‘Nkhamba Kukumbuka Mlengi Wane’ Vilimika Makumi Ghankhondi na Ghanayi Ivyo Vyajumpha
Yakuyowoyeka na Edwin Ridgwell
PA Novembala 11, 1918, likaŵa zuŵa ilo vyaru vikakolerana kumazga nkhondo. Mwamabuci ŵana ŵa sukulu ŵakawungana pamoza kuti ŵakondwelere kumara kwa Nkhondo Yikuru, iyo yikazakacemeka kuti Nkhondo Yakwamba ya Caru Cose. Nkhaŵa na vilimika vinkhondi ndipo nkhamanyanga viŵi yayi ico ŵanthu ŵakakondweleranga. Nkhakhumba yayi kukondwelera nawo cifukwa ca ivyo ŵapapi ŵane ŵakanisambizga vyakukhwaskana na Ciuta. Nkhalomba kwa Ciuta, kweni nkhatondeka kuzizipizga ndipo nkhamba kulira. Ndipouli, nkhakolerana nawo cara. Apa ndipo nkhambira ‘kukumbuka Mlengi wane.’—Muph. 12:1.
Myezi yicoko waka pambere cikondwelero ici cindacitike, mbumba yithu yikasamira ku Scotland pafupi na msumba wa Glasgow. Pa nyengo yira Ŵadada ŵakapulikizga nkhani yacisanisani, ya mutu wakuti: “Ŵanandi awo Mbamoyo Sono Ŵafwenge Yayi.” Yikaŵacontha, mwakuti ŵakasintha umoyo wawo. Ŵadada na Ŵamama ŵakamba kusambira Baibolo, ndipo kanandi ŵakadumbiskananga za Ufumu wa Ciuta ndiposo vitumbiko vyamunthazi. Nkhuwonga Ciuta kuti kufuma pa nyengo yira ŵapapi ŵane ŵakanisambizga kutemwa Ciuta na kumugomezga.—Zinth. 22:6.
Nkhamba Uteŵeti wa Nyengo Zose
Apo nkhaŵa na vilimika 15, nkhasanga mwaŵi wa kukasambira ku univesite, kweni nkhakhumbisiska kwamba uteŵeti wa nyengo zose. Ŵadada ŵakatenge nicali mwana mucoko, ntheura, kwakanyengo nkhagwiranga nchito mu ofesi. Ndipouli, khumbo lakuti niteŵetere Yehova nyengo zose likakura, ndipo zuŵa linyake nkhalembera kalata J. F. Rutherford, uyo wakalaŵiliranga nchito ya kupharazga pa caru cose. Nkhamufumba kuti wayowoyepo pa ivyo ine nkhaghanaghananga. Mbali Rutherford wakanizgora wakati: “Usange ukugwira nchito, ipo ungacita mulimo wa Fumu. . . . Nkhugomezga kuti Fumu yikutumbikenge usange ukufwilirapo kuyiteŵetera mwakugomezgeka.” Kalata iyi, iyo yikalembeka pa Malici 10, 1928, yikaŵa yakukondweska kwa waliyose mu mbumba yithu. Pakatora nyengo yayi, Ŵadada, Ŵamama, mudumbu wane ndiposo ine tikamba uteŵeti wa nyengo zose.
Mu 1931 pa ungano wa cigaŵa uwo ukacitikira ku London, Mbali Rutherford wakapempha usange ŵalipo awo ŵangajipeleka kukapharazga makani ghawemi ku vyaru vinyake. Nkhajipeleka, ndipo ine pamoza na mbali Andrew Jack ŵakatituma ku Kaunas, msumba ukuru wa caru ca Lithuania. Pa nyengo iyo nkhaŵa na vilimika 18.
Kupharazga Makani gha Ufumu mu Vyaru Vinyake
Pa nyengo yira, caru ca Lithuania cikaŵa cikavu ndipo cikathembanga ulimi. Kupharazga mu mizi kukaŵa kwakusuzga comene. Kusanga malo ghakukhala kukaŵa kwakusuzga, ndipo tizamuluwa yayi malo ghanyake agho tikakhalanga. Mwaciyelezgero, usiku unyake Andrew na ine tikawuka cifukwa thupi lose likaŵinyanga. Tikati takozga nyali, tikasanga kuti nkhunguni zataka bedi lose. Zikatilumanga kwamba ku mutu mpaka ku malundi. Mulenji uliwose, nkheneranga kuluta ku mlonga uwo ukaŵa pafupi ndipo nkhabilanga mu maji ghakuzizima mpaka mu singo kuti nikome ulwilwi. Kweni tikalutilira kuteŵetera. Mukuluta kwa nyengo, suzgo la kusanga malo ghakugona likamara, apo tikakumana na mbumba yinyake iyo yikakhumbanga kusambira Baibolo. Yikatitolera ku nyumba yawo, iyo yikaŵa yicoko comene, kweni yakuwoneka makora. Tikakondwa comene kugona pasi peneko kweni pakutowa, kuluska kugona pa bedi apo pakaŵa nkhunguni.
Pa nyengo iyo caru ca Lithuania cikaŵa mu mawoko gha Ŵakatolika ndiposo ŵaliska ŵa cisopa ca Orthodox. Ŵasambazi ndiwo ŵakaŵa na mwaŵi wa kusanga Baibolo. Cilato cithu cikuru cikaŵa cakuti tipharazge cigaŵa cikuru ndiposo kugaŵira mabuku ghakulongosora Baibolo ku ŵanthu ŵanandi. Cakwamba, tikakhumbikwiranga kusanga malo ghakugona. Pamasinda, tikapharazga mu vigaŵa vya ku mizi ndipo paumaliro tikapharazgira ŵanthu ŵa mu tawuni. Mwa kucita nthena, tikamalizganga mulimo withu wa kupharazga pambere ŵaliska wa cisopa ŵandatimbanizge mulimo withu.
Kukawuka Civulupi Kweni Ŵanthu Ŵakamanya Unenesko
Mu 1934, Andrew wakacemeka kuti wakateŵetere pa ofesi ya munthavi ku Kaunas, ndipo nkhamba kupharazga na John Sempey. Pakaŵa vinthu vinandi vyakukondweska vyakukhwaskana na uteŵeti. Zuŵa linyake nkhaluta ku ofesi ya loya munyake. Loya yura wakakwiya, ndipo wakatora futi na kunilangura kuti nifume mu ofesi. Nkhalomba mu mtima, na kukumbuka fundo ya mu Baibolo yakuti: “Zgoro lakuzika likuwezga ukali.” (Zinth. 15:1) Ntheura nkhamuphalira kuti: “Nangwiza kuno kuti nimuphalirani makani ghawemi, pakuŵa mubwezi winu, ndipo nkhumuwongani comene cifukwa ca mtima winu uwemi.” Loya yura wakasintha maghanoghano, ntheura nkhafuma mu ofesi yake.
Nkhati nakumana na John, nayo wakaniphalira ivyo vikamucitikira mu uteŵeti. Ŵanthu ŵakamutolera ku polisi, cifukwa cakuti ŵakamupusikizgira kuti wiba ndalama zinandi za mwanakazi munyake uyo wakakumana nayo. Ntheura ŵakamutolera ku polisi, kura ŵapolisi ŵakamuvura John vyakuvwara vyose mwakuti ŵapenje ndalama. Kweni ŵakazisanga yayi. Pamasinda ŵakamukora munthu uyo wakiba ndalama zira.
Vyakucitika viŵiri ivi vikambiska vivulupi, kweni vikawovwira kuti ŵanthu ŵamanye unenesko.
Kucita Vinthu Mwacisisi
Mulimo wa kuyegha mabuku ghakulongosora Baibolo kuluta nagho ku caru ca Latvia, uko nchito yithu ya kupharazga yikaŵa yakukanizgika ukaŵa wakofya. Pafupifupi mwezi uliwose, tikalutanga ku Latvia usiku pa sitima ya pamtunda. Nyengo zinyake, para tathura mabuku ku Latvia, tikalutanga ku Estonia kukatora ghanyake, agho tikaghathuranga ku Latvia pakuwelera ku Lithuania.
Nyengo yinyake, mulara wa kasitomu wakaphalirika za mulimo withu, ndipo wakakosera kuti tikhire mu sitima iyo tikakwera na kupeleka mabuku ghithu kwa bwana wake mulara. John na ine tikalomba Yehova kuti watovwire. Cakuzizika cikaŵa cakuti mulara wa kasitomu yura wakamuphalira yayi bwana wake ivyo tikayegha, kweni wakati waka: “Ŵanthu aŵa ŵali na vinthu vinyake vyakuti ŵamuphalirani.” “Nkhamuphalira” kuti tayegha mabuku agho ghakovwira ŵana ŵa sukulu ndiposo ŵa ku yunivesite kupulikiska ng’anamuro la ivyo vikucitika mazuŵa ghano. Ntheura bwana mulara wakatiphalira kuti tilutenge, ndipo tikakathula mabuku agho tikanyamura.
Ndyali zikati zamba kusuzga ku vyaru vya Lithuania, Latvia na Estonia, ŵanthu ŵakamba kutinkha comene Ŵakaboni ŵa Yehova, ndipo mulimo withu wa kupharazga ukakanizgika ku Lithuania. Andrew na John ŵakaŵacimbizgira kukwawo, ndipo apo Nkhondo Yaciŵiri ya Caru Cose yikaŵa kuti yili pafupi, ŵanthu ŵa ku Britain ŵakaphalirika kuti ŵafumemo mu caru ici. Ntheura nane nkhawukamo wacitima.
Milimo Yapadera na Vitumbiko ku Northern Ireland
Ŵapapi ŵane ŵakasamira ku caru ca Northern Ireland, ndipo mu 1937 nkhaluta kwenekuko. Mu caru ici namo, mabuku ghithu ghakakanizgika cifukwa ca nkhondo, kweni tikalutilira kupharazga. Pamasinda pa Nkhondo Yaciŵiri ya Caru Cose, mulimo withu ukambaso. Harold King uyo wakaŵa mupayiniya ndiposo uyo wakateŵetera ku caru ca China nga ni mishonale, wakanozga maungano ghacisanisani. Wakaniphalira kuti: “Cisulo ici namuyowoya ndine nkhani yacisanisani ndipo cisulo cikwiza, ndiwe.” Nkhazizwa comene.
Nkhuyikumbuka makora nkhani yakwamba iyo nkhayowoya. Pakaŵa ŵanthu ŵanandi comene. Apo nkhayowoyanga nkhani iyi nkhimilira pa cibokosi, ndipo nkhayowoyanga kwambura kovwirika na vyakukuzgira mazgu. Nkhati namara kuyowoya nkhani iyi, mwanalume munyake wakiza na kunikora casa, ndipo wakaniphalira kuti zina lake ni Bill Smith. Iyo wakayowoya kuti wakawona wumba wa ŵanthu, ndipo wakafika pafupi kuti wawone ico cikacitikanga. Tikati tadumbiskana, kukasangika kuti ŵadada ŵane ŵakamupharazgirapo, kweni wakakumanaso nawo yayi cifukwa cakuti Ŵadada na ŵamama ŵakasamira ku Dublin, uko ŵakakacitanga upayiniya. Tikamba kumusambizga Baibolo. Nyengo yikati yajumphapo, ŵa mu mbumba ya Bill ŵankhondi na ŵanayi ŵakamba kuteŵetera Yehova.
Pamasinda nkhaluta kukapharazga ku nyumba zakufikirako ŵalendo, kufupi na ku Belfast, kweneuko nkhakumana na mwanakazi wa ku Russia, uyo wakakhalanga mu caru ca Lithuania. Apo nkhamulongora mabuku, wakati: “Buku ili nili nalo. Ŵadada ŵane ŵalara, awo ŵakusambizga pa univesite ku Kaunas ndiwo ŵakanipa.” Wakanilongora buku la Creation, la ciyowoyero ca Cipolishi. Mphepete mwa buku ili mweneko wakalembamo fundo zakuti wakumbukirenge. Wati wamanya kuti buku ili ndine nkhaŵapa ŵawiske apo nkhakumana nawo ku Kaunas, wakazizwa comene.—Muph. 11:1.
John Sempey wakati wapulika kuti nkhuluta ku Northern Ireland wakaniphalira kuti nkhakumane na Nellie, mudumbu wake uyo wakakhumbanga kumanya unenesko wa mu Baibolo. Mudumbu wane, Connie na ine tikamba kusambira nayo Baibolo. Nellie wakakura luŵiro mwauzimu ndipo wakabapatizika. Pakati pajumpha nyengo tikatorana.
Nellie na ine tikateŵetera Yehova kwa vilimika 56, ndipo tikawovwira ŵanthu ŵakujumpha 100 kumanya unenesko. Tikaŵa na cigomezgo kuti tiŵirenge lumoza mpaka mu caru ciphya, kweni wali kutayika mu 1998. Nkhakhwaskika comene na nyifwa yake, cikaŵa ciyezgo cikuru comene.
Nkhawelera ku Vyaru vya ku Baltic
Pakati pajumpha cilimika cimoza kufuma apo Nellie wakafwira, nkhatumbikika comene. Nkhacemeka ku ofesi ya munthavi ya Estonia, iyo yikaŵa mu msumba wa Tallinn. Kalata iyo ŵabali ŵa ku Estonia ŵakalemba yikalongosora kuti: “Pa ŵabali 10 awo ŵakateŵeteranga ku Vyaru vya Lithuania, Latvia na Estonia mu vilimika vya m’ma 1920 ndiposo 1930 ndiwe wekha ucali wamoyo.” Kalata yira yikalongosoraso kuti ofesi ya munthavi yikalembanga mdauko wa umo mulimo withu ukenderanga mu vyaru vya Estonia, Latvia, na Lithuania, ndipo ŵakanilomba ŵakati: “Kasi ungiza kuzakatovwira?”
Kulongosora vinthu ivyo vikacitikiranga ine ndiposo ŵanyane mu nyengo yira, ukaŵa mwaŵi ukuru comene. Ku Latvia, nkhaŵalongora ŵabali nyumba iyo yikaŵa ofesi ya munthavi ndiposo mtenje uwo tikabisangako mabuku agho ŵapolisi ŵakatondeka kughasanga. Ku Lithuania ŵakanitolera ku kamsumba kacoko ka Šiauliai, uko nkhacitanga upayiniya. Pa ungano uwo ukacitikira mu kamsumba aka, mbali munyake wakaniphalira kuti: “Kale ine na ŵamama tikagura nyumba mu msumba unyake. Tikatozganga cipinda cinyake, ndipo nkhasanga buku la The Divine Plan of the Ages ndiposo la The Harp of God. Nkhati naŵazga, nkhamanya kuti nasanga unenesko. Ukwenera kuti ndiwe ukaleka mabuku agha pa nyumba yira vilimika vinandi ivyo vyajumpha.”
Nkhaluta ku ungano wa dera mu msumba uwo nkhacitanga upayiniya. Vilimika 65 vikajumpha kufuma apo nkhasangikapo pa ungano mu msumba uwu. Pa nyengo iyo tikawungana ŵanthu ŵakukwana 35. Kweni cikaŵa cakukondweska kuti pa ungano uwu pakaŵa ŵanthu ŵakujumpha 1,500. Yehova watumbika nadi mulimo withu.
‘Yehova Wakanisida Yayi’
Sonosono apa nkhatumbikika comene cifukwa mudumbu munyake zina lake Bee wakazomera kuti waŵe muwoli wane. Ndipo tikatorana mu Novembala cilimika ca 2006.
Na mtima wose nkhuphalira ŵawukirano kuti nchakovwira comene kupulikira fundo ya Baibolo yakuti: ‘Kumbuka Mlengi wako mu mazuŵa gha uphya wako.’ Sono nili wakukondwa nga umo wakaŵira wamasalmo uyo wakati: “A Ciuta, mwandisambizga kwamba ku wanici wane, ndipo ndicali kupharazga milimo yinu yakuzizwiska. Nanga mphakucekura ine na kuŵa na mbuha, A Ciuta, mungandisidanga, ndisuke ndipharazge nkhongono zinu ku nthanga yinyake.”—Sal. 71:17, 18.
[Mapu pa peji 25]
(Mu magazini yakusindikizga ndimo vikuwoneka makora)
Mulimo wa kuyegha mabuku kuluta nagho ku Latvia ukaŵa wakofya
ESTONIA
TALLINN
Gulf of Riga
LATVIA
RIGA
LITHUANIA
VILNIUS
Kaunas
[Cithuzithuzi pa peji 26]
Nkhamba upayiniya ku Scotland apo nkhaŵa na vilimika 15
[Cithuzithuzi pa peji 26]
Mu 1942, apo tikatorananga na Nellie