Mazgu gha Yehova Ngamoyo
Fundo Zikuru za m’Buku la Hoseya
KUSOPA kwaunenesko kukaŵa pafupi kumalirathu mu ufumu wa kumpoto wa Israyeli, uwo ukaŵa na mafuko khumi. Apo Yeroboamu waciŵiri wakawusanga, ŵanthu ŵakasambazgika comene, kweni wakati wafwa usambazi wawo wose ukamara. Kukaŵa citimbaheti ndipo vinthu vikendanga makora yayi. Ghanayi mwa mathemba ghankhondi na limoza agho ghakalondezgapo, ghakafwa mwakucita kukomeka. (2 Mathemba 14:29; 15:8-30; 17:1-6) Uteŵeti wa Hoseya wa vilimika 59, uwo ukambira mu 804 B.C.E., ukafika mpaka mu nyengo ya citimbaheti iyi.
Maghanoghano gha Yehova kulazga ku mtundu wakugaruka wa Israyeli ghakalongoreka makora kwizira mu ivyo vikacitika mu mbumba ya Hoseya. Uthenga wa Hoseya ukavumbura kwananga kwa Israyeli ndiposo ceruzgo ico Yehova wakanozgera Israyeli na ufumu wa Yuda. Pakulemba buku ili, ilo likumanyikwa na zina lake, Hoseya wakagwiliskira nchito mazgu ghalusungu, ghakucenjezga, ghankhongono ndiposo ghambura kubisa. Pakuti buku ili nchigaŵa ca Mazgu gha Ciuta, uthenga wake ngwamoyo ndipo ngwankhongono.—Ŵahebere 4:12.
“UJITOLERE MWANAKAZI MULEŴE”
Yehova wakaphalira Hoseya kuti: “Luta, ujitolere mwanakazi muleŵe.” (Hoseya 1:2) Hoseya wakapulikira ndipo ŵakababirana mwana musepuka na Gomeri. Pamanyuma pake, Gomeri wakababa ŵana ŵaŵiri awo ŵakwenera kuti wakaŵa ŵauleŵe. Ng’anamuro la mazina ghawo ghakuti Lo-ruhama na Loami, likulongora kuti Yehova wacitirengeso lusungu yayi Ŵaisrayeli ndipo waŵakanenge.
Kasi Yehova wakajipulika wuli pakuwona ŵanthu ŵake awo ŵakamugarukira? Wakaphalira Hoseya kuti: “Lutaso, temwa mwanakazi wakutemweka na bwezi lake ndipo ndi muleŵeleŵe; kwakulingana na kutemwa kwa Yehova pa Ŵaisrayeli, nanga iwo ŵakuzgokera ŵaciuta ŵanyake.”—Hoseya 3:1.
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
1:1—Cifukwa wuli Hoseya wakazunura mafumu ghose ghanayi agho ghakawusanga caru ca Yuda pa nyengo ya uteŵeti wake, kweni wakazunura fumu yimoza pera ya caru ca Israyeli? Nchifukwa cakuti mafumu ghakufuma mu mbumba ya Davide pera ndigho ghakaŵa ghakuzomerezgeka kuwusa ŵanthu ŵakusankhika na Ciuta. Mafumu gha ufumu wa kumpoto ghakafumanga mu mbumba ya Davide yayi. Mafumu agho ghakawusanga caru ca Yuda ndigho ghakafumanga mu mbumba ya Davide.
1:2-9—Kasi Hoseya wakatora nadi mwanakazi muleŵe? Enya. Hoseya wakatora nadi mwanakazi uyo pamanyuma wakazgoka muleŵe. Hoseya wali kuyowoyapo cilicose yayi cakulongora kuti ivyo wali kulemba vyakukhwaskana na mbumba yake vikaŵa waka maloto panji mboniwoni.
1:7—Kasi mphawuli apo nyumba ya Yuda yikalongoreka lusungu na kuponoskeka? Ivi vikacitika mu cilimika ca 732 B.C.E., mu nyengo ya Themba Hezekiya. Mu cilimika ici, Yehova wakatuma mungelo uyo mu usiku umoza pera wakakoma ŵasilikari ŵa Siriya ŵakukwana 185,000 awo ŵakazingizga Yerusalemu. (2 Mathemba 19:34, 35) Mwakucita nthena, Yehova wakaponoska Yuda, “na uta cara, nesi lupanga, panji na nkhondo, na ŵakavalo, panji na ŵakweri ŵakavalo,” kweni na mungelo.
1:10, 11—Pakuti ufumu wa kumpoto wa Israyeli ukamara mu cilimika ca 740 B.C.E., ni mwauli umo ŵana ŵa Israyeli ‘ŵakawunjikikira pamoza’ na ŵana ŵa Yuda? Ŵanthu ŵanandi ŵa mu ufumu wa ku mpoto ŵakasamira ku Yuda pambere Ŵayuda ŵandalute ku wuzga ku Babulone mu 607 B.C.E. (2 Midauko 11:13-17; 30:6-12, 18-20, 25) Apo Ŵayuda ŵakaweranga ku wuzga mu 537 B.C.E., pakaŵaso ŵanthu ŵa mu ufumu wa kumpoto.—Ezra 2:70.
2:21-23—Kasi mazgu gha Yehova ghakuti ‘nimucitirenge lusungu [Jezreli], uyo wakuthyika Ŵanthu ŵane cara’ ghakang’anamuranga vici? Zina la mwana mwanalume wakwamba wa Hoseya uyo Gomeri wakamubabira likaŵa Jezreli. (Hoseya 1:2-4) Zina ili, ilo likung’anamura kuti Ciuta wamkuseŵa, ni ucimi uwo ukayowoyanga za kuwunganiska ŵanthu ŵakugomezgeka, uko kukacitika mu 537 B.C.E., na kuŵaseŵa nga ni mbuto mu caru ca Yuda. Mu caru ici, ico cikaŵa mapopa kwa vilimika 70, pa nyengo iyi mukeneranga kuŵa vyakurya, vinyo liwemi, na mafuta. Ucimi uwu, uwo ukalembeka nga ni sumu, ukayowoya kuti vinthu ivi vizamupempha caru kuti cipeleke vundira, ndipo caru cizamupempha macanya kuti ghawiske vura. Ndipo macanya ghazamupempha Ciuta kuti waghape mabingu gha vura. Vyose ivi vikeneranga kucitika kuti ŵanthu awo ŵawera kuwuzga ŵapwelelereke. Mpositole Paulosi na Petrosi ŵakayowoya fundo ya pa Hoseya 2:22 apo ŵakayowoyanga za kuwunganyiskika kwa Ŵaisrayeli ŵauzimu.—Ŵaroma 9:25, 26; 1 Petros 2:10.
Ivyo Tikusambirapo:
1:2-9; 3:1, 2. Ghanaghanirani kujipata uko Hoseya wakacita kuti khumbo la Ciuta lifiskike. Wakazomera kulutilira kukhala na muwoli wake muleŵe. Kasi tikujipeleka kufika mpha mwakuti ticite khumbo la Ciuta?
1:6-9. Yehova wakutinkha uleŵe wauzimu nga umo wakutinkhira uleŵe weneko.
1:7, 10, 11; 2:14-23. Ivyo Yehova wakati vicitikirenge Israyeli na Yuda vikafiskika. Mazgu gha Yehova ghakufiskika nyengo zose.
2:2:16, 19, 21-23; 3:1-4. Yehova ngwakunozgeka kugowokera wose awo ŵakulapa kufumira pasi pa mtima. (Nehemiya 9:17) Nga ni Yehova, nase ticitirenge lusungu ŵanyithu.
“YEHOVA WALI NA SUSKANO”
“Yehova wali na suskano na awo ŵakukhala mu caru.” Cifukwa wuli? Cifukwa “kulije unenesko panji lusungu, panji kumanya Ciuta mu caru.” (Hoseya 4:1) Ŵanthu ŵakugaruka ŵa caru ca Israyeli ŵakacita ukazuzi, kukomana, na kucita uleŵe weneko ndiposo wauzimu. M’malo mwa kupempha wovwiri kwa Ciuta, ‘ŵakacema ku Eguputo, na kuya ku Asiriya.’—Hoseya 7:11.
Yehova wakayowoya ceruzgo cake, wakati: “Israyeli wamirwa.” (Hoseya 8:8) Ufumu wa Yuda ukaŵa na mulandu. Lemba la Hoseya 12:2 likuti: “Yehova wali na suskano na Yuda, tiwalange Yakobe kwakulingana na nthowa zake, na kumuwezgera kwakulingana na milimo yake.” Kweni pakaŵa cilindizga cakuti Ciuta wazamuŵawombora, cifukwa wakalayizga kuti: ‘Nditi ndiŵawombore ku mazaza gha Sheoli. Ndiŵawombore ku nyifwa.’—Hoseya 13:14.
Mafumbo gha m’Malemba Ghazgoleka:
6:1-3—Kasi ni njani wakayowoyanga kuti: “Zaninge, tiyeni, tiwelere kwa Yehova”? Panji Ŵaisrayeli ŵambura kugomezgeka ndiwo ŵakaciskananga kuti ŵawelere kwa Yehova. Usange ndiwo nadi, ŵakapusikizgiranga waka kuŵa nga ŵalapa. Kutemwa kwawo Ciuta kukaŵa kwa kanyengo kacoko waka “nga bingu la mulenji, ndipo nga ndi jumi lakulakata maluŵiro.” (Hoseya 6:4) Kweniso, panji wakaŵa Hoseya, wakaŵeyeleranga ŵanthu kuti ŵawelere kwa Yehova. Mulimose umo vikaŵira, Ŵaisrayeli ŵakugaruka aŵa ŵakakhumbikwiranga kulongora kuti ŵalapa nadi, na kuwelera kwa Yehova.
7:4—Ni mwawuli umo Ŵaisrayeli ŵakaŵira nga ni “uvumo wakuphikamo wakuthukizgika”? Mazgu agha ghakulongora kuti makhumbiro gha Ŵaisrayeli ghakahenipa comene.
Ivyo Tikusambirapo:
4:1, 6. Usange tikukhumba kuti Yehova walutilire kutitemwa, tikwenera kulutilira kusambira za iyo na kucita ivyo tikusambira.
4:9-13. Yehova wazamweruzga awo ŵakucita uleŵe na kusopa mwaupusikizgi.—Hoseya 1:4.
5:1. Awo ŵakulongozga mu gulu la Ciuta ŵakwenera kukanirathu ucigaruka. Para ŵangaleka kucita nthena, ŵangapuluska ŵanji kuti ŵambe kusopa kwautesi, ndipo ŵangaŵa nga ni ‘msampha na ukonde.’
6:1-4; 7:14, 16. Kulapa na mazgu pera mbupusikizgi ndipo nkhwambura candulo. Kuti Ciuta wamulengere lusungu, munthu uyo wananga wakwenera kulongora kuti walapa nadi, na kwambaso kusopa mwaunenesko. Vyakucita vyake vikwenera kukolerana na malango gha Ciuta.—Hoseya 7:16.
6:6. Kucita zakwananga nchilongolero cakuti munthu ngwambura kugomezgeka kwa Ciuta ndiposo kuti wakumutemwa yayi Ciuta. Nanga wangapeleka sembe zinandi wuli, zingabenekelera yayi kwananga kwake.
8:7, 13; 10:13. Fundo yakuti “ceneico munthu wakumija, ndico wati wavunenge” yikafiskika ku Ŵaisrayeli awo ŵakasopanga vikozgo.—Ŵagalatiya 6:7.
8:8; 9:17; 13:16. Maucimi ghakuyowoya za ufumu wa ku mpoto ghakafiskika apo msumba wa Samariya ukaparanyika na Asiriya. (2 Mathemba 17:3-6) Tingaŵa na cigomezgo kuti Ciuta wazamufiska vyose ivyo wali kulayizga.—Maŵazgo 23:19.
8:14. Yehova wakatuma “moto pa mizi” ya Yuda mu cilimika ca 607 B.C.E. kwizira mu Ŵababulone awo ŵakaparanyirathu Yerusalemu na caru ca Yuda, nga ni umo ucimi ukayowoyera. (2 Midauko 36:19) Mazgu gha Ciuta ghakuwa pawaka yayi.—Joshua 23:14.
9:10. Nangauli Ŵaisrayeli ŵakajipatulira kwa Ciuta waunenesko, kweni “ŵakiza ku Baala Peori, ŵakajipatulira kwa Baala.” Nchamahara kuti nase tisambireko ku ivyo ŵakacita na kuŵa ŵakugomezgeka kwa Yehova nyengo zose.—1 Ŵakorinte 10:11.
10:1, 2, 12. Tikwenera kusopa Ciuta mwambura upusikizgi. Para ‘tikujiseŵera mu urunji, tivunenge cipasi ca lusungu’ lwa Ciuta.
10:5. Bet-aveni (Nyumba ya Vyakuŵinya) ni zina lamusinjiro ilo likapelekeka ku Beteli (Nyumba ya Ciuta). Apo cikozgo ca tholi ca ku Beti-aveni cikatolekera ku wuzga, ŵanthu ŵa mu Samariya ŵakalira kuti ŵataya ciuta wawo. Mbucindere comene kugomezga cikozgo cambura umoyo ico cingajiponoska yayi.—Salmo 135:15-18; Yeremiya 10:3-5.
11:1-4. Nyengo zose Yehova wakucita nawo mwacitemwa ŵanthu ŵake. Kupulikira Ciuta ni mphingo yayi.
11:8-11; 13:14. Mazgu gha Yehova agho ghakayowoya kuti ŵanthu ŵake ŵazamwambaso kusopa kwaunenesko ‘ntha ghakawelera waka kwa Iyo.’ (Yesaya 55:11) Mu 537 B.C.E., Ŵaisrayeli ŵanji awo ŵakaŵa ku wuzga ku Babulone ŵakawelera ku Yerusalemu. (Ezra 2:1; 3:1-3) Vyose ivyo Yehova wali kuyowoya kwizira mu ŵaprofeti ŵake vizamufiskika kwambura kutondeka.
12:6. Tisimikizge mtima kuti nyengo zose tilongorenge lusungu, ticitenge urunji, ndiposo kugomezga Yehova.
13:6. Ŵaisrayeli ‘ŵakakhuta, ndipo mtima wawo ukakuzgika; ntheura ŵakaluwa Yehova.’ Nase tiŵe maso ndipo tikane kujikuzga kwa mtundu wuliwose.
“NTHOWA ZA YEHOVA NI ZAKUNYOROKA”
Hoseya wakaŵeyelera kuti: “Welera, iwe Israyeli, kwa Yehova Ciuta wako, cifukwa wakhuŵara na ubendezi wako.” Wakaciska ŵanthu kuti ŵalombe kwa Yehova kuti: “Wuskaniko ubendezi wose; muzomerezge ico nchiwemi ndipo titi tipeleke vipasi vya milomo yithu.”—Hoseya 14:1, 2.
Wakwananga uyo walapa wakwenera kuluta kwa Yehova, kuzomera nthowa za Yehova, na kumupa sembe za malumbo. Cifukwa wuli? Cifukwa “nthowa za Yehova ni zakunyoroka, ŵakurunjika ŵakwendamo mwa izo.” (Hoseya 14:9) Tili ŵakukondwa comene kuti ŵanthu ŵanandi “ŵamkwiza na wofi kwa Yehova na ku uwemi wake mu mazuŵa gha umaliro.”—Hoseya 3:5.
[Cithuzithuzi pa peji 15]
Ivyo vikacitika mu mbumba ya Hoseya vikalongora umo Yehova wakacitiranga na Ŵaisrayeli
[Cithuzithuzi pa peji 17]
Msumba wa Samariya ukati waparanyika mu 740 B.C.E., ufumu wa Israyeli wa mafuko khumi ukamara