthu ivi uko ŵakusunga, ndipo magazini ya The Economist yikuti ŵangasanga “wovwiri ku chilengiwa para ŵakupanga vinthu.” Ivyo ŵakaswiri ŵakusambira na kusunga ŵakuvichema luso lwa chilengiwa. Kanandi mwenecho wa luso wakuŵa munthu panji kampani iyo yiza na luso panji yapanga mashini ghasono. Pa nkhani iyi, magazini ya The Economist yikuti: “Usange ŵakaswiri ŵakuti ivyo ŵakusambira ni ‘luso lwa chilengiwa’, ndikuti ŵakukhozgera fundo yakuti mwenecho wa luso ulu ni chilengiwa.”

Kasi chilengiwa chikaghatora nkhu maluso ghose agha? Ŵakaswiri ŵanandi ŵakuti nangauli chilengiwa chikulongora luso, ivi vikachitika mwamwaŵi waka vyaka mamiliyoni ghanandi ivyo vyajumpha. Kweni ŵanyake ŵali na maghanoghano ghakupambanako. Kaswiri munyake zina lake Michael J. Behe wakalemba mu The New York Times ya Febuluwale 7, 2005 kuti: “Vikuwonekerathu kuti mu chilengiwa muli kugona luso. Palije ukaboni wakususkana na fundo iyi.” Kasi maghanoghano ghake ngakuti wuli? Iyo wakati: “Usange ukaboni ukuwonekerathu ntchiwemi kuwupokelera waka.”

Yinjiniya uyo wapanga phapindo la ndege mwaluso ndipo likovwira kuchepeska ngozi, wakwenera kulumbika. Kweniso uyo wapanga salu yiwemi panji uyo wapanga galimoto mwaluso, nayo wakwenera kulumbika. Nakuti ukuŵa mulandu para munthu wakopera luso lwa munyake kwambura kuyowoya kuti wachita kukopera.

Sono tighanaghanirepo fundo izi: Ŵakaswiri ŵakuchita kutolera ku chilengiwa pakupanga vinthu vyawo. Kweni ŵanyake ŵakuti luso ulu lukaŵako waka. Kasi fundo iyi njakupulikikwa kwa imwe? Usange pakukhumbikwa mahara kuti munthu wakopere luso ku chilengiwa na kupanga icho wakukhumba, kuli wuli chinthu icho watorako luso? Nakuti ninjani wakwenera kulumbika chomene, uyo wakamba kupanga chinthu panji uyo wakopera waka?

Fundo Yakupulikikwa

Ŵanthu ŵanandi ŵakhorwa kuti mu chilengiwa mwagona luso, ndipo ŵakuzomera ivyo wakalemba Wamasalimo. Iyo wakati: “A Yehova, nawo mbunandi wa milimo yinu! Muli kuyipanga yose mu vinjeru. Charu chapasi ntchakuzura na ivyo muli kupanga.” (Salimo 104:24) Paulosi nayo wakayowoya fundo yakuyana waka, iyo wakati: “Kwambira apo Chiuta wakalengera charu, makhaliro ghake ghambura kuwoneka, agho ni nkhongono yake yamuyirayira na Uchiuta wake, ghakuwoneka makora chomene chifukwa ghakumanyikwa kwizira mu vinthu ivyo wali kulenga.”​—Ŵaroma 1:19, 20.

Ndipouli, ŵanthu ŵanandi ŵamaghanoghano ghawemi kweniso awo ŵakugomezga Baibolo ŵakukolerana na fundo yakuti Chiuta wakasintha vinthu vinyake kuti wapange vinthu vinyake vyakuzizika. Kweni kasi Baibolo likuti wuli?

[Mazgu Ghamusi]

[Mazgu Ghakukhozgera]

Kasi vikafuma nagho nkhu maluso ghose agha?

[Mazgu Ghakukhozgera]

Kasi ni njani wakapanga chilengiwa?

[Bokosi/​Vithuzithuzi]

Usange ŵanthu ŵakukhumbikwa kuŵa na mahara kuti ŵapange vinthu kufuma ku chilengiwa, ipo wuli pakuyowoya za uyo wakapanga vinthu ivyo ŵanthu ŵakutolerako?

Pakupanga ndege yakuchimbira iyi ŵasayansi ŵakatolera ku mapapindo gha chiyuni chakuchemeka seagull

Malundi gha beleŵeza ghakubinkha yayi, ndipo apo wayenda napo malundi ghake ghakudinda yayi. Iyo wangademelera palipose kupatura apo ŵali kuphaka Teflon. Ŵakuchita kafukufuku ŵakuyezgayezga kuti ŵatolereko luso lwa beleŵeza

Ŵasayansi ŵali kutolera ku somba yakuchemeka boxfish pakupanga galimoto iyo yikuguzika yayi na mphepo

[Kulongosora Vithuzi]

Airplane: Kristen Bartlett/​University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Bokosi/​Vithuzithuzi]

VINYAMA IVYO VILI NA VINJERU NA VYAKUZIZIKA

Umo vinyama vinadi vikuchitira vinthu kweniso kwendera, vikulongora kuti vili na “vinjeru vyakawiro.”(Zintharika 30:24, 25) Ghanaghanirani viyelezgero viŵiri ivi.

◼ Umo Nyerere Zikwendera Kasi zikumanya wuli nthowa iyo zangwendamo para zikufuma kukapenja vyakurya? Ŵakuchita kafukufuku ku United Kingdom ŵakasanga kuti padera pa kuleka sungu lake munthowa, nyerere zikuswaso masamu ghanyake kuti zimanye nthowa iyo zangwendamo. Mwachiyelezgero, magazini yinyake ya New Scientist yikayowoya kuti: “Pali nyerere zinyake izo para zikufuma ku khululu zikwenda munthowa iyo zikukumana na nthowa zinyake pa madigiri 50 panji 60.” Chifukwa wuli ichi ntchakuzizika? Para nyerere zafuma kukapenja chakurya ndipo zafika pa mphatukano, kanandi zikutora nthowa iyo njakukhota luŵiro, chifukwa ndiyo yikovwira kuti yikafike luŵiro ku khululu lake. Magazini iyi yikayowoyaso kuti: “Masamu agha ghakovwira kuti nyerere zileke kuzgeŵa para zikwenda, chomene para zafika pa nthowa za mphatukano, kweniso kuti zileke kuvuka chomene.”

◼ Umo Viyuni Vikwendera Viyuni vinandi vikuzgeŵa yayi para vikwenda mtunda utali kweniso nanga nyengo yingasintha wuli. Chifukwa? Ŵakuchita kafukufuku ŵasanga kuti viyuni vikugwiliskira ntchito nkhongono ya magineti ya charu para vikwenda. Ndipouli, magazini yinyake yakuchemeka journal Science yikayowoya kuti: “Nkhongono ya magineti iyi yikupambana kuyana na malo ndipo ni nyengo zose yayi apo yikulongora ku mpoto kwa charu.” Kasi ntchivichi chikovwira viyuni kuti vileke kuzgeŵa? Mise yiliyose pambere zuŵa lindanjire, viyuni vikuchunirathu kampasi mu mathupi ghawo kuti vimanye kuti ku mpoto ni nkhu. Pakuti zuŵa likunjira mwakupambana kuyana na umo nyengo yikwendera, ŵasayansi ŵakusachizga kuti viyuni vili kulengeka kuti navyo vimanyenge nyengo zakupambanapambana.

Kasi ninjani wakasambizga nyerere kuti ziswenge masamu pakwenda? Kasi ninjani wakasambizga viyuni kuti vimanyenge kampasi, na kumanya nyengo zakupambanapambana? Kasi ni ŵanthu awo ŵakuti vinthu vikachita kusintha? Panji ni Mlengi uyo wakavilenga?

[[Kulongosora Chithuzi]

© E.J.H. Robinson 2004