¿MI ANAʼOJ XA?

¿Mi oy kʼusitik mukajtik ta lum tabil ta voʼne ti chakʼ ta ilel ti melel li kʼusi chal Vivliae?

Li revista Biblical Archaeology Review chalbe skʼoplal 50 ta voʼ krixchanoetik ti te oy skʼoplalik ta Pokoʼ Testamentoe, taje jaʼ koliyal li buchʼu chchanbeik skʼoplal kʼusitik voʼne mukajtik ta lume (arqueólogos). Li ta lista taje te skʼoplal chanlajunvoʼ ajvaliletik ta Israel xchiʼuk ta Juda, li junantike solel lek ojtikinbilik, jech kʼuchaʼal David xchiʼuk Esekias. Oy yantik ti muʼyuk mas ojtikinbilike, jech kʼuchaʼal Menahem xchiʼuk Péqah. Te skʼoplal xtok voʼob faraon xchiʼuk balunlajuneb ajvaliletik ta Asiria, Babilonia, Moab, Persia xchiʼuk Siria. Jech xtok, te chalbe skʼoplal mero bankilal paleetik, jun jtsʼibajom xchiʼuk yan viniketik ti yichʼoj yabtelik ta snail pasob mantale.

Li revista taje chal ti oy to yan epal pʼijil viniketik ti chalik ti ta melel kuxiemik li 50 ta voʼ krixchanoetik taje. Pe oy to yan sprevailtak staojik li buchʼu chchanbeik skʼoplal kʼusitik voʼne mukajtik ta lume, ti jaʼ te chakʼ ta ilel ti kuxiik ta melel li krixchanoetik ti chalbe skʼoplal ta Achʼ Testamentoe, jech kʼuchaʼal li Erodes, Ponsio Pilato, Tiberio, Kaifas xchiʼuk li Serjio Pauloe.

¿Bakʼin chʼay skʼoplal li leonetik ti chalbe skʼoplal Vivliae?

Li avie muʼyuk xa leonetik li ta lumetik ta skʼakʼalil Vivliae. Pe jaʼuk li Vivliae te van 150 ta velta chalbe skʼoplal, taje chakʼ iluk ti oy jtsʼibajometik ti xojtikinik lek li jtiʼaval leonetike. Kʼalal chalbe skʼoplal leonetik li Vivliae jutuk mu skotoluk velta jaʼ ta lokʼolkʼop, pe oy jlom ti jaʼ batsʼi leonetike. Jech kʼuchaʼal li skʼelobiltak liʼe, li Sansón, David xchiʼuk Benayae la smilik leonetik (Jueces 14:5, 6; 1 Samuel 17:34, 35; 2 Samuel 23:20). Li jlome laj yichʼik milel ta leonetik (1 Reyes 13:24; 2 Reyes 17:25).

Li ta voʼnee xuʼ toʼox staik leonetik ta Grecia, Asia Menor kʼalal ta Palestina, Siria, Mesopotamia xchiʼuk ta snoroesteal India, akʼo mi ta Asia to likem tal stsʼunubal (Panthera leo persica). Jaʼ jun chonbolom ti xibil tajeke xchiʼuk ti chichʼik ta mukʼe, ti te onoʼox chvinaj li ta bonbil lokʼoletik xchiʼuk li ta kʼusitik tsbonik li ta jlom lumetik ta Asiae. Li ta smukʼta yochebal Babiloniae bonbil slokʼol leonetik ta jujujot xokon li ta ladriyoetike.

Oy buchʼutik chalik li ta paskʼop ti cruzada sbie, oy soltaroetik ti la smilik leonetik li ta yosilal Palestina li ta slajebtik siglo 12. Taje chakʼ iluk ti muʼyuk xaʼox leonetik ta Palestina li ta sjabilal 1300. Pe jaʼuk li ta Mesopotamia xchiʼuk Siriae oy toʼox leonetik ta siglo 19, li ta Irán xchiʼuk Irake oy toʼox li ta slikebaltik siglo 20.