Wakamba Kupanga Ni Njani?
Mazuŵa ghano ŵasayansi na mainjiniya ŵakuzomera kusambizgika na vyakumera kweniso vinyama. (Yobu 12:7, 8) Pakupanga vinthu, panji kunozgaso ivyo ŵali kupanga kale kuti vigwirenge makora ntchito, ŵakusambira dankha umo vilengiwa vili kupangikira na kutolerako. Tiyeni tiwonepo vinyake, ndipo mujifumbe kuti, ‘Ni njani wakwenera kulumbika chifukwa cha luso ulu?’
Vishuwiro vya Chisomba cha Whale
Kasi awo ŵakupanga ndege ŵangasambirako vichi ku chisomba chakuchemeka humpback whale? Vinandi waka. Para chisomba ichi chakura chafikapo, chikuŵa chizito matani 30, kuyana waka na uzito wa thiraki yikuru iyo yazura na katundu. Chisomba ichi chikujipinda viŵi yayi, ndipo chili na vishuwiro (vyakuskambira) viŵiri ivyo vikuŵa nga ni mapapindo. Utali wa chisomba ichi ni mamita 12, kweni chikusuzgika yayi kwenda pasi pa maji.
Ŵakaswiri ŵakuzizwa kuti chisomba ichi chikupindika viŵi yayi, kweni chikuzgoka luŵiro pamtunda uchoko. Ŵali kusanga kuti chisisi chake chagona pa vishuwiro. Lwande lakunthazi la vishuwiro vyake ndakunyililika yayi, nga umo ghakuŵira mapapindo gha ndege, kweni ghali na tumagonkho.
Para chisomba ichi chikujumpha mu maji, tumagonkho utu tukovwira kuti chiŵenge chakupepuka, ndipo chikuchita kulimbana nagho yayi maji. Kasi ivi vikuchitika wuli? Magazini ya Natural History yikulongosora kuti tumagonkho tukovwira kuti maji ghajumphenge makora pachanya pa vishuwiro, nanga nipara chisomba chikukwera mtunda. 10
Ni njani mwenecho wa luso mu chilengiwa?
Kasi luso ulu lungawovwira pa vinthu wuli? Usange mapapindo gha ndege ghangapangika nga ni vishuwiro vya chisomba ichi, ngozi zingachepako, ghangakhumbikwira vinandi yayi, nakuti ghangaŵa ghambura kusuzga kunozga. Kaswiri munyake zina lake John Long wakugomezga kuti munthazi umu, panji ndege yiliyose yizamuŵa na magonkho mu mapapindo ghake, nga umo viliri vishuwiro vya chisomba ichi.” 11
Mapapindo gha Chiyuni cha Seagull
Tikumanya kale kuti mapapindo gha ndege ŵali kuwonera pa mapapindo gha tuyuni. Kweni pali vinyakeso ivyo ŵasambirako ku mapapindo gha tuyuni. Magazini ya New Scientist yikapharazga kuti “Ŵakaswiri pa University of Florida ŵali kupanga kandege kakwendera rimoti ndipo kakuchita ivyo chiyuni cha seagull chikuchita. Kakudedemera pamalo ghamoza, kweniso kakukhira na kukwelera mchanya mwaluŵiro chomene.” 12
Chiyuni cha seagull chikukwaniska kuchita vyose ivi chifukwa cha umo chikupindira mapapindo ghake pakati kweniso mu viŵegha. Magazini iyi yikuti “ŵakaswiri aŵa nawo, pakupanga kandege kawo ako nkhatali masentimita 61, ŵakaŵikamo mawaya agho ghakovwira kupinda mapapindo ghake, ndipo muli mota (motor) iyo yikwendeska ivi.” Pakuti mapapindo gha kandege aka ŵali kughapanga mwaluso, kakudedemera muchanya kweniso kakusolota mu vinyumba vitali na kukhira. Ŵasilikari ŵanyake ŵakudokera, ndipo ŵakuti para ŵangapanga ndege yanthena, yingawovwira chomene pakupenja vilwero vyakofya mu misumba yikuruyikuru.
Lundi la Chiyuni cha Seagull
Chiyuni ichi chikomira yayi na mphepo nanga chingadeka pa maji agho ghakhoma chifukwa cha kuzizima. Kasi vikwenda wuli kuti chileke kupima? Chimoza icho chikovwira ntchakuti chikusunga chithukivu mu thupi, nakuti ivi ndivyo vikuchita vinyama vinandi ivyo vikukhala ku vyaru vyakuzizima chomene.
Chithukivu chikumara yayi mu thupi
Kasi ivi vikuchitika wuli? Kuti tipulikiske icho chikuchitika, tighanaghanire waka kuti tili na mipayipi yiŵiri iyo ŵabanya pamoza. Mu payipi yimoza mukwenda maji ghakotcha, ndipo mu yinyake mukwenda maji ghakuzizima. Para maji ghakotcha na ghakuzizima ghakulazga kumoza, ndikuti hafu ya chithukivu chilutenge ku maji ghakuzizima. Kweni para maji ghakulazga kwakupambana, ndikuti pafupifupi chithukivu chose chilutenge ku maji ghakuzizima.
Para chiyuni ichi chadeka pa maji ghakukhoma, ndopa zakuzizima izo zikufuma ku vikandiro zikuthukira para zafika muchanya mu lundi. Lekani mu thupi la chiyuni ichi ndopa zikuŵa zakotcha nyengo zose, ndipo chikupima yayi nanga chingayima pakuzizima. Kaswiri munyake zina lake Arthur P. Fraas wakati “iyi njimoza mwa nthowa ziwemi chomene zakusungira chithukivu.” 13 Ulu ni luso lwapachanya, lekani mainjiniya ghali kutolerako.
Ni Njani Wakwenera Kulumbika?
Galimoto iyo yikulimbana na mphepo yayi pakwenda, kutolera pa somba ya boxfish.
Ŵa National Aeronautics and Space Administration (NASA) ŵali mukati kupanga roboti ya malundi ghanandi iyo yikwenda nga ni kalizga (chipiliri). Ku Finland, mainjiniya ghali kupanga thirakitara yamalundi sikisi iyo yikujumpha palipose nga umo vikuchitira vidoyo. Ŵanyake ŵali kupanga salu iyo yili na mipata nga umo yikuŵira mipata ya misekese ya khuni la payina. Mipata ya salu iyi yikujulika panji kujalika kuyana na kotcha kwa thupi la uyo wavwara. Kunyake, kampani yikupanga galimoto yakuti yileke kulimbana chomene na mphepo para yikwenda. Galimoto iyi ŵali kubekera pa somba yakuchemeka boxfish. Ŵakaswiri ŵanyake ŵakusambira vya nkholombi ya nkhonyo yakuchemeka abalone, ndipo ŵakuti viŵawovwirenge kupanga vyakuvwara vipepu vyakuvikilira thupi, kweniso vyakukhora chomene.
Visomba vya dolphin vikumanya makora chomene mtunda kuluska mashini agho ŵanthu ŵakupimira
Ŵakaswiri ŵasambira vinandi chomene ku chilengiwa. Ivi vikuŵawovwira kupanga vinthu, ndipo ŵakusunga ivyo ŵakusambira. Ŵasayansi ŵangapenja vinthu ivi uko ŵakusunga, ndipo magazini ya The Economist yikuti ŵangasanga “wovwiri ku chilengiwa para ŵakupanga vinthu.” Ivyo ŵakaswiri ŵakusambira na kusunga ŵakuvichema luso lwa chilengiwa. Kanandi mwenecho wa luso wakuŵa munthu panji kampani iyo yiza na luso panji yapanga mashini ghasono. Pa nkhani iyi, magazini ya The Economist yikuti: “Usange ŵakaswiri ŵakuti ivyo ŵakusambira ni ‘luso lwa chilengiwa’, ndikuti ŵakukhozgera fundo yakuti mwenecho wa luso ulu ni chilengiwa.” 14
Ŵasayansi ŵakusanda nkholombi ya nkhonyo yakuchemeka abalone
Kasi chilengiwa chikaghatora nkhu maluso ghose agha? Ŵakaswiri ŵanandi ŵakuti nangauli chilengiwa chikulongora luso, ivi vikachitika mwamwaŵi waka vyaka mamiliyoni ghanandi ivyo vyajumpha. Kweni ŵanyake ŵali na maghanoghano ghakupambanako. Kaswiri munyake zina lake Michael J. Behe wakalemba mu The New York Times ya Febuluwale 7, 2005 kuti: “Vikuwonekerathu kuti mu chilengiwa muli kugona luso. Palije ukaboni wakususkana na fundo iyi.” Kasi maghanoghano ghake ngakuti wuli? Iyo wakati: “Usange ukaboni ukuwonekerathu ntchiwemi kuwupokelera waka.” 15
Beleŵeza wakudemelera pamalo ghakuskesketeka chomene chifukwa cha nkhongono ya mamolekyu
Injiniya uyo wapanga phapindo la ndege mwaluso ndipo likovwira kuchepeska ngozi, wakwenera kulumbika. Kweniso uyo wapanga salu yiwemi panji uyo wapanga galimoto mwaluso, nayo wakwenera kulumbika. Nakuti ukuŵa mulandu para munthu wakopera luso lwa munyake kwambura kuyowoya kuti wachita kukopera.
Sono tighanaghanirepo fundo izi: Ŵakaswiri ŵakuchita kubekera luso ku chilengiwa pakupanga vinthu vyawo. Kweni ŵanyake ŵakuti luso ulu lukaŵako waka. Kasi fundo iyi njakupulikikwa kwa imwe? Usange pakukhumbikwa mahara kuti munthu wakopere luso ku chilengiwa na kupanga icho wakukhumba, kuli wuli chinthu icho watorako luso? Nakuti ni njani wakwenera kulumbika chomene, uyo wakamba kupanga chinthu panji uyo wakopera waka?
Fundo Yakupulikikwa
Ŵanthu ŵanandi ŵakhorwa kuti mu chilengiwa mwagona luso, ndipo ŵakuzomera ivyo wakalemba Paulosi mu Baibolo. Iyo wakati: “Chiuta . . . makhaliro ghake ghambura kuwoneka, agho ni nkhongono yake yamuyirayira na Uchiuta wake ghakuwoneka makora chomene chifukwa ghakumanyikwa kwizira mu vinthu ivyo wali kulenga.”—Ŵaroma 1:19, 20.