Mazgu gha Yehova Ngamoyo

Fundo Zikuru za mu Buku la Daniel

DIKISHONARE linyake likuti: “Buku la Daniel ndimoza mwa mabuku gha mu Baibolo agho ŵanthu ŵakunweka nagho comene. Liri na unenesko wambura kumara.” (Holman Illustrated Bible Dictionary) Ivyo vili mu buku la Daniel vikamba kucitika mu cilimika ca 618 B.C.E. apo Nebukadinezara Themba la Babulone wakazingilizga msumba wa Yerusalemu, na kukora “ŵanji ŵa Ŵaisrayeli” kuluta nawo kuwuzga ku Babulone. (Daniel 1:1-3) Yumoza wawo wakaŵa Daniyeli, uyo wakwenera kuti wakaŵa na vilimika vyapakati pa 13 na 19. Buku ili likumalizga na mazgu ghakulongora kuti Daniyeli wakaŵa kuti wacali ku Babulone. Panyengo iyo Daniyeli wakaŵa na vilimika pafupifupi 100, Ciuta wakamulayizga kuti: “Upumule, na kwimilira mu malo ghakupikira iwe pa umaliro wa mazuŵa.”—Daniel 12:13.

Mu cigaŵa cakwamba ca buku ili, Daniyeli wakulongosora vinthu nga ni munthu munyake wakuyowoya ivyo vikacitika, ndipo mu cigaŵa caciŵiri wakulongosora munthowa yakuti nayo vikumucitikira. Buku ili likalembeka na Daniyeli, ndipo lili na maucimi agho ghakuyowoya za kuŵapo na kuwa kwa maufumu ghankhongono gha pa caru cose, kwiza kwa Mesiya, na vinthu ivyo vikucitika mazuŵa ghano.a Mprofeti uyu wakulongosora vinthu vinyake ivyo vikamucitikira, ivyo vikutisambizga kuti tiŵe ŵakugomezgeka kwa Ciuta. Mazgu gha mu buku la Daniel ngamoyo ndipo ngankhongono.—Ŵahebere 4:12.

KASI IVYO VILI MU BUKU LA DANIEL VIKUTISAMBIZGACI?

(Daniel 1:1–6:28)

Mukaŵa mu cilimika ca 617 B.C.E. Daniyeli na ŵawukirano ŵanyake ŵatatu, Shadiraki, Meshaki, na Abedinego, ŵakaŵa mu nyumba yauthemba ku Babulone. Mu vilimika vitatu ivyo ŵakaŵa mu nyumba yauthemba apo ŵakasambizgikanga za ukhaliro wa Ŵababulone, ŵawukirano aŵa ŵakalutilira kuŵa ŵakugomezgeka kwa Ciuta. Pakati pajumpha vilimika vinkhondi na vitatu, Themba Nebukadinezara wakalota maloto ghakofya comene. Daniyeli wakavumbura ng’anamuro la maloto agha. Themba likazomerezga kuti Yehova ndiyo ni “Ciuta wa ŵaciuta, themba la mathemba, muvumbuzi wa vyamucindindi.” (Daniel 2:47) Pakajumpha na nyengo wuwo yayi, Nebukadinezara wakaluwa ivyo wakayowoya. Apo ŵanyake ŵatatu ŵa Daniyeli ŵakakana kulambira cikozgo, themba likalangura kuti ŵaponyeke mu ng’anjo ya moto. Ciuta waunenesko wakaŵaponoska, ndipo Nebukadinezara wakacicizgika kuzomerezga kuti “kulije Ciuta munyake uyo wangathaska ntheura.”—Daniel 3:29.

Nebukadinezara wakalotaso maloto ghanyake ghakuzirwa comene. Wakalota cikhuni cikuru ico cikadumulikira pasi ndipo cisinkho cake cikavwalikika cisulo kuti cileke kusunda. Daniyeli ndiyo wakavumbura ng’anamuro la maloto agha. Maloto agha pakwamba ghakafiskika apo Nebukadinezara wakafuntha pamasinda pake na kucira. Pakati pajumpha vilimika vinandi, Themba Belishazara wakanozgera ciphikiro ŵanthu ŵake ŵakuzirwa. Pa ciphikiro ici, wakayuyura Yehova mwa kugwiliskira nchito viyaŵiro ivyo ŵakavitora mu tempele la Yehova. Mu usiku wenewura, Belishazara wakakomeka ndipo Darius Mumedi wakatora uthemba. (Daniel 5:30, 31) Mu mazuŵa gha Darius, apo Daniyeli wakaŵa na vilimika vyakujumpha 90, ŵanthu awo ŵakamucitiranga bina ŵakamwendera mphiska kuti wakomeke. Kweni Yehova wakamuponoska “ku nkhongono za nkharamu.”—Daniel 6:27.

Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:

1:11-15—Kasi mphangwe iyo ŵawukirano ŵanayi Ŵaciyuda wakaryanga ndiyo yikacitiska kuti ŵawoneke makora? Cara. Palije cakurya ico cingasintha munthu pa mazuŵa khumi pera. Ŵawukirano Ŵacihebere aŵa ŵakawoneka makora cifukwa cakuti Yehova uyo ŵakamugomezganga wakaŵatumbika.—Zintharika 10:22.

2:1—Mphawuli apo Nebukadinezara wakalota za cikozgo cikuru? Baibolo likulongora kuti mukaŵa “mu cilimika caciŵiri ca kuwusa kwa Nebukadinezara.” Iyo wakamba kuwusa mu cilimika ca 624 B.C.E. Antheura, cilimika caciŵiri ca kuwusa kwake cikamba mu 623 B.C.E. apo Yuda wakaŵa kuti wandapasuke. Panyengo iyi, Daniyeli wakaŵa ku Babulone yayi kuti wavumbure ng’anamuro la maloto agha. Ipo “cilimika caciŵiri” ico cikuyowoyeka apa cikwenera kuti cikamba mu 607 B.C.E., apo themba la Babulone likaparanya Yerusalemu na kwamba kuŵa muwuso wankhongono pa caru cose.

2:32, 39—Ni mwauli umo uthemba wa siliva ukaŵira ucoko ku uthemba wa golide, ndiposo umo uthemba wa mkuŵa ukaŵira ucoko ku uthemba wa siliva? Uthemba wa siliva ukimiranga uthemba wa Medi na Peresiya, ndipo ukaŵa ucoko ku uthemba wa Babulone, uwo ukimiranga mutu wa golide, cifukwa uthemba wa Medi na Peresiya ukaŵavya mwaŵi wa kuparanyira Yuda. Muwuso wankhongono wa pa caru cose uwo ukalondezgapo ukaŵa wa Girisi, uwo ukimirikanga na mkuŵa. Muwuso wa Girisi ukaŵa ucoko ku muwuso wa Medi na Peresiya, nga umo mkuŵa ukuŵira wakuzirwa pacoko pakuyaniska na siliva. Nangauli muwuso wa Girisi ukawusanga cigaŵa cikuru comene kuluska wa Medi na Peresiya, kweni ukaŵavya mwaŵi wa kuwombora ŵanthu ŵa Ciuta mu wuzga, nga umo ukacitira wa Medi na Peresiya.

4:8, 9—Kasi Daniyeli nayo wakamba kucita mayele? Cara. Mazgu ghakuti “mukuru wa ŵamagi” panji kuti mayele ghakung’anamura waka udindo uwo Daniyeli wakaŵa nawo nga ni “mukuru wa ŵeruzgi ŵa mahara mu Babulone.”—Daniel 2:48.

4:10, 11, 20-22—Kasi khuni likuru ilo Nebukadinezara wakalota likimirangaci? Khuni ili likimiranga Nebukadinezara, uyo wakaŵa themba la muwuso wa pa caru cose. Pakuti msinkhu wake ukafika mpaka ku “mphelerekezgo za caru capasi,” khuni ili likwenera kuti likimirangaso cinthu cinyake capadera. Lemba la Daniel 4:7 likuyaniska maloto agha na muwuso wa “Wapacanya pa vyose,” uwo uzamuwusa ŵanthu. Khuni ili likimirangaso muwuso wa Yehova, comenecomene kukhwaskana na caru capasi. Mwantheura, maloto agha ghakenera kufiskika mu vigaŵa viŵiri. Cigaŵa cakwamba cikaŵa muwuso wa Nebukadinezara, ndipo caciŵiri ni muwuso wa Yehova.

4:16, 23, 25, 32, 33—Kasi “nyengo zinkhondi na ziŵiri” zikaŵa zitali wuli? Vinthu vyose ivyo vikacitikira Themba Nebukadinezara vikakhumbikwiranga kuti “nyengo zinkhondi na ziŵiri” ziŵe zitaliko, kuti mazuŵa ghankhondi na ghaŵiri ghanadi yayi. Nyengo izi kwa Nebukadinezara zikimiranga utali wa vilimika vinkhondi na viŵiri, ivyo cilicose cikaŵa na mazuŵa 360. Ndipo mazuŵa ghose gha mu nyengo zinkhondi na ziŵiri izi ghakakwananga 2,520. Kweni kufiskika kukuru kwa “nyengo zinkhondi na ziŵiri” izi kukaŵa na utali wa vilimika 2,520. (Ezekiel 4:6, 7) Kufiskika kwaciŵiri uku kukamba apo Yerusalemu wakaparanyikanga mu cilimika ca 607 B.C.E. ndipo kukamara mu 1914, apo Yesu wakamba kuwusa.—Luka 21:24.

6:6-10—Pakuti kulomba kwa Yehova kukukhumba kuti munthu wacite kukhala mu kakhaliro kanyake kapadera yayi, asi cikatenge ciŵenge camahara kuti Daniyeli walombenge mwambura kuwonekera kwa mazuŵa 30 agho kulomba ciuta waliyose kukakanizgika? Ŵanthu wose ŵakamanyanga kuti Daniyeli wakalombanga katatu zuŵa lililose. Ndico cifukwa awo ŵakamwendera mphiska ŵakaghanaghana za kuŵika dango la kukanizga kulomba. Daniyeli walekenge cizgoŵi cake ca kulomba, ŵanji ŵakatenge ŵawonenge nga wathera ndiposo watondeka kusopa Yehova.

Ivyo Tikusambirapo:

1:3-8. Cikanga ico Daniyeli na ŵanyake ŵakalongora kuti ŵalutilire kuŵa ŵakugomezgeka kwa Yehova, cikulongora kuti ŵakasambizgika makora na ŵapapi ŵawo. Para ŵapapi awo ŵakopa Ciuta ŵakudangizga vinthu vyauzimu mu umoyo wawo, na kusambizga ŵana ŵawo kuti ndimo ŵacitirenge, cizamuŵa cipusu kuti ŵana ŵatonde viyezgo vya mtundu wuliwose ku sukulu panji kulikose uko ŵangaŵa.

1:10-12. Daniyeli wakamanya cifukwa ico “mukuru wa nthunguli” wakawoperanga themba, ndipo wakamukoserezga yayi kuti wamucitire ivyo wakamupempha. Kweni pamasinda pake, Daniyeli wakaluta kwa “muteŵeti,” uyo wakawonekanga kuti wangamovwira. Para tili mu ukhaliro wakusuzga, nase tikwenera kucita vinthu mwavinjeru ndiposo mwaumanyi.

2:29, 30. Nga ni Daniyeli, nase tikwenera kuwonga Yehova para tikumanya vinthu, tili na mikhaliro yiwemi ndiposo maluso, ivyo tavisanga cifukwa ca kusambira Baibolo.

3:16-18. Ŵawukirano Ŵacihebere aŵa ŵatherenge pakwamba apo ŵakayezgekanga pa nkhani yakukhwaskana na vyakurya, mphanyi panyengo iyi cikaŵa cakusuzga kuti ŵakane mwacikanga. Nase tikwenera kuyezgayezga kuti tiŵenge “ŵa magomezgeko mu vyose.”—1 Timote 3:11.

4:24-27. Kupharazga makani ghawemi gha Ufumu, agho ghakusazgapo uthenga wa ceruzgo ca Ciuta, kukukhumba kuŵa na cipulikano cakukhora ndiposo cikanga nga ni ico Daniyeli wakalongora pakuphalira Nebukadinezara ivyo vikaŵa pafupi kumucitikira ndiposo ivyo wakeneranga kucita kuti ‘nyengo ya cimango cake yilutilireko.’

5:30, 31. Ivyo vikayowoyeka kuti vicitikirenge “fumu ya Babulone” vikafiskika. (Yesaya 14:3, 4, 12-15) Satana Dyabulosi, uyo kujikuzga kwake kukuyana na uthemba wa Babulone, nayo wazamuparanyika mwacikhozga soni.—Daniel 4:30; 5:2-4, 23.

KASI MBONIWONI YA DANIYELI YIKUVUMBURACI?

(Daniel 7:1–12:13)

Apo Daniyeli wakawona mboniwoni yakwamba mu cilimika ca 553 B.C.E., wakaŵa na vilimika vyakujumpha 70. Daniyeli wakawona vinyama vikuruvikuru vinayi ivyo vikimiranga miwuso yankhongono comene ya pa caru cose iyo yikasinthananga kufuma mu nyengo ya Daniyeli mpaka mu nyengo yithu. Mu mboniwoni ya vinthu vyakucanya, Daniyeli wakawona “yumoza ngati mwana wa munthu,” uyo wakapika ‘kuwusa kwa muyirayira.’ (Daniel 7:13, 14) Pakati pajumpha vilimika viŵiri, Daniyeli wakawona mboniwoni iyo yikalongora miwuso ya Medi na Peresiya, Girisi, ndiposo unyake uwo ukazgoka ‘ufumu wa cisko cakofya.’—Daniel 8:23.

Mu cilimika ca 539 B.C.E., Babulone wakawa ndipo Darius Mumedi wakapoka uthemba wa Ŵakaldi. Daniyeli wakalomba kwa Yehova kuti Yerusalemu wazengekeso. Wacali kulomba, Yehova wakatuma mungelo Gabiriyeli kwa Daniyeli kuti wamupe “vinjeru na umanyi” vyakuyowoya za kwiza kwa Mesiya. (Daniel 9:20-25) Pakati pajumpha nyengo, mu 536/535 B.C.E., Ŵaisrayeli ŵanji ŵakawelera kwawo. Kweni ŵalwani ŵakasuska mulimo wa kuzengaso tempele. Ici cikacitiska Daniyeli kwamba kwenjerwa. Wakafwilirapo kulomba, ndipo Yehova wakatuma mungelo mulara kwa Daniyeli. Mungelo wakati wakhozga Daniyeli, wakamuphalira za ucimi wakulongosora za mphindano pakati pa themba la kumpoto na la kumwera. Mphindano iyi yikamba apo uthemba wa Alexander Mukuru ukagaŵika na kwamba kuwusika na ŵalara ŵake ŵankhondo ŵanayi mpaka apo Karonga Mukuru Mikayeli “wamkwima.”—Daniel 12:1.

Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:

8:9—Kasi “caru ciwemi” cikwimiraci? “Caru ciwemi” ico cikuzunulika apa cikwimira mukhaliro uwo Ŵakhristu ŵakuphakazgika ŵakeneranga kuzakaŵamo mu nyengo ya muwuso wankhongono pa caru cose wa Britain na America.

8:25—Kasi “Karonga wa ŵakaronga” ni njani? Lizgu la Cihebere lakuti sar, ilo liri kung’anamurika kuti “karonga,” likung’anamura “fumu,” panji “mulongozgi.” Zina lakuti “Karonga wa ŵakaronga” likwimira Yehova Ciuta pera, uyo ni Fumu ya ŵangelo wose, kusazgapo “Mikayeli, yumoza wa ŵakaronga ŵakuru.”—Daniel 10:13.

9:21—Cifukwa wuli Daniyeli wakazunura mungelo Gabiriyeli kuti “munthu”? Ici nchifukwa cakuti Gabiriyeli wakiza nga ni munthu, nga ni umo wakaŵira apo ŵakawonekera kwa Daniyeli mu mboniwoni yakwambilira.—Daniel 8:15-17.

9:27—Ni phangano wuli ilo Ciuta ‘wakakhozga na ŵanandi’ mpaka kuumaliro wa masabata 70, panji kuti mu cilimika ca 36 C.E.? Phangano ilo Ciuta wakapangana na Ŵaisrayeli likamara mu 33 C.E. apo Yesu wakapayikika. Kweni Yehova wakalongora lusungu ku Ŵayuda na kusazgirako nyengo ya phangano ilo wakapangana na Abrahamu mpaka mu cilimika ca 36 C.E. cifukwa ŵakaŵa mphapu ya Abrahamu. Phangano ilo Ciuta wakapangana na Abrahamu licali kugwira nchito pa Ŵakhristu ŵakuphakazgika awo ni “Ŵaisrayeli ŵa Ciuta.”—Ŵagalatiya 3:7-9, 14-18, 29; 6:16.

Ivyo Tikusambirapo:

9:1-23; 10:11. Daniel wakaŵa munthu “wakutemweka comene” cifukwa wakaŵa wakujiyuyura, wakopa Ciuta, wakatemwanga kuŵazga Malemba, na kufwilirapo kulomba. Mikhaliro iyi yikamovwira kuti walutilire kugomezgeka kwa Ciuta mpaka nyifwa yake. Nase tiyezgeyezge kulondezga umo Daniyeli wakacitiranga.

9:17-19. Nanga ni para tikulomba kuti caru ciphya ico ‘muzamuŵa urunji’ cize, khumbo lithu likuru likwenera kuŵa lakuti zina la Yehova lituŵiskike ndiposo muwuso wake ukwezgeke, m’malo mwa kukhumba waka kuti masuzgo ghithu ghazakamare.—2 Petros 3:13.

10:9-11, 18, 19. Nga umo wakacitira mungelo uyo wakiza kwa Daniyeli, nase tikwenera kukhozga ŵanyithu, kuŵawovwira ndiposo kuyowoya mazgu ghakupembuzga.

12:3. Mu mazuŵa gha kuumaliro, Ŵakhristu ŵakuphakazgika, “awo mbavinjeru,” ŵakuŵala “nga ndi malumuli” ndipo ŵalongozgera ŵanthu “ŵanandi ku urunji,” kusazgapo ŵa “mberere zinyake,” awo ni “mzinda ukuru.” (Ŵafilipi 2:15; Civumbuzi 7:9; Yohane 10:16) Ŵakhristu ŵakuphakazgika ‘ŵamkuŵala nga ndi nyenyezi’ mu Muwuso wa Vilimika Cikwi wa Khristu, apo ŵazamovwirana na Khristu kuti ŵanthu ŵakugomezgeka ŵatumbikike na sembe yakuwombora. Ŵa “mberere zinyake” ŵakwenera kukolerana na Ŵakhristu ŵakuphakazgika, na kuŵawovwira na mtima wose.

Yehova ‘Wakutumbika Awo Ŵakumopa’

Kasi buku la Daniel likutisambizgaci za Ciuta uyo tikumusopa? Ghanaghanirani za maucimi agho ghali mu buku ili, agho ghali kufiskika kale na agho ghazamufiskika kunthazi. Ghakulongora pakweru kuti Yehova wakufiska ivyo wayowoya.—Yesaya 55:11.

Kasi nkhani izo zili mu buku la Daniel zikulongoraci pakuyowoya za Ciuta withu? Ŵahebere ŵanayi ŵaciwukirano awo ŵakakana kucita vinthu mwakuyana na Ŵababulone ŵakapokera ‘mahara, zeru, na vinjeru.’ (Daniel 1:17) Ciuta waunenesko wakatumizga mungelo wake kuzakaponoska Shadiraki, Meshaki, na Abedinego mu ng’anjo ya moto. Daniyeli wakathaskika mu cizongwe ca nkharamu. Yehova wakovwira na kuvikilira awo ŵakumugomezga ndipo ‘wakutumbika awo ŵakumopa.’—Salmo 115:9, 13.

[Mazgu ghamusi]

[Cithuzithuzi pa peji 10]

Cifukwa wuli Daniyeli wakaŵa munthu “wakutemweka comene”?