Li voʼote ¿mi cha xiʼta li kʼusi chtal ta tsʼakale?
LI KRIXCHANOETIKE ep ta tos ti kʼusi ta xiʼik-oe. Li jlome tsvul-o yoʼontonik ta sventa ti kʼusi ta snup ta mas jelavel li jBalumiltike. «Li mu albajuk xkʼixnal kʼakʼal, ikʼal voʼ, nojelal ta voʼ, kolemal kʼokʼ, ti bu oy ep mukʼtikil yelo ti yantik xa chlik uluke... yaʼeluk ti kʼuyelan xkʼixnal-sikil li spʼejel balumile yantik xa sok batel ta jyalel», jech ta xal li revista time 3 yuʼun abril ta 2006.
Ta mayo ta 2002, li kʼusi Xchapanoj li Mukʼtikil Ajvaliletik ta sjunlej Balumil sventa Skʼelel li Osil Balumile (Programa de las Naciones Unidas para el Medio Ambiente) la slokʼes jun aʼyej ti jaʼ sbi «Perspectiva del Medio Ambiente Mundial-3», taje kʼot ta pasel koliyal ta skoj yabtelik mas ta jmil krixchanoetik ti lek xtojobik ta sventa kʼusitik yuʼun Balumile. Jech kʼuchaʼal ta xal jun aʼyeje, xi la laj yal li Mukʼtikil Ajvaliletik ta sjunlej Balumile: «Li avie jaʼ xa yorail chichʼ nopel kʼusi chichʼ pasel ta sventa li Balumile. Li kʼusitik chichʼ nopel taje tsots skʼoplal sventa li teʼetike, li nabetike, li ukʼumetike, li vitsetike, li tsʼiʼleletike xchiʼuk li chonbolometike xchiʼuk yan kʼusitik chkoltavan sventa li kuxlejal avi kʼakʼale xchiʼuk li ta tsʼakale».
Jtos ti kʼusi tsvul-o yoʼonton li krixchanoetike jaʼ ta skoj li kʼusitik chkʼotanuk ta pasel ta stojolal li Osil Balumile. Ta spʼejel li Balumile, li krixchanoetike ta xiʼel noʼox kuxulik ta skoj ti mi oy xkʼot yakʼik vomba li jterroristaetike. Li Subdirector ta snail sventa chchapanik kʼusi tspasik li jpaʼivanejetik ti mas ojtikinbil ta Canadá sventa slekilal krixchanoetike, xi laj yale: «Ti mu xichʼ naʼel kʼusi ora xchiʼuk kʼuxi chkʼot ta pasel li mukʼta sibtasele, chakʼ vul-oʼonton ti mu x-och jvayeltik yuʼune», xi. Akʼo mi jaʼ noʼox chichʼ kʼelel li notisiae xuʼ chakʼ vul-oʼonton.
Epal j-abteletik ta xiʼik mi chchʼay yabtelik. Kʼalal chlokʼesatik ta yabtel yantike, kʼalal tsbajik fabrikaetike, li tsalbail ta abtelale xchiʼuk ti solel tsujvanik ta abtel li yajval abtelaletike xuʼ van jaʼ tsvul-o yoʼonton mi chchʼay yabtel li jun krixchanoe. Ta yan xtoke, li chex kerem-tsebetike ta xiʼik ti mu xchʼamatik yuʼun xchiʼiltakike, li ololetik eke ta van xiʼik ti mu xkʼanatik yuʼun li stot smeʼike. ¿Kʼu van yelan ta xaʼi sbaik li ololetik xchiʼuk kerem-tsebetik ti vaʼ yelan li balumile? Jun meʼil ti tsvul yoʼontone, xi ta xale: «Li buchʼu mas kerem-tsebetik toe, mas to toj xibal sba chaʼiik bateltik li kʼusitik oy ta sjoylebal snaike». Jech noxtok, epal totil-meʼiletik ta xiʼik-o ta sventa ti xuʼ xventainbat yutsʼ yalalik yuʼun li chopol talelal ta balumile, pe jaʼ mas chat-o yoʼontonik li ta yalab xnichʼnabike.
Li buchʼutik mas xa oy sjabilalike ta xiʼik ti xjachʼik ta eskalerae o ti xlajik ta j-elekʼ ta kayee. Jech onoʼox, «xiʼbal xa sba [chilik] li cʼusi toyolique, xchiʼuc xiʼbal xa noʼox sba [chaʼiik] ta bebetic» (Eclesiastés 12:5). Jech noxtok, ta xiʼik mi stsakatik o xkuchik tsatsal chameletik ti muʼyuk xpoxile. Li notisiaetik ta sventa virus o xchanul simal-obale, kanser chamel xchiʼuk yantik chameletik ti anil noʼox xuʼ xichʼ kuchele chakʼ tajek xiʼel, yuʼun mu jkʼan jkuchtik achʼ chameletik o yan chameletik ti muʼyuk ojtikinbil ti xuʼ tsmilutike, o ti mu xa kʼusi spas yuʼun kok-jkʼobtike o jaʼ li yok-skʼob kutsʼ kalaltike. Ta melel, kʼalal chkiltik ti ta x-ipajik xchiʼuk ta xkʼunibik batel krixchanoetik ti muʼyuk toʼox ipike xchiʼuk ti lek tsotsike, mu vokoluk ta nopel ti xuʼ van jech chkʼot ta jtojolaltik o ta stojolal li kutsʼ kalaltik eke. Chakʼ at-oʼonton kʼalal ta jkʼelbetik sat jun jchamel xchiʼuk ti chkiltik ti chʼabal xa spatobil yoʼontone.
Akʼo mi ep srasonal oy kuʼuntik ti chi jxiʼutike, ¿mi oy van srasonal kuʼuntik sventa ta muyubajeluk noʼox chkiltik li kʼusitik chtal ta tsʼakale? ¿Mi oy van kʼusi xuʼ xi skoltautik sventa oyuk noʼox jmuyubajeltik? Li jun loʼil liʼ ta olon chtale te tstakʼ li xchibal sjakʼobile.
[Lokʼol ta pajina 3]
© Jeroen Oerlemans/Panos Pictures