MUTU 13
Vikondwelero Ivyo Vikukwiyiska Chiuta
“Lutilirani kusanda icho ntchakuzomerezgeka kwa Fumu.”—ŴAEFESO 5:10.
1. Kasi mbanthu wuli awo Yehova wakuŵaguzira kwa iyomwene, ndipo chifukwa wuli ŵakwenera kulutilira kuŵa maso mwauzimu?
YESU wakati: “Awo ŵakusopa mwaunenesko ŵazamusopa Adada mu mzimu na mu unenesko, pakuti nadi, Adada ŵakupenja ŵanthu ŵanthena kuti ŵaŵasopenge.” (Yohane 4:23) Para Yehova wasanga ŵanthu ŵanthena, nga umo wakasangira imwe, wakuŵaguzira kwa iyomwene na kwa Mwana wake. (Yohane 6:44) Uwu ni mwaŵi wapadera chomene. Ndipouli, awo ŵakutemwa unenesko wa mu Baibolo, ŵakwenera kulutilira “kusanda icho ntchakuzomerezgeka kwa Fumu,” chifukwa Satana ni nkhwantha ya upusikizgi.—Ŵaefeso 5:10; Chivumbuzi 12:9.
2. Longosorani umo Yehova wakuwonera awo ŵakusazga chisopa chaunenesko na chautesi.
2 Ghanaghanirani ivyo vikachitika pafupi na Phiri la Sinayi apo Ŵaisrayeli ŵakapempha Aroni kuti waŵapangire chiuta. Aroni wakaŵapulikira ndipo wakapanga tholi lagolide kweni wakati likimiranga Yehova. Wakati: “Namachero kuli chiphikiro cha Yehova.” Kasi Yehova vikamukhwaska yayi chifukwa chakuti ŵakasazga chisopa chaunenesko na chautesi? Vikamukhwaska. Yehova wakakoma ŵanthu pafupifupi vikwi vitatu awo ŵakasopa chikozgo chira. (Ekisodo 32:1-6, 10, 28) Kasi apa tikutorapo sambiro wuli? Usange tikukhumba kujisungilira mu chitemwa cha Chiuta, tikwenera chara kukhwaska “chinthu chakufipirwa.” Kweni tikwenera kukhozgera unenesko na mtima wose.—Yesaya 52:11; Ezekiyeli 44:23; Ŵagalatiya 5:9.
3, 4. Chifukwa wuli tikwenera kuŵanika chomene fundo za mu Baibolo para tikusanda maluso na vikondwelero vyakumanyikwa?
3 Chachitima ntchakuti ŵapositole, awo ŵakaŵa chakujandizga ku uchigaluka ŵakati ŵamara wose kufwa, ŵanthu awo ŵakatenge Mbakhristu kweni ŵakatemwanga yayi unenesko ŵakatolera maluso, vikondwelero, ndiposo maholide gha ŵanthu awo ŵakasopanga ŵangoza, ndipo ŵakavichema Vyachikhristu. (2 Ŵatesalonika 2:7, 10) Peneapo mukusanda vinyake mwa vikondwelero ivi, wonani umo vikulongolera mzimu wa charu, wa Chiuta chara. Unenesko ngwakuti, vikondwelero vyacharu vikuyana pa fundo yimoza: Vikukondweska makhumbiro ghathupi, ndipo vikukhozgera vigomezgo vya chisopa chautesi ndiposo vyamizimu, ivyo ntchimanyikwiro cha “Babuloni Mukuru.”a (Chivumbuzi 18:2-4, 23) Kweniso kumbukani kuti Yehova wakawona vyakuchita vya awo ŵakasopanga ŵangoza kuŵa vyakuseluska. Ku vyakuchita ivi ndiko kuli kufuma maluso ghanandi ghakumanyikwa. Tikukayika yayi kuti vikondwelero vyanthena vikumukwiyiskaso lero. Asi ntchakuzirwa kuti tiwonenge vinthu ivi umo Yehova wakuviwonera?—2 Yohane 6, 7.
4 Pakuŵa Ŵakhristu ŵaunenesko, tikumanya kuti vikondwelero vinyake vikumukondweska yayi Yehova. Tikwenera kuŵikapo mtima chomene kuti tileke kukolerana navyo mu nthowa yiliyose. Para tingawona vifukwa ivyo Yehova wakukwiyira na vikondwelero ivi mbwenu tikhozgekenge kuti tigege chilichose icho chingatitondeska kukhalilira mu chitemwa cha Chiuta.
KHISIMASI
5. Chifukwa wuli tingaŵa ŵakusimikizga kuti Yesu wakababika pa Disembala 25 yayi?
5 Baibolo likuyowoyapo yayi za chikondwelero cha kubabika kwa Yesu. Nakuti deti lenecho ilo wakababikira likumanyikwa yayi. Kweni tingaŵa ŵakusimikizga kuti wakababika pa Disembala 25 yayi, iyo ni nyengo yakuzizima ku malo uko wakababikira.b Chinthu chimoza icho tikumanya ntchakuti Luka wakalemba kuti apo Yesu wakababikanga, “ŵaliska . . . ŵakakhalanga kuwaro” ŵakaliskanga miskambo yawo. (Luka 2:8-11) Usange kakaŵa kaluso kawo ‘kukhala kuwaro’ chilimika chose, mphanyi chikaŵa chapadera yayi. Ndipouli, pakuti Disembala yikuŵa nyengo ya vula na chiwuvi ku Betelehemu, miskambo yikalyeranga mu chiŵaya ndipo ŵaliska mphanyi “ŵakakhalanga kuwaro” yayi. Mwakusazgirapo, Yosefe na Mariya ŵakaluta ku Betelehemu chifukwa chakuti Kesare Augusto wakalangura kuti kuŵe kalembera. (Luka 2:1-7) Ntchakukayikiska kuti mu nyengo yakuzizima nthena Kesare wangalangura ŵanthu awo ŵakatinkhanga nakale muwuso wa Ŵaroma kuti ŵalute ku vikaya vyawo ivyo ŵakababikira.
6, 7. (a) Kasi Khisimasi yikamba wuli? (b) Kasi pali mphambano wuli pakati pa kupeleka kwa Khisimasi na kupeleka kwa Chikhristu?
6 Khisimasi nja mu Malemba chara, kweni yikafuma ku viphikiro vyakale vya ŵanthu ŵakusopa ŵangoza, nga ntcha Satanalia (Roman Saturnalia), chikondwelero icho chikachitikanga kulumba Satani (Saturn), chiuta wa ulimi. Mwakuyana waka, malinga na kupenda kwawo, awo ŵakusopa chiuta Mithra ŵakakondweleranga Disembala 25 nga “nkhubabika kwa dazi lambura kuthereskeka. Khisimasi yikamba pa nyengo iyo kusopa dazi kukaŵa kwakuzirwa chomene mu Romu,” pafupifupi vilimika 300 pamanyuma pa nyifwa ya Khristu.—New Chatholic Encyclopedia.
Ŵakhristu ŵaunenesko ŵakupeleka chifukwa cha chitemwa
7 Pa nyengo ya vikondwelero, ŵanthu ŵakusopa ŵangoza aŵa ŵakapananga vyawanangwa na kurya, vinthu ivyo vichali kuchitika pa Khisimasi mazuŵa ghano. Ndipouli, nga umo viliriso mazuŵa ghano, kupana vyawanangwa pa nyengo ya Khisimasi kukakolerananga yayi na lemba la 2 Ŵakorinte 9:7, ilo likuti: “Waliyose wachite umo wadumulira mu mtima wake, mwakukwenyelera chara panji mwakuchichizgika, chifukwa Chiuta wakutemwa uyo wakupeleka mwakukondwa.” Ŵakhristu ŵaunenesko ŵakupeleka chifukwa cha chitemwa, ŵakupeleka pa deti lakuŵikika chara, ndipo ŵakukhazga yayi kuti ŵapokerengeso chawanangwa. (Luka 14:12-14; ŵerengani Milimo 20:35.) Kweniso, ŵakuwonga chomene chifukwa chakuti ŵali kufwatulika ku vyakuchitika vya Khisimasi ndipo ŵakuŵavya mphingo ya ngongoli izo zingaŵapo pa nyengo iyi ya chilimika.—Mateyu 11:28-30; Yohane 8:32.
8. Kasi ŵakumanya vya nyenyezi ŵakapeleka vyawanangwa pa kubabika kwa Yesu? Longosorani.
8 Kweni ŵanji ŵangasuska, ŵangati, asi ŵakumanya vya nyenyezi ŵakapeleka vyawanangwa pa kubabika kwa Yesu? Ni nthena nadi. Kweni ŵakapelekanga vyawanangwa kuchindika munthu wakuzirwa, ako kakaŵa kaluso ka ŵanthu mu nyengo yira. (1 Mathemba 10:1, 2, 10, 13; Mateyu 2:2, 11) Nakuti iwo ŵakiza mu usiku uwo Yesu wakababikira yayi. Apo iwo ŵakafikanga, Yesu wakaŵa mu chakulyeramo viŵeto yayi, kweni wakaŵa na myezi yinandi ndipo wakakhalanga mu nyumba.
IVYO BAIBOLO LIKUYOWOYA PA MAZUŴA GHAKUBABIKIRA
9. Kasi chikachitika ntchivichi pa vikondwelero vya zuŵa lakubabikira ivyo vikuzunulika mu Baibolo?
9 Nangauli kubabika kwa mwana ntchinthu chakukondweska nyengo zose, Baibolo likuzunurapo yayi za chikondwelero cha zuŵa lakubabikira muteŵeti wa Chiuta. (Masalimo 127:3) Kasi ndikuti vikaluwika waka? Yayi, chifukwa pali vikondwelero viŵiri vya mazuŵa ghakubabikira ivyo vikuzunulika, cha Faro wa ku Eguputo ndiposo cha Herode Antipasi. (Ŵerengani Genizesi 40:20-22; Mariko 6:21-29.) Ndipouli, viphikiro vyose viŵiri, vikaŵa viwemi yayi, chomenechomene cha Herode, apo Yohane Mbatizi wakadumulika mutu.
10, 11. Kasi Ŵakhristu ŵakwambilira ŵakaviwonanga wuli vikondwelero vya mazuŵa ghakubabikira, ndipo chifukwa wuli?
10 Buku linyake likuti: “Ŵakhristu ŵakwambilira ŵakawonanga kukondwelera zuŵa lakubabikira la munthu waliyose kuŵa kaluso ka ŵanthu ŵakusopa ŵangoza.” (The World Book Encyclopedia) Mwachiyelezgero, Ŵagiriki ŵakale ŵakagomezganga kuti munthu wali na mzimu uwo ukumuvikilira, uwo ukuŵapo para wakubabika ndipo pamanyuma pake ukumuvikilira. Buku linyakeso likuti mzimu uwu “ukakolerananga na chiuta uyo zuŵa lake lakubabikira ndilo munthu yura wakababikira.” (The Lore of Birthdays) Kweniso kukondwelera mazuŵa ghakubabikira kwakolerana nyengo yitali na kumanya vya ku mtambo ndiposo kuloska kwizira mu nyenyezi.
11 Padera pa kukana maluso gha mazuŵa ghakubabikira chifukwa chakuti ngakufuma ku ŵangoza ndiposo ngakukolerana na vyamizimu, ŵateŵeti ŵa Chiuta ŵakale ŵakwenera kuti ŵakaghakanangaso chifukwa cha fundo izo ŵakalondezganga. Chifukwa wuli? Ŵanalume na ŵanakazi ŵakujiyuyura aŵa ŵakawonanga chara kuti kubabika kwawo nkhwakuzirwa chomene mwakuti ŵakwenera kukondwelera.c (Mika 6:8; Luka 9:48) M’malo mwake, ŵakapeleka uchindami kwa Yehova na kumuwonga chifukwa cha chawanangwa cha umoyo.d—Masalimo 8:3, 4; 36:9; Chivumbuzi 4:11.
12. Kasi zuŵa lithu lakufwira lingaŵa wuli liwemi kuluska zuŵa lakubabikira?
12 Para ŵafwa, wose awo mbakugomezgeka ŵakusungika mu chikumbusko cha Chiuta, ndipo ŵakuŵa na chigomezgo kuti ŵazamuŵaso ŵamoyo kunthazi. (Yobu 14:14, 15) Lemba la Mupharazgi 7:1 likuti: “Zina liwemi likuluska mafuta ghawemi, ndipo zuŵa lakufwira likuluska zuŵa lakubabikira.” “Zina liwemi” ni ilo tikujipangira na Chiuta para tikumuteŵetera mwakugomezgeka. Chinthu chinyake chapadera ntchakuti Ŵakhristu ŵakulangurika kuti ŵakumbukirenge za kubabika yayi, kweni nyifwa ya Yesu, mweneuyo “zina” lake lakuluska ndilo ndakuzirwa kuti ise tizakaponoskeke.—Luka 22:17-20; Ŵahebere 1:3, 4.
ISITARA
13, 14. Kasi maluso gha Isitara ghali kufuma nkhu?
13 Nangauli chikumanyikwa nga ntchikondwelero cha kuwuka kwa Khristu, Isitara yili kufuma ku chisopa chautesi. Zina lakuti Isitara likukolerana na lakuti Ostara, panji Eostre, chiuta mwanakazi wa kufuma kwa dazi ndiposo kwamba kwa chifuku wa ŵanthu awo ŵakachemekanga ŵa Anglo-Saxon. Ndipo kasi masumbi na ŵakalulu vikamba wuli kugwiliskirika ntchito pa Isitara? Buku linyake likuyowoya kuti masumbi “ghaŵa vimanyikwiro vyakuzirwa vya umoyo uphya ndiposo chiwuka,” apo kalulu wagwiliskirika ntchito nyengo yitali nga ntchimanyikwiro cha kuwuska mphapu. Ntheura, Isitara ni mutheto wa kuwuska mphapu uwo ŵanthu ŵali kuwuzgora kuŵa chikondwelero cha kuwuka kwa Khristu.e (Encyclopædia Britannica)
14 Kasi Yehova wangazomerezga kugwiliskira ntchito mitheto yakuseluska ya kuwuska mphapu kukumbukira chiwuka cha Mwana wake? Chara nadi. (2 Ŵakorinte 6:17, 18) Nakuti Malemba ghakulangurapo chara nesi kuzomerezga kuti tikumbukirenge chiwuka cha Yesu. Ipo kuchita nthena mu zina la Isitara, nkhuleka kugomezgeka kukuru chomene.
HALOWINI NJAKUPATULIKA YAYI
15. Kasi Halowini yili kufuma nkhu, ndipo ntchivichi chikachitikanga pa deti ilo liri kusoleka kukondwelera holide iyi?
15 Halowini, ntchikondwelero icho chikumanyikwa chifukwa cha masalamusi, vinyawu, ndiposo vitoweskero vinyake vyakuzizwiska. Yili kufumira ku ŵanthu awo ŵakachemekanga kuti ŵa Celts ŵa ku Britain na Ireland. Para mwezi wafuma wose chadera mu Novembala 1, ŵakakondweleranga chiphikiro cha Samhain, kung’anamura “Umaliro wa Chihanya.” Ŵakagomezganga kuti nyengo ya Samhain, ntchidiko pakati pa charu chapasi na vyaru vyakuchanya. Ŵakagomezganga kuti chidiko ichi chikafumiskikangapo ndipo mizimu ya ŵaheni na ŵawemi wuwo, yikendendekanga pa charu chapasi. Ŵakagomezganga kuti mizimu ya ŵakufwa yikaweleranga uko yikukhala, ndipo mbumba zikapelekanga vyakurya na vyakumwa ku mizguka na chigomezgo chakuti ŵayikondweskenge. Ntheura, lero para ŵana ŵakuvwara nga ni mizguka panji ŵafwiti, ŵakwenda nyumba na nyumba kofya ŵeneko ŵa nyumba kuti ŵaŵachitirenge viheni para ŵakuleka kuŵapa kanthu, ndikuti mwambura kumanya ŵakulutizga mitheto ya Samhain.
SUNGILIRANI UKWATI WINU KUŴA WAMBURA KUFIPIRWA
16, 17. Chifukwa wuli Ŵakhristu awo ŵakunozgekera kutorana ŵakwenera kusanda mitheto ya pa ukwati ya mu chigaŵa chawo usange yikukolerana na fundo za mu Baibolo?
16 Sonosono apa, “mazgu gha mweneko wa nthengwa, na gha mwali ghazamupulikikwaso yayi mwa [Babuloni Mukuru].” (Chivumbuzi 18:23) Chifukwa wuli? Chifukwa cha vyakuchita vyake vyamizimu, ivyo vingafipiska nthengwa kufuma waka pa zuŵa la ukwati.—Mariko 10:6-9.
17 Mitheto yikupambana mu vyaru na vyaru. Mitheto yinyake iyo yingawoneka nga njiwemi waka yili kufuma ku maluso gha Ŵababuloni agho ŵakuti ghakwiza na ‘mwaŵi’ ku awo ŵakutorana panji ŵalendo ŵawo. (Yesaya 65:11) Ntchakuwonekerathu kuti wose awo ŵakukhumba kukhalilira mu chitemwa cha Chiuta ŵakanenge mitheto yakufipiska yanthena.—Ŵerengani 2 Ŵakorinte 6:14-18.
18. Kasi ni fundo wuli za mu Baibolo izo zikwenera kulongozga awo ŵakunozgekera ukwati ndiposo awo ŵachemeka ku ukwati?
18 Mwakuyana waka, ŵateŵeti ŵa Yehova ŵakukana maluso gha charu agho ghangachitiska ukwati ndiposo chiphikiro chake kuŵa vyambura kuchindikika panji kukhuŵazga njuŵi ya ŵanji. Mwachiyelezgero, ŵakugega kuyowoya mazgu ghamsinjiro panji ghamuziro ndiposo ŵakugega milangwe panji malonje agho ghangakhozga soni awo ŵatorana waka kweniso ŵanji. (Zintharika 26:18, 19; Luka 6:31; 10:27) Kweniso ŵakugega kuŵa na viphikiro vya ukwati vyapachanya nkhanira ivyo vikulongora kujiyuyura yayi, kweni “kujilongora chifukwa cha ivyo uli navyo.” (1 Yohane 2:16) Usange mukunozgekera ukwati, mungaluwanga yayi kuti Yehova wakukhumba kuti zuŵa linu lapadera ili, liŵe lakuti nyengo zose mulikumbukenge na chimwemwe, na kudandawura yayi.f
KUTIMBISKANA MATAMBULARA
19, 20. Kasi buku linyake likuyowoyachi pa nkhani ya uko kukafuma kaluso ka kutimbiskana matambulara, ndipo chifukwa wuli kaluso aka nkhambura kuzomerezgeka ku Ŵakhristu?
19 Chinthu chinyake icho kanandi chikuchitika pa maukwati ndiposo pa ntchezgo zinyake nkhutimbiskana matambulara panji mabotolo gha vyakumwa. Buku linyake likuti: “Kutimbiskana matambulara . . . nkhaluso ka charu ako kali kufuma ku kaluso kakupeleka sembe ya chakumwa mu nyengo yakale peneapo chakumwa chakupatulika chikapelekekanga ku ŵachiuta . . . kuti ŵaŵachitire viwemi, ndipo ŵakalombanga na mazgu ghakudumura ghakuti ‘muŵe na umoyo utali!’ panji ‘muŵe na umoyo uwemi!’”—The 1995 International Handbook on Alcohol and Culture.
20 Mbunenesko kuti ŵanthu ŵanandi lero ŵangawona nga kutimbiskana matambulara nkhaluso kakusopa panji ka vyamizimu yayi. Ndipouli, kaluso kakunyamuska matambulara gha vinyo muchanya kangayana waka na kulomba “kuchanya,” uko kuli nkhongono yapadera, kuti ŵapokere vitumbiko mu nthowa iyo yikuyana yayi na ivyo vili mu Malemba.—Yohane 14:6; 16:23.g
“IMWE MUKUTEMWA YEHOVA, TINKHANI ICHO NTCHIHENI”
21. Nangauli vingawoneka nga ni vya chisopa yayi, kasi ni vikondwelero wuli ivyo Ŵakhristu ŵakwenera kugega, ndipo chifukwa wuli?
21 Vyaru vinyake vikupeleka ndalama zakuchitira viphikiro vinyake vya pa chaka, icho chikulongora kuti makhaliro ghakhira pasi mu charu mazuŵa ghano, ndipo Babuloni Mukuru ndiyo wakuchitiska ivi mwakudunjika panji mwachibisibisi. Nakuti pa viphikiro ivi ŵanthu ŵakuvina mwambura kwenelera ndiposo nanga nkhukondwelera vyakuchita vya ŵanthu ŵakutorana ŵanalume panji ŵanakazi ŵekhaŵekha. Kasi chingaŵa chakwenelera kwa uyo ‘wakutemwa Yehova’ kuŵapo panji kuwonelera vyakuchitika vyanthena? Kasi para wangachita nthena wangalongora kuti wakutinkha nadi uheni? (Masalimo 1:1, 2; 97:10) Chingaŵa chiwemi chomene kutolera wamasalimo uyo wakalomba kuti: “Zgorani maso ghane kuti ghaleke kulaŵiska vyawaka.”—Masalimo 119:37.
22. Mphawuli apo Mkhristu wakwenera kumanya yekha chakuchita mwakuyana na njuŵi yake usange wachitengeko chikondwelero panji yayi?
22 Pa mazuŵa gha vikondwelero vya charu, Mkhristu wakwenera kuchenjera kuti waleke kulongora nkharo iyo yingapangiska ŵanji kughanaghana kuti nayo wakuchitako chikondwelero icho. Paulosi wakalemba kuti: “Kwali mukurya panji mukumwa panji mukuchita chinthu chinyake chilichose, chitani vinthu vyose kuti Chiuta wachindikike.” (1 Ŵakorinte 10:31; wonani bokosi lakuti “Kuchita Vinthu Mwavinjeru.”) Kweni, usange kaluso panji chikondwelero chikukolerana yayi na chisopa chautesi, ntchandyali yayi ndipo chikukhozgera charu chara, ndiposo chikususkana yayi na fundo za mu Baibolo, mbwenu Mkhristu waliyose wangamanya yekha chakuchita, kwali wachitengeko panji yayi. Pa nyengo yeneyiyo pera, wakwenera kughanaghanira umo ŵanji ŵangajipulikira mwakuti waleke kuŵa chakukhuŵazga.
PELEKANI UCHINDAMI KWA CHIUTA MU MAZGU NA VYAKUCHITA
23, 24. Kasi tingapeleka wuli ukaboni uwemi wakukhwaskana na fundo zaurunji za Yehova?
23 Ŵanthu ŵanandi ŵakuwona mazuŵa gha vikondwelero vyakumanyikwa kuŵa mipata yakuti mbumba na ŵabwezi ŵachezgere pamoza. Ntheura usange munyake wakutimbanizga pakughanaghana kuti ivyo tikuchita mwakuyana na Malemba vikulongora kuti tilije chitemwa panji tikutalulira chomene, tingamulongosolera makora kuti Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakuzirwiska chomene ntchezgo ziwemi za mbumba ndiposo ŵabwezi. (Zintharika 11:25; Mupharazgi 3:12, 13; 2 Ŵakorinte 9:7) Tikuchezga na ŵabwezi ŵithu nyengo zose mu chilimika chose, pa holide pera yayi. Ndipouli, chifukwa chakuti tikutemwa Chiuta ndiposo fundo zake zaurunji, tikukhumba chara kubinkhiska vyakuchitika vyakukondweska ivi na maluso agho ghakumukwiyiska.—Wonani bokosi lakuti “Kusopa Kwaunenesko Kukupeleka Chimwemwe Chikuru.”
24 Ŵakaboni ŵanyake vyaŵayendera makora pakulongosolera awo ŵakuŵafumba pa nkhani iyi fundo izo zikusangika mu Mutu 16 mu buku lakuti Kasi Baibolo Likusambizgachi Chomenechomene?h Kweni kumbukani kuti chilato chithu nkhuchontha ŵanthu mitima, kukwesana nawo yayi. Ntheura muŵe ŵantchindi, lutilirani kuŵa ŵakuzika, ndipo “ivyo mukuyowoya viŵenge vyakukondweska nyengo zose, vyakulungika na mchere.”—Ŵakolose 4:6.
25, 26. Kasi ŵapapi ŵangawovwira wuli ŵana ŵawo kuti ŵaŵe na chipulikano chakukhora kweniso kuti ŵatemwenge chomene Yehova?
25 Pakuŵa ŵateŵeti ŵa Yehova, tili kusambizgika makora chomene. Tikumanya chifukwa icho tikugomezgera ndiposo kuchitira vinthu vinyake na kukana vinyake. (Ŵahebere 5:14) Ntheura imwe ŵapapi, sambizgani ŵana ŵinu kuti ŵaghanaghanirenge fundo za mu Baibolo. Para mukuchita nthena, mukukhozga chipulikano chawo. Mukuŵawovwira kuti ŵazgorenge kufuma mu Malemba para ŵanthu ŵakuŵafumba vigomezgo vyawo, ndiposo mukuŵasimikizgira kuti Yehova wakuŵatemwa.—Yesaya 48:17, 18; 1 Petrosi 3:15.
26 Wose awo ŵakusopa Chiuta “mu mzimu na mu unenesko” ŵakugega vikondwelero ivyo vikususkana na malemba, kweniso ŵakuyezgayezga kuŵa ŵakugomezgeka mu vigaŵa vyose vya umoyo wawo. (Yohane 4:23) Lero, ŵanandi ŵakuwona nga ntchambura machitiko kuŵa ŵakugomezgeka. Kweni nga umo tiwonerenge mu chipaturo chakulondezgapo, nthowa za Chiuta ni ziwemi chomene nyengo zose.
a Wonani bokosi lakuti “Kasi Nkhwenera Kuchitako Chikondwelero Ichi?.” Mazuŵa ghanyake “ghakupatulika” ndiposo vikondwelero vili kulembeka mu Watch Tower Publichations Index, lakupharazgika na Ŵakaboni ŵa Yehova.
b Mwakuyana na mdauko wa Baibolo ndiposo wa charu, Yesu wakwenera kuti wakababika mu 2 B.C.E. mu mwezi wa Chiyuda wakuchemeka Etanimu, uwo ukuyana waka na Seputembala/Okutobala pa kalendara yithu yalero.—Wonani Insight on the Scriptures, Voluyumu 2, peji 56 na 57, lakupharazgika na Ŵakaboni ŵa Yehova.
c Wonani bokosi lakuti “Mazuŵa ‘Ghakupatulika’ na Usataniki.”
d Phangano la dango likalangura kuti para mwanakazi wababa, wapelekenge kwa Chiuta sembe ya kwananga. (Levitiko 12:1-8) Nga ntchikumbusko chakuti ŵanthu ŵakupira ŵana ŵawo kwananga, dango ili likawovwira Ŵaisrayeli kuyiwona mwakwenelera nkhani ya kubabika kwa mwana ndiposo likwenera kuti likawovwira kuti ŵaleke kutolera maluso gha mazuŵa ghakubabikira gha ŵanthu ŵakusopa ŵangoza.—Masalimo 51:5.
e Kweniso Ostara (panji Eostre) wakaŵa chiuta mwanakazi wakupeleka mphapu. Buku linyake likuti Ostire (Eostre) “wakaŵa na kalulu ku mwezi uyo wakatemwanga masumbi ndipo nyengo zinyake chiuta uyu ŵakamujamburanga kuti wali na mutu wa kalulu.” (The Dictionary of Mythology)
f Wonani nkhani ziŵiri izo zikuyowoya za maukwati ndiposo ntchezgo zinyake mu Gongwe la Mulinda la Novembala 1, 2006, peji 12 m’paka 21.
g Wonani Gongwe la Mulinda la Chicheŵa la Febuluwale 15, 2007, peji 30 na 31.
h Lakupharazgika na Ŵakaboni ŵa Yehova.