Kasi Nchakawiro Kujipulika Nthena?

MUNTHU munyake uyo mbale wake wakapotera, wakalemba kuti: “Apo nkhaŵa mwana ku England, nkhasambizgika kuleka kulongora pakweru umo nkhujipulikira. Nkhukumbuka ŵadada ŵane awo kale ŵakaŵa msilikari, kanandi ŵakaniphaliranga uku ŵaluma mino cifukwa ca ukali kuti, ‘Kulira yayi!’ para cinthu cinyake caniŵinyiska mtima. Nkhukumbuka yayi usange ŵamama ŵali kufyofyonthapo panji kuvumbatirapo yumoza wa ise taŵana (tikaŵapo ŵanayi). Nkhaŵa na vilimika 56 apo nkhawona ŵadada ŵakupotera. Nyifwa iyi yikanikomora comene. Ndipouli, pakwamba nkhatondeka kulira.”

Mu mitheto yinyake, ŵanthu ŵakulongora pakweru umo wakujipulikira. Kwali ŵakondwa panji ŵali na citima, ŵanji ŵakumanya umo iwo ŵakujipulikira. Mu vigaŵa vinyake vya kumpoto kwa Europe na Britain, ŵanthu, comenecomene ŵanalume, ŵakusambizgika kuleka kulongora pakweru umo ŵakujipulikira, ŵakuti mwanalume wakulira yayi. Para wakutemweka winu wapotera, kasi nchiheni kulira? Kasi Baibolo likuti wuli?

Baibolo Likuzunura Awo Ŵakalira

Baibolo liri kulembeka na Ŵahebere ŵa kuvuma kwa Mediterranean, ŵanthu awo ŵakavumburanga umo ŵakajipulikiranga. Liri na viyelezgero vya ŵanthu awo ŵakalongora pakweru citima cawo. Fumu Davide yikalira apo mwana wake Amunoni wakakomeka. Davide ‘wakalira comene masozi.’ (2 Samuel 13:28-39) Wakaliraso nyifwa ya mwana wake wambura kugomezgeka Abisalomu, uyo wakakhumbanga kupoka ufumu. Baibolo likutiphalira kuti: “Ndipo themba [Davide] likasuzgika comene, likakwelera ku cipinda ca pacanya pa cipata, likalira na kulira; pakuluta likati, ‘Okwe, mwana wane Abisalomu! mwana wane! mwana wane Abisalomu! Mphanyi ndakufwira ine we Abisalomu mwana wane, mwana wane!’” (2 Samuel 18:33) Davide wakalira nga ni umo wakulilira dada waliyose. Ndipo kanandi ŵapapi ŵakukhumba kuti nga ndiwo ŵangafwa m’malo mwa ŵana ŵawo! Vikuŵa makora yayi kuti mwana wambe kupotera uku mupapi wacali wamoyo.

Ni mwauli umo Yesu wakacitira pa nyifwa ya mubwezi wake Lazaro? Wakati wakhala pacoko kufika pa dindi lake, Yesu wakalira. (Yohane 11:30-38) Pamanyuma pake, Mariya wa ku Magadala wakalira apo wakakhala pacoko kufika pa dindi la Yesu. (Yohane 20:11-16) Mwaunenesko, Mkhristu uyo wakupulikiska cilindizga ca ciwuka ico cili mu Baibolo, wakulira mwambura kupembuzgika yayi, nga ni umo ŵanji ŵakucitira ŵeneawo ŵakumanya yayi ivyo Baibolo likuyowoya za ŵakufwa. Ndipouli, nanga ni Mkhristu waunenesko, uyo wali na cilindizga ca ciwuka, nayo wakuŵa na citima ndiposo wakulira para uyo wakumutemwa wapotera.—1 Ŵatesalonika 4:13, 14.

Kulira Panji Yayi

Wuli pakuyowoya za umo tikucitira mazuŵa ghano? Kasi mukuwona kuti nchakusuzga panji nchakukhozga soni kulongora umo mukujipulikira? Kasi ŵanthu awo ŵakupeleka ulongozgi ŵakuti wuli pa nkhani iyi? Ivyo ŵakuyowoya vikuyana waka na vinjeru ivyo vili kuyowoyeka mu Baibolo. Ŵakuyowoya kuti tikwenera kulongora citima cithu, kubisa yayi. Ivi vikutikumbuska ŵanalume ŵakugomezgeka nga ni Yobu, Davide, na Yeremiya, awo mazgu ghawo agho ŵakayowoya apo ŵakaŵa na citima ghali kulembeka mu Baibolo. Iwo ŵakabisa yayi malanguruko ghawo. Ntheura, nchamahara kuleka kujipatura ku ŵanthu. (Zintharika 18:1) Cifukwa ca kupambana kwa mitheto, ŵanthu ŵakulira mu nthowa zakupambanapambana, nakuti vikuthemba pa ivyo ŵanthu ŵasambizgika na cisopo.a

Wuli usange mukujipulika ngati mungalira? Nchakawiro kwa munthu kulira. Aghanaghaniraniso apo Lazaro wakapotera, peneapo Yesu “wakatampha mu mzimu na . . . kulira.” (Yohane 11:33, 35) Ntheura, Yesu wakalongora kuti nchakawiro kulira para wakutemweka wapotera.

Ivi vikukhozgera ivyo vikamucitikira Anne, uyo mwana wake, Rachel, wakapotera mwamabuci. Mfumu wake wakati: “Cakuzizwiska nchakuti Anne na ine tikalira yayi pa nyifwa. Kweni waliyose wakaliranga.” Anne wakati: “Kweni ine nalira comene m’malo mwa tose taŵaŵiri. Nkhughanaghana kuti vikazakanikhwaska comene pakati pajumpha masabata ghacoko waka pamanyuma pa nyifwa, peneapo nkhaŵa nekha mu nyumba. Nkhalira zuŵa lose. Nkhugomezga kuti kulira kukanovwira. Nakuti nkhajipulikako makora. Nkheneranga kulira nyifwa ya mwana wane. Sono nkhugomezga kuti ŵanthu awo ŵali na citima ŵakwenera kulira. Nangauli nchakawiro ŵanji kuyowoya kuti, ‘Kulira yayi,’ kweni kucita nthena nkhwakovwira yayi.”

Umo Ŵanji Ŵakucitira

Ni mwauli umo ŵanji ŵacitira para ŵali na citima cifukwa ca kupotera kwa wakutemweka wawo? Mwaciyelezgero, aghanaghanirani za Juanita. Iyo wakumanya umo vikuŵira para mwana wapotera. Wali kunangikapo kankhondi. Pa nyengo iyi wakaŵaso na nthumbo. Peneapo ŵakamugoneka ku cipatala cifukwa ca ngozi ya galimoto, iyo wakafipa mtima comene. Pakati pajumpha masabata ghaŵiri, wakaluta ku cipinda ca kuphokwerako, nangauli mazuŵa ghake ghakaŵa ghandakwane. Ntheura pakati pajumpha kanyengo kacoko waka Vanessa wakababika, ndipo wakakwananga makilogiramu 0.9. “Nkhakondwa comene,” wakuti ntheura Juanita. “Nkhaŵa mama sono!”

Ndipouli, cimwemwe cake cikaŵa ca nyengo yicoko waka. Pakati pajumpha mazuŵa ghanayi, Vanessa wakapotera. Juanita wakuti: “Nkhajipulika kuti nilije nchito. Kuŵa mama kukamara. Nkhajipulika nga ndine wawaka. Cikaŵa cakupweteka kunjira mu cipinda ico tikamunozgera Vanessa na kuwona malaya agho nkhamugulira. Mu myezi yakulondezgapo, nkhakumbukanga zuŵa ilo wakababikira. Ndipo nkhakhumbanga yayi kucezga na waliyose.”

Kasi uku nkhujumphizga? Cingaŵa cakusuzga kwa ŵanji kupulikiska, kweni ŵanthu nga ni Juanita awo vyaŵacitikirapo ŵakulongosora kuti para mwana wapotera, iwo ŵakuŵa na citima nga ni umo ŵangaŵira na citima para munthu uyo wakhalako kwa nyengo yitali wapotera. Pambere mwana wandababike, wakutemweka na ŵapapi ŵake. Pakuŵaso citemwa capadera comene na mama. Para mwana wapotera, mama wakujipulika kuti wataya munthu mweneco. Ndipo ŵanji ŵakwenera kupulikiska.

Umo Ukali na Kujipa Mulandu Vingamukhwaskirani

Mama munyake wakalongora umo wakajipulikiranga apo wakaphalirika kuti mwana wake musepuka wa vilimika vinkhondi na cimoza wapotera na nthenda yakubabika nayo ya mtima. Iyo wakuti: “Nkhajipulika mwakupambanapambana, mahara ghakanimalira, kuleka kugomezga, kujipa mulandu, na kukalipira afumu ŵane ndiposo dokotara cifukwa ca kuleka kumanya umo nthenda yake yikaŵira yakofya.”

Ukali nchimoza mwa vimanyikwiro vya citima. Mungakalipira madokotala kuti mphanyi ghangucita vinandi kuti ghapwelelere munthu uyo wapotera. Panji mungakalipira ŵabwezi ŵinu panji ŵabali ŵinu cifukwa cakuti ŵakayowoya panji kucita cinthu ciheni. Ŵanji ŵangamukwiyira munthu uyo wapotera cifukwa ca kusurako za umoyo wake. Stella wakuti: “Nkhukumbuka apo nkhakalipira afumu ŵane cifukwa nkhamanya kuti ŵapulikirenge mphanyi vinthu vikaŵa makora. Ŵakalwara comene, kweni ŵakasurako ivyo ŵadokotara ŵakaŵacenjezga.” Nyengo zinyake ukali ukuŵa pa munthu yura wapotera cifukwa ca masuzgo agho waŵalekera ŵamoyo.

Ŵanji ŵakujipa mulandu cifukwa ca ukali wawo. Ŵanyake ŵakujipa mulandu cifukwa ca nyifwa ya wakutemweka wawo. Iwo ŵakughanaghana kuti: “Mphanyi wandapotere usange nilutenge nayo luŵiro kwa dokotara,” panji “kuwonana na dokotara munyake,” panyake “kumuphalira kuti wapwelelere umoyo wake.”

Ŵanji ukali ukulutilira comene usange wakutemweka wawo wapotera mwamabuci. Iwo ŵakwamba kughanaghana vya kumanyuma usange ŵakamukalipirapo panji kugazganapo nayo. Panji ŵangajipulika nga ni para iwo ŵakamutemwanga yayi uyo wapotera.

Nyengo ya citima iyo yikuŵapo kwa mama yikukhozgera ivyo nkhwantha zayowoya kuti, nyifwa ya mwana yikuŵakomora comene ŵapapi, comenecomene mama.

Para Mfumu Panji Muwoli Wapotera

Nyifwa ya mfumu panji muwoli njakupweteka comene, comenecomene usange ŵacitiranga vinthu lumoza. Ici cingang’anamura umaliro wa vyose ivyo ŵacitiranga lumoza, nga ni kwendera lumoza, kucitira lumoza milimo, vyakusanguluska, na kugomezgana.

Eunice wakulongosora ivyo vikacitika apo mfumu wake wakapotera mwamabuci na nthenda ya mtima. “Sabata yakwamba, mahara ghakanimalira, nga ni para thupi lane laleka kugwira nchito. Nkhaleka kupulika kununkhira na kunowa wuwo. Ndiposo, nkhaghanaghananga makora yayi. Cifukwa cakuti nkhaŵa na afumu ŵane apo ŵakaŵawovwiranga kuti ndopa zambeso kwenda makora, nkhasuzgika comene yayi na maghanoghano ghakuti nileke kuzomerezga ivyo vikacitika. Ndipouli, mahara ghakanimalira comene, vikaŵa nga ni para nkhuwonelera galimoto yikuwa mu buwu ndipo palije ico ningacitapo.”

Kasi wakalira? Iyo wakati: “Inya, comenecomene apo nkhaŵazganga makalata ghanandi ghakukhuza agho nkhapokera. Para naŵazga kalata yiliyose nkhaliranga. Kucita ntheura kukanovwira kuzizipizga zuŵa lose. Kweni pakaŵavya ico cikanovwira para nafumbika umo nkhujipulikira. Nchakumanyamanya kuti nkhaŵa wakukondwa yayi.”

Nchivici ico cikamovwira Eunice pa nyengo iyo wakaŵa na citima? “Kwambura kumanya, nkhaghanaghana kuti nilutilire na umoyo wane,” ndimo wakayowoyera. “Ndipouli, ico cikunipweteka comene nchakuti afumu ŵane awo ŵakatemwa comene umoyo, lero kulije kuti ŵasangwe na umoyo.”

“Lekani Kuzomerezga Ŵanji Kuti Ŵamuphalireni Vyakucita . . . ”

Ŵalembi ŵa buku la Leavetaking—When and How to Say Goodbye ŵakupeleka ulongozgi wakuti: “Lekani kuzomerezga kuti ŵanji ŵamuphalireni vyakucita. Ŵanthu ŵakupambana pakulira usange ŵali na citima. Ŵanji ŵangaghanaghana, na kumuphalirani kuti, mukulira comene panji yayi. Ŵagowokerani ndipo luwaniko. Para mukujicicizga kwendera ivyo ŵanthu ŵakumuphalirani, mbwenu maghanoghano ghinu ghacedwenge kukhazikika.”

Mbunenesko kuti ŵanthu ŵakupambanapambana, ŵakulongora citima cawo mu nthowa zakupambana. Apa tikung’anamura kuti nthowa yinyake yakulongolera citima njiwemi kuluska yinyake yayi. Ndipouli, ngozi yingaŵapo usange wakuferwa wakuzomerezga yayi kuti vyacitika nadi. Antheura, wovwiri ungakhumbikwira kufuma ku ŵabwezi ŵalusungu. Baibolo likuti: “Mwanase wakutemwa nyengo zose, ndipo mwanamunyako wakubabiwira kovwira mu suzgo.” Ntheura lekani kopa kupenja wovwiri, kuyowoya, na kulira.—Zintharika 17:17.

Nchakawiro kuŵa na citima para mwaferwa, ndipo mbuheni yayi kulongora citima cinu ku ŵanji. Kweni pali mafumbo agho ghangakhumbikwira mazgoro: ‘Kasi ningacita wuli na citima cane? Kasi nchakawiro kujipa mulandu na kukwiya? Kasi ningacita wuli na vinthu ivi? Nchivici cinganovwira kuzizipizga kuferwa kwane na citima cane?’ Cigaŵa cakulondezgapo cili na mazgoro gha mafumbo agha na ghanyakeso.

[Mazgu ghamusi]

Mafumbo gha Kughanaghanirapo

Ni mwauli umo mitheto yikukhwaskira citima ca ŵanji?

Ni viyelezgero wuli ivyo vili mu Baibolo vya awo ŵakalira pakweru?

Ni mwauli umo ŵanji ŵacitira cifukwa ca kupotera kwa wakutemweka wawo? Ndipo imwe mwacita wuli?

Nchivici cikucitiska kupotera kwa mfumu panji muwoli kuŵa kwakupambanako na nyifwa zinyake?

Ni mwauli umo nyengo ya citima yikuŵira? Kasi nchiheni kuŵa na citima?

Ni vinthu wuli vinyake ivyo vikucitika pa nyengo ya citima? (Wonani bokosi pa peji 9.)

Kasi ni mikhaliro wuli yapadera iyo yikukhwaska comene ŵapapi para mwana wapotera mwamabuci? (Wonani bokosi pa peji 12.)

Ni mwauli umo ŵamama ŵanandi ŵakhwaskikira na kunangika panji kubaba mwana wakufwa? (Wonani bokosi pa peji 10.)

[Bokosi pa peji 9]

Nyengo ya Citima

Lizgu lakuti “nyengo” kuti likung’anamura kuti citima cili na ndondomeko ya kaliliro yayi. Citima cikutora nyengo yakupambanapambana. Ivi vikuthemba pa munthu uyo wali na citima. Nkhani yino kuti yikulongosora vyose ivyo vikucitika para munthu wali na citima yayi. Pali vinandi ivyo vikucitika. Vyakulondezgapo ivi ni vinyake ivyo vingalongora kuti munthu wali na citima.

Ivyo Munthu Wakucita Pakwamba: Kuzizwa; kuleka kugomezga, kukana; kutimbanizgika maghanoghano; kujipa mulandu na ukali.

Citima Cikuru Cikusazgapo: Kuluwa na kusoŵa tulo; vyakulema; mwamabuci citima cikukwera na kutuna; kuleka kughanaghana makora; kulira; kusinthasintha kwa khumbo la kurya, uko kukupangiska munthu kughanda panji kututuŵa; vimanyikwiro vyakupambanapambana vya kutimbanizgika kwa thupi; ukata; munthu wakuŵa nga wakulota kuti wakumukhwaska, kupulika na kuwona uyo wali kupotera. Para mwana wapotera, ŵanji ŵakukwiyira mfumu panji muwoli wawo kwambura cifukwa ceneco.

Nyengo ya Kukhazikika Maghanoghano: Ŵanji ŵakuŵa na citima ndiposo phukwa; ŵakukumbuka vinthu vyakukondweska comene vyakukhwaskana na uyo wapotera, kusazgapo myati yake.

[Bokosi/Cithuzithuzi pa peji 10]

Mama Wakuŵa na Citima Para Wanangika na Para Wababa Mwana Wakufwa

Nangauli Monna wakaŵa kale na ŵana ŵanyake, kweni iyo wakaŵa wakunweka kuŵa na mwana munyake. Pambere wandababike, wakaŵa mwana uyo ‘wakaseŵeranga nayo, kuyowoya nayo, kweniso wakamulotanga.’

Citemwa ico cikaŵapo pakati pa mama uyu na mwana wambura kubabika, cikaŵa cankhongono comene. Monna wakulutilizga kuti: “Rachel Anne wakaŵa mwana uyo wakagufulanga buku para nkhuŵazga cakugona, ndipo usiku nkhaŵavyanga tulo. Nicali kukumbuka nyengo iyo wakamba waka kunigufura, nga ni para munthu wakukugunyuzga mwacitemwa. Nyengo yiliyose para watukuluka citemwa cikazuranga mu mtima wane. Nkhamumanya makora comene, ndipo nkhamanyanga para wali mu ulwilwi na para walwara.”

Monna wakulutilizga kuti: “Dokotara wakanigomezga yayi mpaka vinthu vikafika paheni. Wakaniphalira kuti ningafipanga mtima yayi. Nkhugomezga nkhamupulika mwana apo wakafwanga. Wakang’anamuka na nkhongono comene. Ndipo zuŵa lakulondezgapo wakaŵa wakufwa.”

Ivi kuti vikamucitikira Monna pera yayi. Mwakuyana na ivyo Friedman na Gradstein ŵakalemba mu buku lawo la Surviving Pregnancy Loss, pafupifupi miliyoni yimoza ya ŵanakazi ku United States pera ŵakunangika pa cilimika. Ipo ciŵelengero nchikuru comene pa caru cose.

Kanandi ŵanthu ŵakumanya yayi kuti kunangika panji kubaba mwana wakufwa ni ngozi yikuru kwa mwanakazi ndipo wakukumbuka comene soka ili kwa umoyo wake wose. Mwaciyelezgero, Veronica, uyo sono wali na vilimika vyakujumpha 50, wakukumbuka za kunangika kwake, comenecomene apo wakababa mwana wakufwa, uyo wakaŵa wamoyo mpaka mwezi wa cinkhondi na cinayi ndipo pakubabika wakakwananga makilogiramu 6. Wakaŵa wakufwa mu nthumbo yake kwa masabata ghaŵiri ghaumaliro. Wakati: “Kubaba mwana wakufwa nchinthu ciheni comene kwa mama.”

Kanandi, ivyo ŵayowoya ŵanakazi awo ŵanangikapo panji kubaba mwana wakufwa, ŵanji ŵakuvipulikiska yayi, kusazgapo ŵanakazi awo vindaŵacitikirepo. Mwanakazi munyake uyo wakanangika wakati: “Ico nasambirapo mwa nthowa yakupweteka comene iyi nchakuti, pambere vindanicitikire nkhamanyanga yayi umo ŵanyane ŵakasuzgikiranga. Nkhaŵa munthu uyo wakasurangako ivyo vikaŵacitikiranga, nga ni umo ŵanthu ŵakucitira sono kwa ine.”

Suzgo linyake ndakuti mama wacitima wakuwona kuti mfumu wake wakujipulika nga ni umo iyo wakujipulikira yayi. Muwoli yumoza wakati: “Pa nyengo iyo, nkhakhuŵazgika comene na afumu ŵane. Umo iwo ŵakaghanaghaniranga, nkhaŵavya nthumbo. Iwo ŵakamanyanga yayi citima ico ine nkhaŵa naco. Ŵakanilengera waka lusungu comene cifukwa ca wofi uwo nkhaŵa nawo kweni citima cane yayi.”

Mutepanji kacitiro aka nkhakawiro kwa mfumu, iyo kuti wakuŵa na citemwa ico muwoli uyo wali na nthumbo wakuŵa naco kwa mwana uyo wandababike yayi. Ndipouli, nayo wakujipulika kuti wataya cinthu cinyake. Nchakukhumbikwa kuti mfumu na muwoli wake ŵamanyenge kuti ŵakusuzgikira lumoza, nangauli mu nthowa zakupambana. Wose ŵakwenera kuŵa na citima. Usange mfumu wakubisa citima cake, muwoli wake waghanaghanenge kuti vikumukhwaska yayi. Ntheura, citirani vyose lumoza nga ni kulira, kuphalirana maghanoghano, na kuvumbatirana. Longorani kuti pa nyengo iyi pakukhumbikwira kovwirana kuluska nyengo zose. Nadi pano, ŵafumu, longorani lusungu lwinu.

[Bokosi pa peji 12]

Citima Ico Cikuŵapo Para Mwana Wapotera Mwamabuci

Nyifwa ya mwana ni ngozi iyo njakutimbanizga comene. Vingacitika kuti mwana uyo wakaŵa makora, mbwenu zuŵa linyake watondeka kuwuka. Ici nchakubucizga nadi, cifukwa ni njani uyo wangaghanaghana kuti mwana ndiyo wangayamba kupotera? Para mwana wababika mama wakukondwa comene ndipo para wapotera mama wakuŵa wacitima.

Kwamba kujipa mulandu. Ŵapapi ŵangamba kujipa mulandu, nga ni para ndiwo ŵacitiska nyifwa cifukwa ca kusulako. Ŵakujifumba kuti: ‘Kasi mphanyi tangucitaci kuti tigege suzgo ili?’b Nyengo zinyake, mfumu wakumupa mulandu muwoli wake kwambura cifukwa cakupulikikwa. Peneapo walutanga ku nchito, mwana wanguŵa wamoyo ndiposo wankhongono zake. Kweni pakufika ku nyumba, wasanga kuti wapotera! Kasi muwoli wake wacitangaci? Kasi pa nyengo iyo wanguŵa nkhu? Mafumbo agha ghakwenera kumazgika makora mwakuti ghaleke kutimbanizga nthengwa.

Vyakutiwira mwamabuci ndivyo vikucitiska ngozi. Baibolo likuti: “Nkhawonaso kuti pano pasi cipharizgano kuti ncha ŵapusu cara, nanga ndi nkhondo kuti nja ŵankhongono cara, nesi vyakurya kwa ŵavinjeru, nanga ndi usambazi kwa ŵanthu ŵa umanyi, panji ulemu kwa ŵafundi; kweni nyengo na mwaŵi yikuwira wose.”—Mupharazgi 9:11.

Ni mwauli umo ŵanji ŵangawovwilira usange mbumba yaferwa mwana? Mama yumoza wakuferwa wakati: “Mubwezi wane yumoza wakiza na kunozga nyumba yane kwambura ine kuyowoyapo cilicose. Ŵanji ŵakaniphikira vyakurya. Ŵanji ŵakanovwira mwa kunikora waka. Nkhakhumbanga yayi kuyowoya za ico cikacitika. Kweniso nkhakhumbanga yayi kulongosora mwakuwerezgawerezga ivyo vikacitika. Ndiposo nkhakhumbanga yayi kufumbika nga ni para nkhatondeka kucita cinthu cinyake. Pakuti nkhaŵa mama, mphanyi nkhacita cilicose mwakuti niponoske mwana wane.”

[Mazgu ghamusi]

[Cithuzithuzi pa peji 8]

Nchakawiro kuŵa na citima ndiposo kulira para wakutemweka wapotera

[Cithuzithuzi pa peji 11]

Kupotera kwa mwana nchinthu ciheni comene, ntheura cipembuzgo ceneco na lusungu vingawovwira ŵapapi