Pulaneti Ilo Pali Vyamoyo

Pa charu mphanyi palije vyamoyo kuŵavyenge vinthu vinyake ivyo ŵanji ŵakuti vili kuchitika mwamwaŵi waka. Ŵanthu ŵakavimanyanga makora yayi vinthu ivi m’paka cha m’ma 1900. Kasi ni vinthu wuli?

• Charu chapasi chili kukhala pa malo ghawemi mu chipingausiku cha Milky Way na nyenyezi zose izo zili kufupi na zuŵa, chikwenda mu nthowa yakwenelera, chili kukhala mwakusendekeka, chikuzweta pa sipidi yiwemi, kweniso chikukhozgeka na mwezi

• Nkhongono ya magineti na mtambo ivyo vikuvikilira charu

• Ndondomeko izo zikovwira kuti mphepo, maji na vinthu vinyake vijitozgenge na kujiwezgerapo vyekha

Apo mukughanaghanirapo fundo izi, jifumbani kuti, ‘Kasi vinthu ivyo vili pa charu vikaŵako mwamwaŵi waka panji walipo munthu waluso uyo wakavipanga?’

Charu Chili pa Malo Ghawemi Chomene

Kasi pa adiresi yinu mukulembapo vichi? Panji mukulembapo zina la charu chinu, tawuni, na msewu. Mwakuyana waka, tingayowoya kuti pulaneti lithu lili mu charu chakuchemeka chipingausiku cha Milky Way, mu tawuni yakuchemeka solar system, kung’anamura zuŵa pamoza na mapulaneti, kweniso chili na msewu wakuchemeka orbit. Ŵasayansi ŵabowozga vinandi, ndipo sono ŵakumanya kuti malo agho charu chili kukhala ngawemi chomene.

Chakwamba, tawuni yithu iyi, panji kuti solar system, yili pa malo ghawemi chomene mu chipingausiku cha Milky Way. Yili kufupi chomene na pakatikati yayi, kweniso yili kutali chomene yayi. Ŵasayansi ŵakuti mtunda uwu ndiwo wekha uli na ivyo vikukhumbikwa kuti paŵe vyamoyo. Kuwaro chomene kwa mtunda uwu kulije ivyo vingawovwira kuti umoyo uŵepo, ndipo kufupi chomene kuli chithukivu chakofya na vinthu vinyake ivyo vingananga vinthu. Magazini ya Scientific American ¹ yikuti: “Ise tili pa malo ghawemi chomene.”

Msewu uwemi chomene: Chinyake chiwemi chomene ni msewu wa tawuni iyi. Msewu uwu wakuchemeka orbit, uli pa mtunda wa makilomita pafupifupi 150 miliyoni kufuma apo pali zuŵa. Pa mtunda uwu tikomira na mphepo yayi, kweniso tikuphya na zuŵa yayi. Nakuti para charu chikwenda kuzingilira zuŵa, chikutalikirana nalo pamtunda wakuyanako waka chaka chose.

Zuŵa nalo likovwira kuti umoyo ulutilire kuŵapo pa charu, chifukwa likufumiska nkhongono yakwenelera. Ndakukhazikika, sayizi yake njiwemi, ndipo likufumiska nkhongono yakukwana makora. Mphake kuti likuchemeka “nyenyezi yapadera chomene.” ²

Mzengezgani muwemi: Para mungakhumba kusankha mzengezgani muwemi chomene wa charu, palije munyake wakuluska mwezi. Mwezi ngukuruko kuluska charu, ndipo para tingayaniska na myezi ya mapulaneti ghanyake mu solar system, charu chapasi ndicho chili na mwezi ukuru chomene. Kasi ivi vili kuchitika waka? Ntchakukayikiska mwe!

Fundo yimoza njakuti mwezi ndiwo ukovwira chomene kuguzira maji pakati pa nyanja, ndipo ichi chikovwira kuti vinthu vyendenge makora pa charu. Mwezi ukovwiraso kuti charu chileke kusunkhunyika para chikuzweta. Kwambura mwezi, charu chingazweta nga umo yikuchitira nguli, nakuti panji chingagadabuka! Para ivi vingachitika, nyengo na mphepo vingatimbanizgika ndipo pangaŵavya kawemi.

Charu chili kusendekeka makora: Charu chili kukhala mwakusendekeka na madigiri 23.4. Ichi chikovwira kuti tiŵenge na vula panji chihanya chaka na chaka, kuti kuleke kotcha panji kuzizima mwakujumpha mzere, kweniso kuti tiŵenge na mphepo zakupambana mu vigaŵa na vigaŵa. Buku la mutu wakuti Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe ³ likuti “charu chili kusendekeka makora lekani pali vyamoyo.”

Chinyake ni utali wa usiku na muhanya. Vyose vikwenda makora chifukwa charu chikuzweta pa sipidi yiwemi. Kuŵenge kuti charu chikuchedwako kuzweta, mphanyi kuseri limoza la charu kukotcha chomene chifukwa nyengo ya muhanya yikuŵa yitali chomene, kweni kuseri linyake mphanyi kukuzizima chomene. Kweniso kuŵenge kuti charu chikuzweta luŵiro chomene, mphanyi nyengo ya muhanya yikuŵa yichoko chomene, panji maora ghachoko waka, ndiposo kungaŵa kavuluvulu muheni chomene mwakuti vinandi vinganangika.

Vinthu Ivyo Vikuvikilira Charu

Mu mlengalenga muli nkhongono yakofya chomene, na vinthu vinandi ivyo vikwendendeka waka. Kweni charu chithu chikujumpha mu malo ghakofya agha kwambura kunangika na vinthu ivi. Chifukwa wuli? Chifukwa charu chili na chivikiliro chiwemi chomene. Chili na nkhongono ya magineti iyo ntchito yake nkhovwira kuvikilira charu mu mlengalenga.

Nkhongono ya magineti ya charu: Pakatikati pa charu pali vibala ivyo vikovwira kuti charu chiŵe na nkhongono yikuru ya magineti, iyo yikufika mu mlengalenga. Nkhongono iyi ndiyo yikutivikilira kuti tileke kupwetekeka na zuŵa. Zuŵa likuponya vinthu (solar wind) mu mlengalenga ivyo vikuŵa na nkhongono yakofya; kweniso mu maminiti ghachoko waka, zuŵa likufumiska nkhongono yinyake (solar flares) yikuru iyo yingayana na mabomba mabiliyoni gha hydrogen. Kuwaro kwa zuŵa, panji kuti corona, kukuphulika vinthu vyakukwana matani mabiliyoni ghanandi waka, ndipo vikufika mu mlengalenga. Uwu mbukaboni wakuti nkhongono ya magineti ya charu yikutivikilira chomene. Nkhongono yakufuma ku zuŵa iyi kweniso ivyo vikuphulika kuwaro kwa zuŵa, vikupanga ungweru wakutowa uwo ukuwoneka mu mtambo ku vigaŵa vya kunena na kusi kwa charu.

Mtambo uwemi: Mu mtambo muli mphepo izo tikuthuta, kweni paliso zinyake izo zikutivikilira. Kuwaro kwa mtambo kuli chigaŵa chakuchemeka stratosphere, ndipo umu muli mtundu unyake wa oksijini (oxygen) wakuchemeka ozone. Ozone wakonkha pafupifupi nkhongono yose ya ungweru wakuchemeka ultraviolet (UV) mwakuti yileke kufika pa charu na kunanga vinthu. Ntheura mphepo za ozone zikuvikilira vyamoyo vinandi, taŵanthu, kweniso vyakumera vyamunyanja ivyo vikutipa mphepo yinandi ya oksijini iyo tikuthuta. Mphepo za ozone zingachepa panji kusazgikira kuyana na ukuru wa nkhongono ya UV iyo yikwiza kufuma ku zuŵa. Ichi ntchivikiliro chiwemi, chifukwa chikusintha kuyana na umo vinthu vyaŵira.

Kweniso mtambo ukutivikilira ku vinthu mamiliyoni ivyo vikumbotoka mu mlengalenga, vichokovichoko na vikuru wuwo. Vinandi mwa vinthu ivi vikuphya waka mu mtambo mwenemumo, lekani nyengo zinyake tikuwona kumwetuka kuchanya para vinthu ivi vikukhonyoka. Kweni chivikiliro cha charu chikujandizga yayi nkhongono iyo njakovwira kuti umoyo uŵepo, nga ntchithukivu na ungweru. Nakuti mtambo ukovwira kuti chithukivu chifike pa charu chose. Usiku, mtambo ukuŵa nga ni bulangeti ilo likovwira kuti chithukivu chileke kufuma.

Mtambo na nkhongono ya magineti ya charu ni vinthu vyapachanya chomene, ndipo pachali vinandi vyakuti timanye vyakukhwaskana na vinthu ivi. Vinyakeso ivyo tikwenera kumanya ni umo charu chikuchitira pakusefa na kuwezgerapo mphepo na maji mwakuti umoyo ulutilire.

Ivyo Charu Chikuchita Kuti Umoyo Ulutilire

Usange mphepo ziwemi zikunjira yayi mu nyumba, maji mulije, ndipo vimbuzi vyazura panji vyaleka kugwira ntchito, nakalinga ŵanthu ŵakulwara na kufwa. Kweni charu chili nthena yayi. Chikupambana na resitiranti iyo ŵakuchita kuguliramo vyakurya kufuma kunyake, ndipo para viswaswa vyazura, ŵakufumiska kukataya kunyake. Kweni pa charu, mphepo ziwemi na maji agho tikugomezga vikufuma kunyake yayi, ndipo viswaswa navyo tikutumizga kunyake yayi. Sono vikwenda wuli pera kuti charu chiŵenge chiwemi kukhalamo nyengo zose? Zgoro ni ili: chikuwezgerapo chekha vinthu. Chikusefa na kuwezgerapo maji, mphepo za karboni (carbon), oksijini, na naitrojini (nitrogen), ndipo talongosora ivi munthowa yipusu.

Umo maji ghakwendera: Maji mbumoyo. Kwambura maji, tose tingafwa mu mazuŵa ghachoko waka. Pa charu pakuŵa maji ghawemi na ghakutowa chifukwa cha umo maji ghakwendera. Pali vinthu vitatu ivyo vikuchitika. (1) Para zuŵa lawotcha, maji ghakuzgoka mvuchi na kuwulukira mu mlengalenga. (2) Para mvuchi wakutowa uwu wafika mu mlengalenga ukuzgoka mabingu. (3) Mabingu ghakuzgoka vula, matalala, panji chiwuvi chakukhoma, ndipo vyose ivi vikulokwa pa charu. Kufuma apo, vikwambiraso pakwamba, mbwenu vikuzingilira nthenthena pera. Kasi maji agho ghakukwelera kuchanya na kulokwaso pa charu ghakuŵa ghanandi wuli chaka chilichose? Ŵanyake ŵali kuŵelengesera ndipo ŵakuti usange maji agha ghangathandazgika, ghangabizga charu chose na masentimita 80. ⁴

Umo mphepo za karboni na oksijini zikwendera: Umo mukumanyira, kuti tiŵe ŵamoyo, tikuthutira mukati mphepo za oksijini na kufumiska za karboni dayioksaidi (carbon dioxide). Kweni pa charu pali ŵanthu na vinyama mabiliyoni, ndipo tose tikuthuta mphepo zenezizi. Ipo chifukwa wuli mphepo za oksijini zikumara yayi, na kuzura waka na karboni dayioksaidi? Zgoro ndakuti charu chikuwezgerapo oxygen. (1) Vyakumera vikutora mphepo ya karboni dayioksaidi iyo ise tikuthutira kuwaro, ndipo para vyapokera ungweru wa zuŵa mphepo iyi vikupangira vyakurya na oksijini (2) Ise tikuthutaso oksijini. Vyakumera na mphepo ziwemi za oksijini vikupangika kwambura kunanga chilichose, mwaluso, kweniso mwachisisi.

Umo naitrojini wakwendera: Chinyake icho chikukhumbikwa kuti umoyo uŵepo pa charu ni tunthu twakuchemeka molekyu (molecule), nga ni mapulotini. (A) Pakukhumbikwa naitrojini (nitrogen) kuti mamolekyu ghapangike. Uwemi ngwakuti muchanya umu, mphepo ya naitrojini yilimo 78 peresenti. Ŵaleza ŵakuzgora mphepo iyi kuŵa feteleza uyo vyakumera vikurya. (B) Vyakumera vikusazga feteleza uyu ku mamolekyu. Para vinyama vikurya vyakumera, vikulyera kumoza na mamolekyu agha. (C) Paumaliro, para makuni na vinyama vyafwa, mabakiteriya ghakovwira kugaya feteleza wa naitrojini ndipo wakuweleraso mu dongo kweniso mu mphepo.

Kusefa na Kuwezgerapo Mwaluso

Nangauli ŵanthu ŵakumanya vinandi, ŵachali kupanga viswaswa vinandi ivyo vikunanga mphepo na malo chaka na chaka, ndipo vikuŵatonda kugaya na kugwiliskira ntchito vinthu ivi. Kweni charu chikusefa chekha viswaswa vyose kwambura suzgo, ndiposo mwaluso chomene.

Kweni vikenda wuli kuti charu chimanye ivyo chingachita na viswaswa? Munthu munyake wakulemba nkhani za sayansi na chisopa, M. A. Corey, ⁵ wakati, “Uŵenge mwaŵi waka kuti vilengiwa vikuchita vinthu mwakukolerana, mphanyi vikuchitika yayi kuti pavyekha vichitenge vyose makoraghene kwambura kunanga malo.” Kasi namwe mukukolerana nayo fundo iyi?