LAYIBULARE YA PA INTANETI ya Watchtower
Watchtower
LAYIBULARE YA PA INTANETI
Chitumbuka
  • BAIBOLO
  • MABUKU
  • MAUNGANO
  • g16 Na. 2 pp. 3-7
  • Kasi Baibolo Ni Buku Waka Liwemi?

Vidiyo palije.

Phepani, pali suzgo linyake.

  • Kasi Baibolo Ni Buku Waka Liwemi?
  • Wukani!—2016
  • Mitu Yichoko
  • Nkhani Zakuyanako na Iyi
  • Baibolo Likusambizga Ŵanthu Makhaliro Ghawemi na Kutemwa Chiuta
  • Baibolo Likulongosora Icho Ŵanthu Ŵakusuzgikira na Kwambana
  • Baibolo Likutipa Chigomezgo
  • Tingagomezga Baibolo Pakusankha Chiwemi na Chiheni
    Gongwe la Mulinda Likupharazga Ufumu wa Yehova (Lakugaŵira)—2024
  • Kasi Uthenga Uwemi Ngwakufuma Nadi kwa Chiuta?
    Chiuta Wakutiphalira Uthenga Uwemi!
Wukani!—2016
g16 Na. 2 pp. 3-7
Munthu wakuŵazga Baibolo

NKHANI YA PA CHIKOPI

Kasi Baibolo Ni Buku Waka Liwemi?

Baibolo likamara kulembeka vyaka pafupifupi 2,000 ivyo vyajumpha. Pakati pose apa palembeka mabuku ghanandi chomene ndipo ghali kumara ntchito. Kweni Baibolo lindamare. Wonani fundo izi:

  • Ŵanthu ŵanandi ŵakayezga kuti ŵakanizge kuti Baibolo lileke kusangika mu viyowoyero vinyake. Buku linyake (An Introduction to the Medieval Bible) likuti mu vyaka vyapakati pa 4 C.E. na 14 C.E., mu vyaru vinyake ivyo ŵakatenge ni ‘Vyachikhristu,’ “para munthu wali na Baibolo la mu chiyowoyero chake [chiyowoyero icho ŵanandi ŵakapulikanga] ŵakatenge ngwakugaluka kweniso ngwamtafu.” Ŵanthu awo ŵakang’anamura Baibolo mu viyowoyero vinyake kweniso awo ŵakachiskanga ŵanthu kuti ŵasambirenge Baibolo, umoyo wawo ukaŵanga pangozi. Nakuti ŵanyake ŵakakomeka.

  • Baibolo ni buku ilo ŵanthu ŵanandi chomene ŵakugura kuluska mabuku ghanyake ghose, nangauli ŵalwani ŵakukhumba yayi kuti liŵeko. Mabaibolo ghakukwana 5 biliyoni ghasindikizgika mu viyowoyero vyakujumpha 2,800. Ivi vikupambana chomene na mabuku gha ŵanthu ŵavinjeru, sayansi, na nkhani zinyake. Mabuku agha ghakusangika na ŵanthu ŵachoko waka ndipo ghakukaŵa yayi kumara ntchito.

  • Baibolo lawovwira kuti viyowoyero vinyake ivyo lili kung’anamulika vilutilire kuŵako na kukura. Baibolo Lachijeremani ilo wakang’anamura Martin Luther likawovwira chomene kuti chiyowoyero ichi chikure. Ŵanthu ŵakuti pa mabuku ghose gha Chingelezi, Baibolo lakwamba la King James Version “ni buku lekha ilo likawovwira chomene ŵanthu.”

  • Baibolo “lawovwira chomene ŵanthu mu vyaru vyakumanjiliro gha dazi kuti ŵasinthe mitheto yawo pa nkhani ya kusopa. Laŵawovwiraso pa nkhani za maluso, kulemba mabuku, malango, ndyali, na vinyake vinandi.”—The Oxford Encyclopedia of the Books of the Bible.

Ivi ni vinyake ivyo vikulongora kuti Baibolo ni buku lapadera. Kweni chifukwa wuli Baibolo ndakumanyikwa chomene? Chifukwa wuli ŵanthu ŵakuŵika umoyo wawo pangozi chifukwa cha Baibolo? Vifukwa vinyake ni ivi: Mu Baibolo muli fundo zavinjeru za makhaliro ghawemi na kutemwa Chiuta. Baibolo likutovwira kumanya chifukwa icho taŵanthu tikusuzgikira na kukomana. Kweni chiwemi chomene ntchakuti likutiphalira kuti masuzgo ghazamumara ndiposo umo ghazamumalira.

Fundo Zakudumura

Baibolo lakujulika

Baibolo lili na mabuku ghakukwana 66. Buku lakupatulika ili likamara kulembeka mu vyaka pafupifupi 1,600.

Baibolo likalembeka na ŵanthu ŵakukwana 40. Ŵanyake ŵakaŵa ŵalimi, ŵalovi, ŵeruzgi, mafumu, na ŵakwimba.

Nkhani yikuru mu Baibolo ni Ufumu wa Chiuta, uwo ni boma lakuchanya ilo lizamulongozga ŵanthu pa charu chapasi. (Daniyeli 2:44; 7:13, 14) Ufumu uwu uzamuwuskapo uheni, kusuzgika, na nyifwa. Uzamovwira ŵanthu wose kuŵa pasi pa mazaza gha Mlengi withu, Yehova Chiuta, uyo ngwakwenelera kuŵa Fumu ya vyose.—1 Ŵakorinte 15:24-26.

Baibolo Likusambizga Ŵanthu Makhaliro Ghawemi na Kutemwa Chiuta

Masambiro gha charu ngakuzirwa. Kweni nyuzipepara ya Ottawa Citizen ku Canada yikati ‘nanga munthu wangasambira chomene ntchilongolero chakuti mbwenu waŵenge na makhaliro ghawemi yayi.’ Lipoti linyake lakulembeka na kampani ya Edelman, likulongora kuti ŵanandi awo mbakusambira chomene, kusazgapo ŵalaraŵalara ŵa mabizinesi na ŵa boma, ndiwo kanandi ŵakuteta, kulyera ŵanthu, na kwiba, ndipo ichi chachitiska ŵanthu kuti ‘ŵaleke kuŵagomezga.’

Baibolo likusambizga ŵanthu makhaliro ghawemi na kutemwa Chiuta. Likutiphalira “icho ntchaurunji, chakwenelera, na chakunyoloka, nthowa yose ya uwemi.” (Zintharika 2:9) Chiyelezgero, mwanalume wa vyaka 23 uyo timuchemenge Stephen wakajalirika mu jele ku Poland. Apo wakaŵa mu jele, wakamba kusambira Baibolo ndipo wakawona kuti fundo zake zikovwira. Iyo wakalemba kuti: “Sono naghapulikiska mazgu ghakuti ‘chindika awuso na anyoko.’ Kweniso nasambira kujikora, chomenechomene para nakalipa.”—Ŵaefeso 4:31; 6:2.

Fundo iyo Stephen wakayisunga pa mtima yili pa Zintharika 19:11, apo pakuti: “Munthu wamahara wakuwezgako ukali wake, ndipo mbutozi kwa iyo kusulako maubudi.” Sono Stephen wakuzikira pakuchita vinthu, wakughanaghanirapo dankha na kulondezga fundo za mu Baibolo izo zingamovwira pa nkhani iyo yamusuzga. Iyo wakuti: “Nawona kuti Baibolo ni buku ilo lili na ulongozgi uwemi chomene.”

Maria ni Kaboni wa Yehova, ndipo wakasangana na mama munyake uyo wakamunena pamaso pa ŵanthu na kumukalipira chomene. Kweni Maria wakawezgera yayi, wakalutilira waka na ulendo wake. Mwanakazi munyake wakakondwa yayi na ivyo mama yura wakachita, ntheura mwanakazi uyu wakapenja Ŵakaboni kuti wayowoye nawo. Pakati pajumpha mwezi umoza, mama mukali yura wakasanganaso na Maria, wakamuvumbatira na kumuphepiska. Kweniso wakamanya kuti Maria wakaŵa wakuzika na wakujikora chifukwa cha ivyo wakusambira mu Baibolo. Kasi chikachitika ntchivichi? Mama yura pamoza na ŵabali ŵake ŵankhondi ŵakamba kusambira Baibolo na Ŵakaboni ŵa Yehova.

Yesu wakayowoya kuti vinjeru vikuwoneka vyaurunji na milimo yake. (Luka 7:35) Fundo za mu Baibolo zikovwira nadi! Zikutovwira kuti tiŵe ŵanthu ŵawemi. ‘Muzeleza zikumuzgora wavinjeru,’ ‘zikukondweska mtima,’ ndipo ‘zikungweluska maso’ kuti munthu waŵe na makhaliro ghawemi na kukondweska Chiuta.—Salimo 19:7, 8.

Baibolo Likulongosora Icho Ŵanthu Ŵakusuzgikira na Kwambana

Usange nthenda yakofya yawa mu charu, ŵanthu ŵa vyaumoyo ŵakupenjerezga kuti ŵamanye icho chambiska nthenda iyo. Ndivyo nase tikwenera kuchita kuti timanye icho chikuchitiska kuti ŵanthu ŵasuzgikenge na kwambana. Apa napo Baibolo likovwira chomene, chifukwa likulongosora umo vinthu vikaŵira pakwamba, pa nyengo iyo masuzgo ghakambira.

Buku la Genizesi likuvumbura kuti masuzgo ghakamba chifukwa chakuti ŵanthu ŵakwamba ŵakaleka kupulikira Chiuta. Iwo ŵakasankha kuti ŵajimanyirenge ŵekha chakuchita, apo Chiuta yekha ndiyo ngwakwenelera kutiphalira icho ntchiwemi na chiheni. (Genizesi 3:1-7) Chachitima ntchakuti kufuma nyengo yira, ŵanthu ŵali na mtima wa kwendera vyawo pera. Kasi chachitika ntchivichi? Pa charu palije mtende na chimwemwe, kweni mphakuzura na kwambana, kuyuzgana, na nkharo ziheni. (Mupharazgi 8:9) Baibolo likuneneska pakuyowoya kuti: “Munthu uyo wakwenda wangalongozga yayi mendero ghake.” (Yeremiya 10:23) Chakukondweska ntchakuti masuzgo agho ghali kwiza chifukwa chakuti ŵanthu ŵakasankha uheni ghali pafupi kumara.

Baibolo Likutipa Chigomezgo

Baibolo likutiphalira kuti Chiuta wakutemwa awo ŵakuchindika mazaza na fundo zake, ntheura walekelerenge yayi kuti uheni na masuzgo vilutilire pakati pa ŵanthu. Ŵaheni ‘ŵazamukhawura chifukwa cha mendero ghawo.’ (Zintharika 1:30, 31) Kweni “ŵakuzika ŵazamuhara charu chapasi, ŵazamukondwa chomene na mtende ukuru.”—Salimo 37:11.

Baibolo lakujulika lili pafupi na kapu

“Khumbo la [Chiuta] ndakuti ŵanthu ŵa mitundu yose ŵamanye makora unenesko na kuponoskeka.”—1 Timote 2:3, 4

Kwizira mu ‘Ufumu wake,’ Chiuta wazamufiska khumbo lake lakuti pa charu paŵe mtende. (Luka 4:43) Ufumu uwu ni boma ilo lizamuŵa na mazaza pa charu chose, ndipo Chiuta wazamulongora kuti ngwakwenelera kuwusa ŵanthu kwizira mu boma ili. Yesu wakalongora kuti Ufumu uwu uzamuŵa na mazaza pa charu chapasi, apo wakalomba kuti: “Ufumu winu wize. Khumbo linu lichitike pano pasi.”—Mateyu 6:10.

Ŵanthu awo ŵazamuŵa mu Ufumu wa Chiuta ŵazamuchita khumbo la Chiuta, ŵazamuwona kuti Mlengi yekha ndiyo ngwakwenelera kulongozga ŵanthu. Nyengo iyo, kuzamuŵavya vimbundi, uryezi, masuzgo gha vyachuma, kusankhana mitundu, na nkhondo. Pa charu chose chapasi, pazamuŵa boma limoza, na fundo zimoza za makhaliro ghawemi.—Chivumbuzi 11:15.

Kuti munthu wamanye vya charu chiphya ichi wakwenera kusambira. Baibolo, pa 1 Timote 2:3, 4, likuti: “Khumbo la [Chiuta] ndakuti ŵanthu ŵa mitundu yose ŵamanye makora unenesko na kuponoskeka.” Vinyake ivyo vikusangika mu unenesko uwu tingati ni malango ghakwendeskera Ufumu uwu. Ghanyake mwa malango agha tikughasanga pa fundo izo Yesu Khristu wakayowoya mu Upharazgi wake pa Phiri. (Mateyu, chaputara 5-7) Apo mukuŵazga vyaputara vitatu ivi, ghanaghanirani umo vinthu vizamuŵira apo waliyose wazamulondezga fundo za Yesu.

Baibolo ni buku ilo likusangika palipose pa charu chapasi. Kasi tikwenera kuzizwa? Yayi! Ivyo likusambizga vikulongora kuti ndakufuma nadi kwa Chiuta. Vili makora kuti likusangika pa charu chose chapasi chifukwa khumbo la Chiuta ndakuti ŵanthu ŵa viyowoyero vyose na mitundu ŵamumanye na kuzakasanga vitumbiko ivyo vizamuŵa mu Ufumu wake.—Milimo 10:34, 35.

Nyenyezi kuchanya

Baibolo likuyowoya kuti pali malango agho ghakulongozga vinthu vyakuchanya

BUKU ILO LIKUVUMBURA VIGOMEZGO VYAUTESI

Buku linyake (Encyclopedia of Science and Religion) likuti “ŵanthu ŵakale ŵakagomezganga kuti vinthu vya mu mlengalenga vikwenda kuyana na umo ŵachiuta ŵakhumbira.” Kweni Baibolo likuyowoya kuti vinthu vya mu mlengalenga vikulondezga malango ghake. Vyaka pafupifupi 3,500 ivyo vyajumpha, Baibolo likayowoya kuti pali “malango agho ghakulongozga vinthu vyakuchanya [na] charu chapasi.” (Yobu 38:33) Pa Yeremiya 31:35 pakuyowoya vya “malango gha mwezi na nyenyezi.” Ntheura ŵanthu awo ŵakapulikiska fundo izi, ŵakapusikika yayi na visambizgo vya chisopa chautesi kweniso vigomezgo vyautesi.—Yobu 31:26-28; Yesaya 47:1, 13.

BUKU ILO LIKUYOWOYA UNENESKO

Chinthu chakukondweska chomene na Baibolo ntchakuti awo ŵakalemba ŵali kulemba vyaunenesko, nanga ni ivyo ŵakabuda. Chiyelezgero, Themba Davide likati lachita uleŵi na Batisheba, likazomera kufumira pasi pa mtima kuti: “Nachita icho ntchiheni mu maso ghinu [Chiuta].” (Salimo 51:4) Mpositole Yohane wakayowoya kuti kaŵiri kose, wakakhumbanga kusindamira mungelo. Kweni mungelo wakati: “Chenjera! Kuchita nthena yayi! . . . Sopa Chiuta!” (Chivumbuzi 19:10; 22:8, 9) Ŵekha awo ŵakalemba Baibolo ndiwo ŵakayowoyanga vyose kwambura kubisako, mwakupambana na ŵalembi ŵanyake.

BUKU ILO LIKOVWIRA ŴANTHU KUTI ŴALEKE KUSUZGIKA MAGHANOGHANO

Baibolo likutisambizga vinthu ivyo vingatovwira kuti tileke kusuzgika maghanoghano. Likutisambizga kuti tiŵenge ŵalusungu kweniso tigowokenge. Pa Ŵaefeso 4:32 pakuti: “Muchitiranenge lusungu, ndipo muŵe na mtima wa chiwuravi, mugowokeranenge na mtima wose.”

Buku linyake la chipatala cha Mayo Clinic, ku United States, likuti: ‘Usange munthu wakugowokera yayi ŵanyake, wakujipweteka yekha.’ Buku ili likuti para munthu wakugowoka, “wakukhala makora na ŵanyake, wakuchita makora vyauzimu kweniso wakujipulika makora muthupi. Wakwenjerwa chomene yayi ndipo ni viŵi yayi kudandawuradandawura. Bp yake yikukwera chomene yayi kweniso ni viŵi yayi kusuzgika maghanoghano. Chinyakeso ntchakuti munthu wanthena wakuŵavya suzgo la kumwa chomene moŵa na munkhwala wakutimbanizga wongo.”

BUKU ILO LIKUZGORA MAFUMBO GHAKUZIRWA CHOMENE

Mwana wali munthumbo

Mwana wali munthumbo

Sayansi yikuzgora mafumbo pa nkhani zinandi chomene. Kweni pali ghanyake agho sayansi yikutondeka kuzgora. Buku linyake (Biotechnology—Changing Life Through Science) likuti: “Ŵasayansi ŵanandi, ŵadokotala, na ŵanthu ŵanyake ŵavinjeru ŵakuzomerezga kuti sayansi yingazgora yayi mafumbo ghakukhwaskana na nkhani za kachitiro ka vinthu, makhaliro, panji chisopa.”

  • SAYANSI YINGATOVWIRA kumanya umo vinthu vyakuchanya vikwendera, kweni yingalongosora yayi chifukwa icho vinthu ivi vili kuŵirako panji chifukwa icho vikulondezgera malango.

  • SAYANSI YINGATOVWIRA kumanya umo viŵaro vyakubabira vikugwilira ntchito, kweni yingatiphalirapo chamahara yayi pa nkhani za kugonana.

  • SAYANSI YINGATOVWIRA kumanya umo mwana wakupangikira munthumbo, kweni yingatiphalirapo vyakulongosoka yayi usange mwana uyo wali munthumbo wali na wanangwa wa kuŵa wamoyo panji yayi.

Baibolo likuzgora mafumbo agha na ghanyake ghanandi mwakuti ise ‘timanyenge makora icho ntchaurunji, chakwenelera, na chakunyoloka, nthowa yose ya uwemi.’—Zintharika 2:9.

    Mabuku gha Chitumbuka (1982-2023)
    Fumani
    Njirani
    • Chitumbuka
    • Tumizgani
    • Ivyo Mukukhumba
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Malango
    • Phangano
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Njirani
    Tumizgani