Kasi Ningamuwezgeraci Yehova?
Yakuyowoyeka na Ruth Danner
Ŵamama ŵakayowoyanga kuti cilimika ca 1933 cikaŵa ca masoka: Hitler wakamba kuwusa, papa wakati cikaŵa Cilimika Cakupatulika, ndiposo nchilimika ico ine nkhababikira.
ŴAPAPI ŵane ŵakakhalanga mu tawuni ya Yutz, mu Lorraine, cigaŵa cakumanyikwa comene ca caru ca France, kufupi na uko cili kupakana mphaka na caru ca Germany. Mu 1921, Ŵamama, awo ŵakaŵa Mkatolika wakulimbikira, ŵakatorana na Ŵadada, awo ŵakaŵa ŵa Protestant. Mukuru wane, Helen, wakababika mu 1922, ndipo wakabapatizika mu Chalichi la Katolika apo wakaŵa bonda.
Zuŵa linyake mu 1925, Ŵadada ŵakapokera buku lakuti, The Harp of God, mu ciyowoyero ca Cijeremani. Ŵakati ŵaliŵazga ŵakakhorwa kuti ŵasanga unenesko. Ŵakalembera kalata awo ŵakalemba buku lira, ŵeneawo ŵakaŵalongozgera ku ŵa Bibelforscher, nga umo Ŵakaboni ŵa Yehova ŵakamanyikwiranga ku Germany. Nakalinga Ŵadada ŵakambapo kupharazga ivyo ŵakasambira. Kweni Ŵamama ŵakakondwa yayi. Ŵakakalipanga mu ciyowoyero ca Cijeremani kuti: “Citani cilicose ico mukukhumba, kweni kukolerana na ŵa Bibelforscher yayi!” Ndipouli, Ŵadada ŵakadumura kale mu mtima wawo, ndipo mu 1927 ŵakabapatizika na kuŵa yumoza wa ŵa Bibelforscher.
Pa cifukwa ici, ŵabuya awo ŵakababa ŵamama ŵakaŵacicizganga Ŵamama kuti ŵapatane na Ŵadada. Zuŵa linyake pa Misa, wasembe wakaphalira ŵanthu kuti “ŵacenjere na Danner, nchimi yitesi.” Pakuwera ku Misa yira, ŵabuya ŵakaponya cithini ico ŵakapandamo maluŵa kufuma pa nyumba yapacanya pa nyumba yithu kuti ciŵatimbe Ŵadada. Cithini cizito cira cikaŵatimba Ŵadada pa ciŵegha, cikakhala pacoko kuŵatimba pa mutu. Ici cikacitiska Ŵamama kughanaghana kuti: ‘Para cisopa cikupangiska ŵanthu kukoma ŵanyawo, mbwenu nchiwemi yayi.’ Ŵakamba kuŵazga mabuku gha Ŵakaboni ŵa Yehova. Ŵakakhorwa kuti ŵasanga unenesko, ndipo ŵakabapatizika mu 1929.
Ŵapapi ŵane ŵakayezgayezga kuti ine na mukuru wane tiwonenge Yehova kuŵa wanadi. Ŵakatiŵazgiranga nkhani za mu Baibolo ndipo ŵakatifumbanga cifukwa ico ŵanthu awo ŵakuzunulika mu Baibolo ŵakacitiranga vinthu mu nthowa iyo ŵakacitiranga. Pa nyengo yira, Ŵadada ŵakakana kugwira nchito usiku panji mashifiti gha mise, nangauli kucita ntheura kukapangiska kuti ŵapokerenge ndalama zicoko. Ŵakakhumbanga kuti ŵaŵenge na nyengo yakuyira ku maungano gha mpingo, yakupharazgira, ndiposo kusambira Baibolo na ŵana ŵawo.
Nyengo Yakusuzga Yikaŵa Pafupi
Ŵapapi ŵane ŵakatemwanga kupokelera ŵalaŵiliri ŵakwendakwenda ndiposo ŵateŵeti ŵa pa Beteli kufuma ku Switzerland na France. Ŵateŵeti aŵa ŵakatiphaliranga masuzgo gha ŵasopi ŵanyithu ŵa ku Germany, makilomita ghacoko waka kufuma kukwithu. Boma la Nazi likayoleranga Ŵakaboni ŵa Yehova ku magadi ghakusuzgirako ŵanthu ndipo ŵana ŵakaŵapatuskanga ku ŵapapi ŵawo.
Helen na ine tikanozgekera kusuzgika. Ŵapapi ŵithu ŵakatovwira kusungilira pamtima mavesi gha mu Baibolo agho ghangatilongozga. Ŵakatenge: “Usange mwasoŵa cakucita, ghanaghanirani Zintharika 3:5, 6. Usange mukopa viyezgo ku sukulu, 1 Ŵakorinte 10:13. Usange muli kutali na ise, kumbukani Zintharika 18:10.” Nkhasunga pamtima Salmo 23 na 91 ndipo nkhaŵa na cigomezgo kuti Yehova wanivikilirenge nyengo zose.
Mu 1940, Ŵanazi ŵakapoka Alsace-Lorraine, ndipo muwuso uphya uwu, ukakhumbanga kuti ŵalara wose ŵanjire cipani ca Nazi. Ŵadada ŵakakana, ndipo Ŵagestapo ŵakaŵawofya kuti ŵaŵakakenge. Ŵamama nawo, ŵakati ŵakana kusona vyakuvwara vya ŵasilikari, Ŵagestapo ŵakamba kuŵawofya.
Sukulu yikamba kuŵa yakusuzga kwa ine. Zuŵa lililose, tikambanga na lurombo lwa Hitler, kupeleka nchindi ku sumu ya fuko ndiposo kwa Hitler, mwa kuyowoya kuti, “Heil Hitler.” M’malo mwa kuniphalira kuti nileke kumusindamira panji kumucitira saliyuti Hitler, ŵapapi ŵane ŵakanovwira kusambizga njuŵi yane. Ntheura panekha, nkhasankha kuleka kusindamira Ŵanazi. Ŵasambizgi ŵakanipamantha ndipo ŵakanofya kuti ŵanilekeskenge sukulu. Ulendo unyake apo nkhaŵa na vilimika vinkhondi na viŵiri, ŵakaniyimiska panthazi pa ŵasambizgi wose 12. Ŵakayezga kunicicizga kuti nisindamire Hitler. Ndipouli, na wovwiri wa Yehova nkhasunkhunyika yayi.
Msambizgi yumoza wakamba kunipepeka. Wakaniphalira kuti ndine mwana muwemi, wakanitemwanga comene, ndipo wangadandawura usange ŵanganilekeska sukulu. Wakati: “Iwe unganyoloskanga woko lako yayi. Ulinyamuskenge waka pacoko. Ndipo ungayowoyanga kuti, ‘Heil Hitler’ yayi! Upusikizgirenge waka nga ni para ukuyowoya.”
Nkhati naŵaphalira Ŵamama ivyo msambizgi wane wakaniphalira, ŵakanikumbuska nkhani ya mu Baibolo ya ŵanyamata ŵatatu Ŵahebere, awo ŵakimilira panthazi pa cikozgo ico themba la Babuloni likimika. Ŵakanifumba kuti: “Kasi ŵakeneranga kucitaci?” Nkhazgora kuti: “Kusindama.” Ŵakalutilira kuti: “Ŵaŵenge kuti pa nyengo yira ŵakeneranga kusindama panthazi pa cikozgo, mbwenu iwo ŵakasindama kuti ŵakake nthambo za vilyato vyawo, kasi mphanyi ŵakacita makora? Ughanaghanirepo, na kucita ico ukuwona kuti nchakwenelera.” Nga ni Shadireki, Misheki na Abedinego, nkhasankha kudemelera kwa Yehova.—Dan. 3:1, 13-18.
Ŵasambizgi ŵakanilekeska sukulu kanandi waka ndipo ŵakanofya kuti ŵamuniŵika kutali na ŵapapi ŵane. Nkhenjerwa comene, kweni ŵapapi ŵane ŵakanikhwimiskanga. Apo nkhalutanga ku sukulu, Ŵamama ŵakalombanga, kupempha Yehova kuti wanivikilire. Nkhamanya kuti wanikhozgenge kuti nimilire nganganga pa unenesko. (2 Kor. 4:7) Ŵadada ŵakaniphalira kuti usange vyasuzga comene, nkhawereko ku sukulu. Ŵakati: “Tikukutemwa, ndiwe mwana withu. Nkhani yili pakati pa iwe na Yehova.” Mazgu agha ghakanikhozga comene kuti nilutilire kuŵa wakugomezgeka.—Job 27:5.
Ŵagestapo ŵakizanga kanandi waka ku nyumba yithu, kupenja mabuku gha Ŵakaboni ndipo ŵakafumbanga ŵapapi ŵane mafumbo. Ŵakatoranga ŵamama kufumapo nawo kwa maora ghanandi ndipo ŵakatorangaso ŵadada na mukuru wane ku nchito kwawo. Nkhamanyanga yayi kuti pakufuma ku sukulu Ŵamama namuŵasanga panyumba. Nyengo zinyake mzengezgani wakaniphaliranga kuti: “Ŵaluta nawo ŵamama ŵako.” Ndipo nkhajoŵanga mu nyumba, na kujifumba kuti: ‘Kasi ŵakuŵayuzga? Kasi niŵawonengeso nthena?’
Kusamuskika
Pa Janyuwale 28, 1943, Ŵagestapo ŵakatiwuska 3:30 mulenji. Ŵakati usange ŵapapi ŵane, mukuru wane na ine tanjira cipani ca Nazi, ŵatisamuskenge yayi. Ŵakatipa maora ghatatu kuti tinozgekere kusama. Ŵamama ŵakaŵa kuti ŵanozgeka kale, ŵapakira malaya na Baibolo mu vikwama vithu, ntheura nyengo iyo Ŵagestapo ŵakatipa, tikalombanga na kukhwimiskana yumoza na munyake. Ŵadada ŵakatikumbuska kuti ‘palije ico cingatipatuska ku citemwa ca Ciuta.’—Rom. 8:35-39.
Ŵagestapo ŵakizaso. Nizamuluwapo yayi mudumbu mucekuru Anglade uyo wakatilayiranga uku masozi ghakuthika. Ŵagestapo ŵakaluta nase ku siteji ya sitima ya pa mtunda ku Metz. Pamanyuma pa kwenda pa sitima kwa mazuŵa ghatatu, tikafika pa Kochlowice, cigaŵa ca msasa ukuru wa Auschwitz ku Poland. Pati pajumpha myezi yitatu, ŵakatisamuskira ku Gliwice, mu nyumba izo ŵakazizgora magadi ghakugwilirako nchito. Ŵanazi ŵakatiphalira kuti para waliyose wa ise wasayinenge cikalata cakuti waleka cigomezgo cake, mbwenu ŵatisutulenge na kutiwezgera katundu withu. Ŵadada na Ŵamama ŵakakana, ndipo ŵasilikali ŵakati, “Kukwinu mwamukandakoso yayi.”
Mwezi wa Juni ŵakatisamuskira ku Swietochlowice, uko mutu ukamba kuniŵinya pafupipafupi ndipo ucali mpaka lero. Nkhakoleka na matenda ku vigunwe vya mu mawoko, ndipo dokotala wakakhura njoŵe zane zinandi kwambura kunilasa dankha munkhwala wakukoma ulwilwi. Kweni cakukondweska nchakuti kanandi nkhalutanga ku nyumba yakuphikira buledi cifukwa ca nchito yane yakuteŵetera ŵalinda ŵa ku magadi. Ku nyumba iyi kukaŵa mwanakazi uyo wakanipanga cakurya para nalutako.
Mpaka pa nyengo iyi, mbumba yithu yikakhalanga mwayekha na ŵakayidi ŵanyithu yayi. Mu Okutobala 1943, ŵakatitumizga ku msasa wa Ząbkowice. Tikagonanga pa mabedi ghakudikana mu cipinda cicoko comene pamoza na ŵanthu ŵanyake 60, ŵanalume, ŵanakazi, na ŵana. Ŵasilikari Ŵanazi ŵakawoneseskanga kuti tikupokera cakurya ciheni, cakuti munthu wangarya yayi.
Nangauli tikaŵa mu masuzgo ghakuru, kweni tikathera yayi. Tikaŵa kuti taŵazga mu Gongwe la Mulinda kuti pamanyuma pa nkhondo kuzamuŵa upharazgi ukuru. Antheura, tikamanyanga cifukwa ico tikasuzgikiranga ndiposo kuti masuzgo ghithu ghamarenge.
Tikati tapulika malipoti ghakuti ŵasilikari awo ŵakatimbananga na Ŵanazi ŵakusendelera kufupi, tikamanya kuti Ŵanazi ŵakuthera. Kukwambilira kwa 1945, ŵasilikari Ŵanazi ŵakafumapo pa gadi ilo tikakhalanga. Pa Febuluwale 19, ŵakaticicizga kwenda ulendo wa pasi wa makilomita 240. Pamanyuma pa masabata ghanayi, tikafika pa Steinfels, ku Germany, uko ŵalinda ŵa gadi ŵakatinjizga mu mgodi. Ŵanandi ŵakaghanaghanga kuti tikomekenge. Kweni ŵasilikari ŵa vyaru ivyo vikalwanga nkhondo na Germany ŵakati ŵiza, ŵasilikari ŵa Nazi ŵakacimbira, ndipo suzgo yithu yikamalira papo.
Kufiska Vilato Vyane
Pa Meyi 5, 1945, pamanyuma pa vilimika pafupifupi viŵiri na hafu, tikafika kukaya ku Yutz. Tikaŵa kuti tabinkha ndipo nyinda zikaŵa waka polokoto. Tikaŵa tindasinthepo malaya kufuma mu Febuluwale, ntheura tikaghanaghana za kocha waka malaya agha. Nkhukumbuka mazgu agho ŵamama ŵakatiphalira, ŵakati: “Ili liŵe zuŵa lambura kuluwika pa umoyo winu. Tilije kalikose. Malaya agho tavwara nagho, ngithu yayi. Kweni tose taŵanayi tawerako ŵakugomezgeka. Tikathera yayi.”
Nati nakhala ku Switzerland myezi yitatu kuti thupi liweleremo, nkhawelera ku sukulu, ndipo pa nyengo iyo nkhaŵavya wofi wakuti ŵanilekeskenge. Panyengo iyi tikamba kuwungana na ŵabali ndiposo ŵadumbu ŵithu ŵauzimu na kupharazga pakweru. Pa Ogasiti 28, 1947, apo nkhaŵa na vilimika 13, nkhalongora pakweru cilapo ico nkhapangana na Yehova vilimika vyakumanyuma. Ŵadada ŵakanibapatiza mu Mlonga wa Moselle. Nyengo yeneyiyo nkhakhumba kuŵa mupayiniya, kweni Ŵadada ŵakakosera kuti nisambire dankha nchito yinyake. Ntheura nkhasambira kusona vyakuvwara. Mu 1951, apo nkhaŵa na vilimika 17, nkhimikika kuŵa mupayiniya. Nkhenera kukateŵetera pafupi waka, pa Thionville.
Mu cilimika ici, nkhaluta ku ungano wa dera ku Paris ndipo nkhapempha uteŵeti wa umishonale. Nkhaŵa na vilimika vicoko, kweni Mbali Nathan Knorr wakayowoya kuti wasungenge dankha kalata yane mpaka “kunthazi.” Mu Juni 1952, nkhapokera kalata yakunicema kuti nkhasambire mu kilasi la nambara 21 la Sukulu ya Gileadi yakusambizga Baibolo ya Watchtower ku South Lansing, ku New York, U.S.A.
Ku Gileadi Ndiposo Pamanyuma Pake
Iyi yikaŵa nyengo yinyake comene. Kanandi vikanisuzganga kuyowoya pa wumba nanga ni mu ciyowoyero cane. Sono nkheneranga kuyowoya Cingelezi. Kweni ŵasambizgi ŵakanovwira mwacitemwa. Mbali munyake wakanipa zina la myati cifukwa ca umo nkhamwemweteleranga para soni zanikora.
Pa Julayi 19, 1953, cikondwelero cakuti tamalizga masambiro cikacitikira pa Yankee Stadium mu New York, ndipo ŵakanituma kukateŵetera ku Paris pamoza na Ida Candusso. Cikaŵa cakofya kupharazgira ŵanthu ŵasambazi mu Paris, kweni nkhasambizga Baibolo ŵanthu ŵanandi ŵakujiyuyura. Ida wakatengwa ndipo wakaluta ku Africa mu 1956, kweni ine nkhakhalira mu Paris.
Mu 1960, nkhatengwa kwa mbali uyo wakaŵa pa Beteli, ndipo tikateŵetanga nga mbapayiniya ŵapadera mu Chaumont na Vichy. Pamanyuma pa vilimika vinkhondi, nkhakoleka na cikhoso ca TB ndipo nkhaleka upayiniya. Citima cikanikora comene cifukwa kufuma pa wanici wane, cilato cane cikaŵa cakuti nizakambe uteŵeti wa nyengo zose na kulutilira. Pakati pajumpha nyengo, mfumu wane wakanileka na kutora mwanakazi munyake. Ivyo ŵabali na ŵadumbu ŵakanicitiranga vikanovwira comene mu nyengo zakusuzga zira, ndipo Yehova wakulutilira kuyegha katundu wane.—Sal. 68:19.
Pasono nkhukhala mu Louviers, Normandy, pafupi na ofesi ya munthavi ya France. Nangauli nkhusuzgika muthupi, nili wakukondwa kuwona kuti Yehova wakunovwira. Nili na mtima wakuzizipizga cifukwa ca umo nkhalelekera. Ŵapapi ŵane ŵakanisambizga kuti Yehova ni Munthu wanadi, uyo ningamutemwa, ningayowoya nayo, ndiposo mweneuyo wakuzgora malurombo ghane. Nadi pano, ‘nimuwezgerengeci Yehova pa vyakunovwira vyake vyose?’—Sal. 116:12.
[Mazgu Ghakukhozgera pa peji 6]
“Nili wakukondwa kuwona kuti Yehova wakunovwira”
[Cithuzithuzi pa peji 5]
Apo nkhaŵa na vilimika vinkhondi na cimoza
[Cithuzithuzi pa peji 5]
Na ŵamishonale ndiposo ŵapayiniya ku Luxembourg pa upharazgi wapadera apo nkhaŵa na vilimika 16
[Cithuzithuzi pa peji 5]
Apo nkhaŵa na Ŵadada na Ŵamama pa ungano wacigaŵa mu 1953