¿Mi anaʼoj xa?
¿Bu laj yichʼ akʼel li xchʼichʼel chonbolometik ti laj yakʼik ta matanal ta templo ta Jerusalene?
LI TA voʼneal Israele, li paleetike ta smilal xa no’ox chonbolometik chakʼik ta matanal jujun jabil li ta skajleb matanal ta temploe. Jun j-al-loʼil yuʼun judaetik ta baʼyel siglo ti Josefo sbie, laj yal ti mas ta 250 mil ta kot chijetik chakʼik ta matanal li ta Kʼin Koltaele. ¡Kʼu to noʼox yepal chʼichʼ chichʼ malel li vaʼ kʼakʼale! (Lev. 1:10, 11; Num. 28:16, 19). ¿Bu chakʼik skotol li chʼichʼ taje?
Li buchʼutik la xchanbeik skʼoplal (arqueólogos) li stemplo Erodese, laj yakʼik venta ti meltsanbil lek sbetak li voʼe, jech-o tun kʼalal to ta sjabilal 70 kʼalal talem xa ox Jesuse, jaʼ to ti kʼuxi laj yichʼ lajesel li temploe. Yaʼeluke, li ta sbetak voʼ taje jaʼ te chbein lokʼel li chʼichʼ ta spat temploe.
Kalbetik skʼoplal chaʼtosuk ti kʼu yelan li sbetak voʼe:
Jomajtik li skajleb matanale. Li slivroal Misnae (jlik livro ti te tsʼibabil li kʼusi kʼot ta nopel yuʼun judaetik kʼalal echʼem xa ox batel li sjabilal 200 kʼalal talem xa ox Jesuse) chal k’u yelan li sbetak voʼ ta skajleb matanale. Te chal ti jomajtik chib sbetak voʼ li ta jun xchikin skajleb matanale. Jaʼ te chbein batel li xchʼichʼel chonbolometik tsvijike, vaʼun te chkʼot li ta sdrenajeil voʼe, jaʼ to te chkʼot ta lokʼel li ta ukʼum Sedrone.
Li kʼusi laj yal li slivroal Misnae jaʼ jech staojik ta ilel ek li buchʼutik chchanbeik skʼoplal avi li kʼusitik mukajtike. Jlik livroe chal ti yilojik ti «pasbil lek sbetak voʼ» li ta stsʼel temploe. Xi chale: «Yaʼeluke, jaʼ la stunesik sventa te xbein batel li voʼ ti kapal ta xchʼichʼel chonbolometik ti chichʼ akʼel ta matanale» (The Cambridge History of Judaism).
Oy lek yaʼalik li ta temploe. Li paleetike ep tajek chtun yuʼunik voʼ sventa spokik lek li skajleb matanale xchiʼuk ti lekuk sak li sbetak voʼe. ¿Kʼusi chutik sventa oyuk lek yaʼalike? Li voʼ chtun yuʼunike te chlik tal ta jteklum, jaʼ yuʼun smeltsanojbeik lek sbetak li voʼe xchiʼuk tsmakbeik tal yok. Jech xtok, oy lek sisternaik xchiʼuk stankeik. Li Joseph Patrich ti chchanbe skʼoplal li kʼusitik mukajtike, xi chale: «Jaʼ noʼox stuk li templo [ta Jerusalen] ti toj lek pasbil ti kʼu yelan tsta yaʼalike, ti kʼu yelan lek sak li kʼusitik tee xchiʼuk ti toj lek pasbil ti bu chbein batel li ikʼal voʼe».