Li tsʼib cuneiforme xchiʼuk li Vivliae
KʼALAL kapij li kʼop ta Babele, ep ta tos ti kʼuyelan lik yichʼ tsʼibael li kʼopetike. June jaʼ li tsʼib cuneiforme ti la stunes Sumeria, Babilonia xchiʼuk yan jteklumetik ta Mesopotamia. Li jpʼel kʼop cuneiforme xie, jaʼ chaʼpʼel kʼop ti pasem ta jun ti te likem tal ta latin kʼop ti skʼan xal «jech kʼuchaʼal xukʼ o xkʼux», taje jaʼ chalbe skʼoplal ti kʼuyelan yichʼoj tsʼibael ta stsʼibaobil li achʼel ti yox toe.
Li buchʼutik ta xchanbeik skʼoplal li kʼusitik voʼne mukajtik ta lume la staik ta jokʼel tsʼibetik cuneiforme ti chalbe skʼoplal krixchanoetik xchiʼuk kʼusitik kʼotem ta pasel ti chal Vivliae. Jaʼ yuʼun toj tsots me skʼoplal ti jkʼeltik kʼusi jnaʼtik ta sventa li mol tsʼibetike xchiʼuk kʼuxi chakʼ ta ilel ti tukʼ li kʼusi chal Vivliae.
Tsʼibetik ti ta smilal xa noʼox jabil yichʼoj pasele
Kʼuchaʼal chal pʼijil krixchanoetike, ta slikebale naka ta dibujo toʼox tstsʼibajik, jaʼ xkaltik, ti jujutos kʼusi tslokʼtaik o tspasik dibujare oy smelolal yuʼunik. Jech kʼuchaʼal liʼe, kʼalal chalbeik skʼoplal vakaxe tslokʼtabeik li sjole. Pe ta skoj ti yantik x-epaj li kʼusitik skʼan tsʼibabel skʼoplale, li tsʼib cuneiforme lik jeluk tal ti kʼuyelan chichʼ tsʼibaele. Li livro NIV Archaeological Study Bible xi chale: «Li senyail kʼusitike pas ta silavaetik, ti chichʼ nitanel chib-oxibuk sventa tspas ta jpʼel kʼope». Ta mas tsʼakale laj yichʼ pʼolesel 200 dibujoetik sventa «tsʼakal lek xichʼ tsʼibael li kʼope, ti te laj yichʼ tsʼibael ek ti kʼuyelan jelajtik jutuk chkʼopojike xchiʼuk li sgramatikaile».
Li ta skʼakʼalil Abraham, ti te van ta sjabilal 2000 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike, meltsajem xaʼox lek li tsʼib cuneiforme. Li jtob siglo echʼ tale, te van voʼlajunebuk kʼopetik jech lik tsʼibajikuk ek. Mas ta 99% li tsʼibetik cuneiforme ti yichʼoj taele la stsʼibaik ta achʼel ti xkoʼolaj kʼuchaʼal bikʼtal tavlaetike. Li 150 jabil echʼem tale toj ep yichʼoj tael ta Ur, Uruk, Babilonia, Nimrud, Nippur, Asur, Nínive, Mari, Ebla, Ugarit xchiʼuk Amarna. Li revista Archaeology Odyssey xi chale: «Li pʼijil krixchanoetike chalik ti te van junuk miyon o chibuk miyon jokʼbil lokʼel li tavlaetik ta achʼel taje xchiʼuk ti tstaik ta jokʼel 25,000 jujun jabile».
Pe maʼuk noʼox skʼan xichʼ jokʼel lokʼel; skʼan xichʼ jelubtasel ta yan kʼop xtok. Li epal abtelal taje jaʼ oy ta sbaik li pʼijil krixchanoetik ta spʼejel Balumile. Jech kʼuchaʼal laj yichʼ chanbel skʼoplale, «jaʼ noʼox kʼelbil 10% li tsʼibetik cuneiforme ti yichʼoj taele».
Ti kʼusi koltavan ta sjelubtasel ta yan kʼop li tsʼibetik taje jaʼ ti laj yichʼ tael tavlaetik pasbil ta achʼel ti tsʼibabil ta chib-oxib kʼopetik li aʼyejetik ta cuneiforme. Li pʼijil krixchanoetike laj yakʼik venta ti chichʼ alilanel tajek jlom biiletike, ti kʼuyelan ojtikinbilik-oe, ajvaliletik xchiʼuk kʼopetik ti jaʼ sventa kʼupil kʼoptaele.
Li ta sjabilaltik 1850 laj yichʼ nabel smelolal li jtos kʼop tstunesik ta Oriente Medioe: acadio o li skʼop j-asiriaetik xchiʼuk jbabiloniaetike. Li Encyclopædia Britannica xi chale: «Kʼalal laj yichʼ aʼibel smelolal li acadioe, laj yichʼ tabel skʼoplal kʼuxi ta jelubtasel li yan kʼopetike xchiʼuk laj yichʼ tabel skʼelobil ti chakʼ ta naʼel kʼusi skʼan xal li yan kʼopetik cuneiforme yichʼoj tsʼibael eke». Pe ¿kʼuxi te tsakal skʼoplal li kʼusi chal cuneiforme xchiʼuk li kʼusi chal Vivliae?
Kʼusitik kʼotem ta pasel ti koʼol kʼuchaʼal chal Vivliae
Li Vivliae chal ti jaʼ toʼox ventainbil yuʼun ajvaliletik ta Canaán kʼalal skʼan toʼox sventain Jerusalén li Davide, ti te van ta sjabilal 1070 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike (Jos. 10:1; 2 Sam. 5:4-9). Pe kʼelavil, oy jlom pʼijil krixchanoetike chalik ti mu la meleluke. Pe li ta sjabilal 1887, jun ants ti chabtelan balumile la sta jun tavla pasbil ta achʼel ta Amarna (Egipto). Ta mas tsʼakale laj yichʼ tael 380 ti tetik ti bu la sta li ants taje, ti chalbe skʼoplal ek li ajvaliletik ta Canaán xchiʼuk li ajvaliletik ta Egiptoe, jech kʼuchaʼal li Amenhotep III xchiʼuk Akhenatón. Li ta tsʼibetik taje te ivinaj vaklik skarta li ajvalil ta Jerusalén ti Abdi-Heba sbie.
Li revista Biblical Archaeology Review xi chale: «Li ajvalilal ta Jerusalene oy onoʼox kʼusi sventainoj jutuk, yuʼun li tavla pasbil ta achʼel ta Amarnae chakʼ ta ilel ti jaʼ jun jteklum li Jerusalene, maʼuk noʼox jun uni lum ti bu jutuk nakal krixchanoetike, jech xtok, li Abdi-Hebae [...] oy lek sna kʼuchaʼal ajvalil xchiʼuk oy 50 yajsoltarotak ti likemik tal ta Egipto ti chchabivanike». Xchiʼuk xi to laj yal ta tsʼakale: «Kʼalal ta jtsaktik ta venta li kartaetik laj yichʼ tael ta Amarnae, xuʼ xkaltik ta melel ti yuʼun oy onoʼox jun jteklum ti mukʼ jutuke».
Biiletik ta Vivlia ti te ta jtatik ta svuntak j-asiriaetik xchiʼuk jbabiloniaetik
Li j-asiriaetike, ta stsʼibaik ta uni tavlaetik pasbil ta achʼel, balbal achʼel, prismaetik xchiʼuk ta patbil lokʼoletik o ta spakʼbaltak kʼusitik vaʼanbil li kʼusi chkʼot ta pasel ta slumalike, jaʼ jech la spasik ta tsʼakal ek li jbabiloniaetike. Jaʼ yuʼun kʼalal laj yaʼibeik smelolal pʼijil krixchanoetik li tsʼibetik cuneiforme ta acadio kʼope, laj yakʼik venta ti te tsʼibabil ta Vivlia ek li biiletike.
Li livro The Bible in the British Museum xi chale: «Li sdiskurso laj yal ta 1870 ta stojolal li achʼ Sociedad de Arqueología Bíblica, li pʼijil vinik ti Samuel Birch sbie laj yal [ti ta tsʼibetik ta cuneiforme] te [sbitak] li j-hebreo ajvaliletik kʼuchaʼal Omrí, Acab, Jehú, Azarías [...], Menahem, Péqah, Hosea, Ezequías xchiʼuk Manasés, li ajvalil j-asiriaetike jaʼik kʼuchaʼal Tiglat-piléser [III] [...], Sargón, Senaquerib, Esar-hadón xchiʼuk Asurbanipal, [...] jech kʼuchaʼal jsiria ajvaliletik Benhadad, Hazael xchiʼuk Rezín».
Li ta livro The Bible and Radiocarbon Dating ta skoʼoltas ta tsʼibetik cuneiforme xchiʼuk kʼusi chal Vivlia li kʼusi kʼot ta pasel ta stojolal Israel xchiʼuk Judae. ¿Kʼusi laj yaʼibe smelolal li jtsʼibaej livroe? «Li kʼusi laj yichʼ tael ti maʼuk ta Vivliae te chalbe skʼoplal voʼlajuneb o vaklajuneb ajvaliletik ta Judá xchiʼuk ta Israel, ti jaʼ jech tajek chalbe sbi ek xchiʼuk skʼakʼalil ti te ta jtatik [ta slivroaltak Vivlia li ta] Reyese. Muʼyuk me junuk ajvalil ti muʼyuk chichʼ albel sbie, jech xtok li kʼusi laj yichʼ tael ti maʼuk ta Vivlia lokʼeme chalbe sbi ajvaliletik ti jaʼ jech chal li Vivlia eke.»
Li ta sjabilal 1879 laj yichʼ tael jun li tsʼibetik cuneiforme ti lek ojtikinbil ta jyalele: li Balbal achʼel yuʼun Ciro ti tsʼibabile. Te chichʼ albel skʼoplal li ajvalil Ciro kʼalal la stsal Babilonia ta sjabilal 539 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike, laj yal ti akʼo sut batel ta slumalik li buchʼutik ta moso oyike, ti jech onoʼox nopem xaʼi spasele, ti te skʼoplal epal judioetik eke (Esd. 1:1-4). Epal pʼijil krixchanoetik ta siglo 19 la xchibal kʼoptaik li aʼyel ta Vivlia ta sventa ti bu laj yal mantal li Ciroe. Pe li tsʼibetik cuneiforme laj yichʼ tael kʼalal jaʼo tspas mantal li mukʼta lum Persiae, ti te skʼoplal ek li Balbal achʼel yuʼun Ciro ti tsʼibabile, chakʼ ta ilel ti tukʼ xkʼopoj li Vivliae.
Ta sjabilal 1883 laj yichʼ tael mas ta 700 tsʼibetik cuneiforme ti te laj yichʼ tael ta Nippur ta stsʼel Babilonia. Oy 70 sbi judioetik li ta 2,500 biiletike. Li j-al-loʼil Edwin Yamauchi laj yal li biiletik taje jaʼ la sbi «krixchanoetik ti tspasik tratoe, ajenteetik, rextikoetik, jtsob patanetik xchiʼuk j-abteletik ta spasob mantal ajvalil». Oy ep sprevailtak ti chakʼ ta ilel ti ep to judioetik te komik ta spasel kʼusitik yuʼunik ta stsʼel Babilonia kʼalal kolemik xaʼox lokʼele. Taje jaʼ chakʼ ta ilel ti melel li albil kʼop ta Vivlia ti akʼo mi chal ti tsut ta Judea «scomelal» li j-israeletik ti mosoinatik yuʼun Asiria xchiʼuk Babiloniae, ep la buchʼutik ti muʼyuk tsut echʼel ta slumalike (Isa. 10:21, 22).
Li baʼyel jmil jabil ti kʼalal skʼan toʼox jkʼakʼaliltike, ti kʼu toʼox yelan chichʼ tsʼibael li tsʼibetik cuneiforme koʼoltik sba laj yichʼ tunesel kʼuchaʼal li alfabetoetike. Pe ta mas tsʼakale, li j-asiriaetik xchiʼuk jbabiloniaetike laj yiktaik li tsʼibetik cunieforme, vaʼun jaʼ xa la stunesik li alfabetoetike.
Li ta museoetike oy ta sienal mil li tavlaetik ti pasbil ta achʼel ti muʼyuk to chanbil skʼoplale. Ti kʼuyepal nabil skʼoplal li avie chakʼ ta ilel ti melel snaʼ xkʼopoj li Vivliae. Ti kʼusi noʼox ta jnopbetik skʼoplale jaʼ ti toj ep to sprevailtak ti muʼyuk to nabil skʼoplal ti lek chkʼopoj ta stojolal Vivliae.
[Lokʼol ta pajina 21]
Lokʼol ta slekil yoʼonton Museo Británico