Munthu Wakuŵa Wamoyo na Cingwa Pera Cara—Umo Nkhaponera ku Msasa wa Nazi
Nga ni Umo Yikayowoyekera na Joseph Hisiger
Nkhafumba munyane uyo tikaŵira lumoza mu jere kuti: “Kasi ukuŵazga vici?” Wakati: “Baibolo, ningakupa usange iwe unganipa buledi ilo upokerenge sabata yose iyi.”
NKHABABIKA pa Malici 1, 1914 ku Moselle. Pa nyengo iyi cigaŵa ca Moselle cikaŵa ku Germany. Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose yikati yamara mu 1918, cigaŵa ici cikaŵaso ku France. Mu 1940, cikaŵaso ca Germany. Nkhondo Yaciŵiri ya Caru Cose yikati yamara mu 1945, cikaŵaso ca France. Nyengo yiliyose apo caru ca France na ca Germany vikasinthananga kuwusa cigaŵa cithu, nkhasambira kuyowoya Cifurenci na Cijeremani.
Ŵapapi ŵane ŵakaŵa Ŵakatolika ŵakujipeleka. Usiku uliwose pambere tindagone tikagwadanga pasi na kulomba. Pa zuŵa la Sabata ndiposo mu mazuŵa gha holide, tikalutanga ku chalichi. Nkhatemwanga comene cisopa cane ndipo nkhaŵa mu gulu la kusambira Cikatolika.
Mwamphu Pakuteŵetera
Mu 1935 Ŵakaboni ŵa Yehova ŵaŵiri ŵakiza ku nyumba. Ŵakadumbirananga na ŵapapi ŵane umo cisopa cikanjilirapo mu nkhondo yakwamba ya caru cose. Kufuma pa nyengo iyi nkhamba kunweka na Baibolo, ndipo mu 1936 nkhafumba wasembe usange ningaŵa na lane. Iyo wakaniphalira kuti nkhwenera kuluta ku sukulu ya kusambizga vya Ciuta kuti nilipulikiske. Ndipouli, ivyo wakaniphalira vikanigongoweska yayi, m’malo mwake vikanipangiska kuti niŵe na Baibolo ndiposo niliŵazge.
Mu Janyuwale 1937, munyane uyo tikagwiranga nchito lumoza, Albin Relewicz, uyo wakaŵa yumoza wa Ŵakaboni ŵa Yehova, wakamba kuniphalira ivyo Baibolo likusambizga. Nkhamufumba kuti: “Kasi iwe uli nalo?” Iyo wakaŵa nalo, ndipo wakanilongora zina la Ciuta lakuti Yehova mu Baibolo la Cijeremani la Elberfelder ilo wakanipa. Nkhamba kuliŵazga comene ndiposo nkhamba kuluta ku maungano gha Ŵakaboni ŵa Yehova mu msumba wa Thionville.
Mu Ogasiti 1937, nkhaluta lumoza na Albin ku ungano wa mitundu yose wa Ŵakaboni ŵa Yehova uwo ukacitikira ku Paris. Ndipo nkhamba kupharazga ku nyumba na nyumba. Pakati pajumpha nyengo yicoko waka nkhabapatizika ndipo kukwambilira kwa 1939, nkhamba kufwilirapo comene pa mulimo wakupharazga. Nkhaphalirika kuti nkhapharazgenge mu msumba wa Metz. Ndipo mu Julayi, nkhacemeka kuti nkhateŵeterenge pa ofesi ya Ŵakaboni ŵa Yehova ku Paris.
Masuzgo mu Nyengo ya Nkhondo
Nkhateŵetera kwa nyengo yitali yayi pa ofesi iyi, cifukwa mu Ogasiti 1939 nkhacemeka na caru ca France kuti nkhanjire usilikari. Njuŵi yane yikanizomerezga yayi kucita nkhondo, ntheura nkhajalirika mu jere. Mu Meyi apo nkhaŵa mu jere, caru ca Germany cikawukira caru ca France. Kuzakafika mu Juni, caru ca France cikathereskeka ndipo tikaŵaso pasi pa muwuso wa Germany. Ntheura mu Julayi 1940 apo nkhafumiskika mu jere, nkhaluta kukakhala na ŵapapi ŵane.
Cifukwa cakuti tikaŵa pasi pa muwuso wa Nazi, tikakumananga mwakubisirizga kuti tisambire Baibolo. Tikapokeranga Gongwe la Mulinda kwizira mwa Maryse Anasiak, Mkhristu wacikanga uyo nkhakumananga nayo mu nyumba yakuphikiramo buledi iyo yikaŵa ya yumoza wa Ŵakaboni ŵa Yehova. Mpaka mu 1941, nkhakumanapo yayi na masuzgo agho Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakakumananga nagho ku Germany.
Zuŵa linyake ŵapolisi ŵa Nazi awo ŵakacemekanga Gestapo ŵakiza ku nyumba. Mpolisi wakati waniphalira kuti Ŵakaboni ŵa Yehova wose ŵakanizgika, wakanifumba usange nkhukhumba kulutilira kuŵa yumoza wa Ŵakaboni ŵa Yehova. Nkhati namuzgora kuti, “Enya,” wakati nimulondezge. Cifukwa cakuti amama ŵakacita citima comene, ŵakazenthuka. Mpolisi wakati wawona nthena, wakaniphalira kuti nikhale na kuŵapwelelera.
Pa fakitare apo nkhagwiranga nchito, abwana ŵithu ŵakaŵatauzganga na mazgu ghakuti: “Heil Hitler!” kweni ine nkhacitangako yayi. Nkhakanaso kuŵa mu cipani ca Nazi. Ntheura, zuŵa lakulondezgapo nkhakakika na ŵapolisi ŵa Nazi. Apo ŵakanifumbanga, nkhakana kuzunura mazina gha Ŵakaboni ŵa Yehova. Uyo wakanifumbanga wakanitimba comene ku mutu na futi ndipo nkhazenthuka. Pa Seputembala 11, 1942, khoti lapadera la Sondergercht likalangura kuti nkhakhale mu jere vilimika vitatu, “cifukwa nkhaŵa yumoza wa Wupu wa Ŵakaboni ŵa Yehova ndiposo Ŵasambiri ŵa Baibolo.”
Pakati pajumpha masabata ghaŵiri, nkhafuma mu jere la ku Metz ndipo nkhatumizgika ku msasa wa ku Zweibrücken uko kukaŵa nchito yakuvuska comene. Nkhagwiranga nchito ya kunozga msewu wa njanji. Tikasinthanga visulo vizitu comene vya msewu wa njanji. Pa nchito yose iyo tikagwiranga, tikapokeranga kapu yumoza wa khofi na kabuledi kacoko comene namulenji, ndipo namuhanya na namise tikapokeranga waka msuni. Pamanyuma, nkhatumizgika ku jere la msumba wa pafupi, nkhagwiranga nchito uko ŵakapanganga skapato. Pakati pajumpha myezi yinandi, nkhatumizgikaso ku Zwebrücken, pa nyengo iyi nkhagwiranga nchito mu minda.
Kuŵa Wamoyo na Cingwa Pera Cara
Mu jere ilo nkhaŵa, munyane uyo nkhakhalanga nayo wakaŵa wa ku Netherlands. Nkhati nasambira kuyowoya ciyowoyero cake pacoko waka, nkhamba kumuphalira vigomezgo vyane. Wakasambira ndipo wakamba kucita vinthu mwakuyana na malango gha Ciuta ndipo wakanipempha kuti nkhamubapatize mu mlonga. Wakati wazuwuka mu maji, wakanivumbatira ndipo wakati: “Joseph, ndine mbali wako!” Tikalekana apo nkhatumizgikaso kukagwira nchito ku msewu wa njanji.
Pa nyengo iyi munyane uyo nkhakhalanga nayo mu jere wakaŵa wa ku Germany. Zuŵa linyake usiku wakamba kuŵazga Kabaibolo. Pakaŵa pa nyengo iyi apo wakati wanipenge Baibolo usange ine nimupenge buledi ilo nipokerenge sabata yose. Nkhamuzgora kuti: “Nazomera!” Nangauli kumupa buledi la sabata yose kukaŵa kujikomora, kweni nkhadandaulapo yayi. Nkhamba kusambira ng’anamuro la mazgu gha Yesu ghakuti: “Munthu wakwenera kuŵa wamoyo na cingwa pera cara, kweniso na lizgu lililose lakufuma mu mulomo wa Yehova.”—Mateyu 4:4.
Pa nyengo iyi nkhaŵa na Baibolo, kweni suzgo likaŵa malo apo ningalisunga. Mwakupambana na ŵakayidi ŵanyake, Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakazomerezgekanga yayi kuŵa na Baibolo. Ntheura nkhaŵazganga mwakubisirizga nausiku ndipo nkhalibisanga mu cakudika. Namuhanya nkhaliŵikanga mu shati yane na kuliyegha. Nkhalilekanga umo tikakhalanga yayi cifukwa ŵalinda ŵakanjiranga na kupenja vinthu para ise palije.
Zuŵa linyake apo tose tikaŵa pamoza kuti tambe kugwira nchito, nkhakumbuka kuti naluwa Baibolo lane. Nkhacimbilira uko nkhagonanga kweni nkhasanga kuti Baibolo kulije. Nkhati nalomba kwa Ciuta nkhaluta kukakumana na mulinda na kumulongosolera kuti munthu munyake wanitolera buku lane ndipo nkhukhumba kuti waniwezgere. Wakaŵikako mahara yayi ku ivyo nkhayowoyanga, ntheura nkhalisanga Baibolo lane. Nkhamuwonga Yehova kufumira pasi pa mtima.
Pa nyengo yinyake, nkhatumika kuti nkhageze. Apo nkhavuranga malaya ghane ghakubinkha, makoramakora nkhawiskira pasi Baibolo. Mulinda wakati waleka kunilaŵiska nkhalitutuzga na lundi kufupi na uko nkhagezeranga. Apo nkhagezanga, nkhalibisa pamphepete. Nkhati namara kugeza, nkhalitutuzgaso na lundi mpaka apo pakaŵa malaya ghakutowa.
Vinthu Vyakukhozga na Vyakugongoweska
Zuŵa linyake mu 1943 apo ŵakayidi wose ŵakawungana, nkhawona Albin. Nayo wakaŵa kuti wakakika. Wakanilaŵiska mwaluŵiro ndipo wakaŵika woko lake pa mtima, kulongora kuti njumoza wa Ŵakaboni ŵa Yehova. Ndipo wakanipa cimanyikwiro kuti wanilemberenge kalata. Zuŵa lakulondezgapo apo wakajumphanga wakataya kapepara. Kweni mulinda wakakawona, ndipo waliyose wa ise wakaŵikika mu cipinda ca yekha kwa masabata ghaŵiri. Tikaryanga buledi lakuvunda na kumwa maji ghaheni, ndipo tikagonanga pa mathabwa kwambura cakudika.
Pamanyuma nkhatumizgika ku jere la Siegburg, uko nkhagwiranga mu fakitare yakupanga visulo. Mulimo ukaŵa ŵakuvuska comene, kweni tikapokeranga cakurya cakukwana yayi. Nausiku nkhalotanga kuti nkhurya vikondamoyo, na vipambi, kweni nkhawukanga munthumbo pwankhu ndiposo pasingo pakaŵanga pakomira. Nkhaghanda comene. Kweni zuŵa lililose, nkhaŵazganga Kabaibolo kane ndipo nkhakhozgekanga.
Wanangwa
Mwamabuci, zuŵa linyake na mulenji mu Epulero 1945, ŵalinda ŵakacimbira na kuleka vipata vyambura kujara. Nkhafwatuka. Kweni cakwamba nkhaluta dankha ku cipatala kuti niŵeko makora. Ku umaliro kwa Meyi nkhafika ku nyumba ya ŵapapi ŵane. Ŵakamanyanga yayi kuti nicali wamoyo. Ŵakati ŵaniwona, amama ŵakalira comene cifukwa ca kukondwa. Kweni citima cikanikora cifukwa pakati pajumpha nyengo yicoko waka, ŵakafwa.
Nkhayambaso kuwungana na mpingo wa Thionville. Nkhasangwa comene kuwonanaso na mbumba yane yauzimu. Cikaŵa cakukondweska comene kupulika kuti ŵakalutilira kuŵa ŵakugomezgeka nangauli ŵakakumana na viyezgo vinandi. Mubwezi wane Albin wakafwira mu msumba wa Regensburg ku Germany. Nkhapulikaso kuti Jean Hisiger, munung’una wane pa ŵadada ŵacoko, wakaŵa yumoza wa Ŵakaboni ŵa Yehova ndipo wakakomeka cifukwa cakuti njuŵi yake yikamukanira kunjira nchito ya usilikari. Jean Queyroi, uyo nkhateŵeteranga nayo lumoza pa ofesi ya Ŵakaboni ŵa Yehova ku Paris wakazizipizga vilimika vinkhondi mu msasa wa Germany uko wakagwiranga nchito yakuvuska comene.a
Mwaluŵiro nkhayambaso kupharazga mu msumba wa Metz. Kanandi nkhakumananga na mbumba ya a Minzani. Mwana wawo msungwana, Tina, wakabapatizika pa Novembala 2, 1946. Wakaŵa ŵamwamphu pakupharazga ndipo nkhamuwona kuti wakaŵa msungwana muwemi. Tikatorana pa Disembala 13, 1947. Mu Seputembala 1967, Tina wakamba kufwilirapo comene pa mulimo wakupharazga, ndipo wakalutilira kupharazga mpaka apo wakafwira mu Juni 2003, wakaŵa na vilimika 98. Citima cikunikora comene para namukumbuka.
Sono nili na vilimika vyakujumpha 90 ndipo nawona kuti Mazgu gha Ciuta ghakunipa nkhongono zakuti nizizipizge masuzgo. Nangauli nyengo zinyake cakurya cikasuzganga kweni nyengo zose nkhakhutanga mwauzimu cifukwa cakuti nkharyanga Mazgu gha Ciuta. Yehova wakanipa nkhongono. ‘Mazgu ghake ghandipa umoyo.’—Salmo 119:50.
[Mazgu ghamusi]
a Wonani nkhani ya Jean Queyroi mu Gongwe la Mulinda la Ciceŵa la Okutobala 1, 1989, peji 22 mpaka 26.
[Cithuzithuzi pa peji 17]
Mubwezi wane Albin Relewicz
[Cithuzithuzi pa peji 17]
Maryse Anasiak
[Cithuzithuzi pa peji 18]
Baibolo ilo nkhasinthaniska na buledi la sabata yose
[Cithuzithuzi pa peji 19]
Ine na Tina mu 1946, pambere tindatorane
[Cithuzithuzi pa peji 19]
Jean Queyroi na muwoli wake, Titica