¿Bak’in lik sokuk stalelalik?

¿BAK’IN van sok talel stalelal li krixchanoetike? Mi achʼ to van o mi jaʼo kʼalal kuxi li jmoltotaktike. Junantike chalik ti ta anil noʼox sok stalelal krixchanoetik kʼalal lik li Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel balumil ta 1914. Li jchanubtasvanej ta Historia Robert Wohl xi la stsʼiba ta slivro The Generation of 1914 (Li jkʼol kuxlejal ta 1914): «Li buchʼutik kuxul komik li ta mukʼta paskʼope laj yalik ti jel tajek stalelal krixchanoetik li ta agosto ta 1914».

Jun vinik ti chchanbe skʼoplal li kʼusi kʼot ta pasel taje xi laj yale: «Ta buyuk xa noʼox xkiltik ti sokem stalelal li krixchanoetike. Ta skoj ti ep tajek buchʼutik chamik li ta baʼyel mukʼta paskʼope, muʼyuk xa sbalil chilik kuxlejal li krixchanoetike. Li jpolitikoetik xchiʼuk li bankilal soltaroetike ep buchʼutik tstakik batel li ta paskʼope, mu ventauk kʼu yepal te xchamik. Ta skoj taje, mu xa sventa sbaik ta jujuntal xchiʼuk lik yilbajin sbaik».

Li j˗al˗loʼil Herbert George Wells laj yal ti mu xa snaʼik kʼusi lek xchiʼuk kʼusi chopol kʼalal lik xchʼunik ti ta kʼunkʼun lik kʼatajuk tal li kuxlejale, yuʼun la snopik ti xkoʼolaj ta chonbolometik li krixchanoetike, jaʼ noʼox ti mas pʼijike. Jaʼ yuʼun, junantike laj yalik ti xkoʼolaj la ta jtiʼvanej tsʼiʼetik li krixchanoetike xchiʼuk ti stalel la ti chilbajinik li buchʼutik abol sbaike.

Kʼalal echʼ li Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel balumile, jel stalelal li krixchanoetike, yuʼun mu xa snaʼik li kʼusi lek xchiʼuk li kʼusi chopole. Li Norman Cantore laj yal ti krixchanoetike mu xa stsakik ta venta kʼusi chal li buchʼutik oy xa sjabilalik ta sventa politikae, ti kʼu yelan skʼan jlap jkʼuʼ jpokʼtike xchiʼuk ta sventa li chiʼinejbail ta vayele. Li kʼusi kʼot ta pasel taje, jaʼ ta skoj li relijion xtoke, yuʼun la xchʼunik ti kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale xchiʼuk tstakik batel ta paskʼop li krixchanoetike. Li Frank Crozier laj yal ti muʼyuk la kʼusi chopol tspasik li relijionetike xchiʼuk tstakik batel krixchanoetik ta paskʼop. Li soltaroetik eke xmuyubajik ti chkoltaatik yuʼun li relijionetike.

Li krixchanoetike muʼyuk xa sjelbenal laj yilik li kʼusi lek xchiʼuk kʼusi chopole

Kʼalal echʼ li Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel balumile, li krixchanoetike jaʼ xa toj tsots skʼoplal chilik ti xchʼay yoʼontonike. Muʼyuk xa tstsakik ta venta li mantaletik ta sventa li kʼusi lek xchiʼuk li kʼusi chopole, yuʼun lek xa noʼox chilik skotol. Li j˗al˗loʼil Frederick Lewis laj yal ti chopol tajek stalelal la spas krixchanoetik li lajuneb jabil kʼalal jaʼtik toʼox echʼ mukʼta paskʼope. Ta skoj ti muʼyuk la stsakik ta mukʼ li kʼusi laj yalik li buchʼutik oy xa sjabilalik ta sventa li kʼusi lek xchiʼuk li kʼusi chopole, avie vokol xa chaʼiik bu junukal chchʼunik.

Kʼalal echʼ li sjabilal 1930, ep krixchanoetik laj yil svokolik ta povreal. Li ta 1939, lik li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumil xtoke ti mas to ep laj yakʼbe svokol li jnaklejetike. Li lumetike lik spasik mukʼtik abtejebaletik sventa paskʼop. Manchuk mi muʼyuk xa la yil svokolik li ta povreale, pe ep laj yil svokolik ta skoj taje. Ta skoj li paskʼope, ta sienal no’ox jteklumetik muʼyuk smelol kom, jech kʼuchaʼal li ta Japóne chib jteklum ti muʼyuk smelol kom ta skoj li vombaetike. Ta smiyonal noʼox krixchanoetik chamik ta skoj ti ch˗ikʼatik batel ta spasel tsatsal abtelale. Te van 50 miyon viniketik, antsetik xchiʼuk ololetik chamik li ta paskʼope.

Kʼalal jaʼo yakal li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, li krixchanoetike jaʼ xa tspasik li kʼusi xal yoʼontonike xchiʼuk muʼyuk xa tstsakik ta mukʼ li kʼusitik leke. Li livro Love, Sex and War—Changing Values, 1939-1945 (Kʼanelal, chiʼinejbail ta vayel xchiʼuk paskʼop: jel tajek stalelalik, 1939-1945) xi chale: «Kʼalal yakal li paskʼope, li krixchanoetike naka xa chiʼinejbail ta vayel batem ta yoʼontonik, yuʼun muʼyuk xa kʼusi xmakatik ta be, muʼyuk xa buchʼu spasvan ta mantal li ta yutsʼ yalalike. Ta skoj li paskʼope, li krixchanoetike lik snopik ti muʼyuk xa jal chkuxiike xchiʼuk ti muʼyuk xa sbalil li xkuxlejalike. Jaʼ yuʼun, mu xa sventaik mi chnupunik to lek o mi muʼyuk xchiʼuk mu xa sventaik mi tsobol to li yutsʼ yalalike o mi muʼyuk».

Ta skoj ti jlikeluk xuʼ xchamik ta paskʼop li krixchanoetike, jaʼ xa noʼox oy ta yoʼontonik ti kʼanbiluk xaʼi sbaik ta vinik o ta antse akʼo mi jlikel noʼox. Jun ants ta Gran Bretaña xi tspak skʼoplal ta sventa li chiʼinejbail ta vayele: «Maʼuk ti yuʼun lek xkaʼi ximulivajkutike, moʼoj, jaʼ ta skoj li paskʼope». Jun soltaro ti likem ta Estados Unidose xi laj yale: «Oy buchʼutik chalik ti lek xkaʼikutik ximulivajkutike, pe moʼoj un, yuʼun keremunkutik to xchiʼuk jlikeluk noʼox xuʼ xichamkutik».

Li buchʼutik kuxajtik kom ta paskʼope mu xchʼay xaʼiik li kʼusitik kʼotanuk ta pasele. Li ololetik ti kuxul komik ta paskʼop eke chil-o svokolik kʼalal chvul ta sjolik li kʼusitik kʼotanuk ta pasele. Ep buchʼutik ti muʼyuk xa xchʼunojik ti oy Diose xchiʼuk mu xa snaʼik li kʼusi leke xchiʼuk li kʼusi chopole. Jaʼ yuʼun, sventa snaʼik li kʼusi lek xchiʼuk chopole, jaʼ xa tstsakik ta venta li kʼusi tspas yantike.

Laj yakʼik mantaletik ta sventa ti kʼu yelan skʼan spas stalelalike

Kʼalal echʼ xa ox li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile, la spukbeik skʼoplal ta livroetik o ta yan kʼusitik li kʼusi la xchanbeik skʼoplal ta sventa li chiʼinejbail ta vayele. Li livro taje jaʼ li livro Kinsey ti yichʼoj mas ta vaxakib sien pajina ti tetik van ta 1940 lokʼ li ta españole. Kʼalal lokʼ li livroe, li krixchanoetike muʼyuk xa chkʼexavik ta yalbel skʼoplal li chiʼinejbail ta vayele. Manchuk mi toj echʼ xa noʼox chopol li kʼusi laj yalbeik skʼoplal ta livroe, li krixchanoetike lek xa noʼox chilik, vaʼun jaʼ jech chvinaj ti sokemik xa tajeke.

Li krixchanoetike laj toʼox stsakik ta mukʼ yiluk li kʼusi lek xchiʼuk li kʼusi chopole. Jaʼ yuʼun, li ajvaliletike mu toʼox xakʼik permiso ti xichʼ albel skʼoplal ta radio, ti xvinaj ta pelikula, ta television li chiʼinejbail ta vayele. Pe taje mu jaluk jech la spasik. Li William Bennett ti jaʼ toʼox secretario de Educación ta Estados Unidose xi laj yale: «Li ta sjabilaltik 1960, ta anil noʼox sok stalelal li krixchanoetik ta Estados Unidose». Vaʼun, jech lik spasik ek li jnaklejetik ta yan lumetike. Pe ¿kʼu yuʼun jaʼo sok tajek stalelalik li krixchanoetik ta sjabilaltik 1960?

Li vaʼ jabiletike, li antsetike buyuk xa noʼox mu stikʼ sbaik, yuʼun jelel xa kʼu yelan chilik ta sventa li chiʼinejbail ta vayele. Jech xtok, ta skoj ti lik slokʼesik pastiyaetik sventa smakobil yol antsetike, muʼyuk xa xiʼel chaʼiik mi xchiʼin yolik. Jaʼ yuʼun, xuʼ xa noʼox xchiʼin sbaik ta vayel chaʼiik akʼo mi muʼyuk nupunemik.

Jech xtok, lik xa yakʼik ta ilel ta periodiko, ta sine, ta television li kʼusitik ibal sbae ti muʼyuk toʼox chakʼik ta ilele. Ta mas tsʼakale, oy jun yaj˗abtel ajvalil ta Estados Unidos laj yal li kʼusitik xuʼ jkʼeltik ta televisione, yuʼun oy la programaetik ti ‹chakʼ ta ilel ti jaʼ la mas tsots skʼoplal ti tspas li kʼusi tskʼan yoʼontonike, ti stalel la ti oy majbaile xchiʼuk ti muʼyuk la chopol mi ep buchʼutik chchiʼinik ta vayele›.

Li ta sjabilaltik 70, mas xa ox oy yuʼunik li stijobil videocasete, jaʼ yuʼun ep buchʼutik te xa noʼox tskʼel ta snaik pelikulaetik ti yichʼoj mulivajele, yuʼun chkʼexavik mi chbat skʼelik ta sinee. Pe avi une, ta buyuk xa noʼox xuʼ skʼelik pornografia li krixchanoetike, jaʼ noʼox venta mi oy skomputadoraik, selularik o yan kʼusitike.

Ta skoj taje, sokem xa tajek stalelal li krixchanoetike. Jun jchabichukinab ti likem ta Estados Unidose xi laj yale: «Leʼtik toʼox ta lajuneb jabile, xaʼibeik toʼox smelolal kʼusi lek xchiʼuk kʼusi chopol li keremetik ti ch˗ochik ta chukele, pe avi une, mi jsetʼuk xa xaʼiik».

¿Bu ta tael koltael?

Li relijionetike muʼyuk chakʼik ta chanel li kʼusi leke xchiʼuk li kʼusi chopole, yuʼun muʼyuk tspasik li kʼusi laj yakʼ ta chanel Jesus xchiʼuk yajchankʼoptake, kʼajomal tspasik li kʼusitik oy ta sba balumile. Xi laj yal jun jtsʼibajome: «Skotol li buchʼutik tstikʼ sbaik ta paskʼope chalik ti jaʼ chkoltaatik yuʼun li Diose». Xi laj yal jun jnitvanej ta relijion ta Nueva Yorke: «Li relijionetike jaʼ jutuk mantal oy yuʼunik kʼalal chij-och ta jchʼunolajele, jaʼ oy to jutuk smantalil kʼalal chijmuy ta jkotuk autovuse».

¿Kʼusi van skʼan pasel sventa xlekub stalelal li krixchanoetike? ¿Buchʼu van spas yuʼun taje xchiʼuk kʼuxi chut?

«Ta skoj ti ep tajek buchʼutik chamik li ta Baʼyel Mukʼta Paskʼop ta spʼejel balumile, muʼyuk xa sbalil chilik kuxlejal li krixchanoetike»

[Lokʼol]

Buyuk xa noʼox ta tael li chopol chʼayob oʼontonale