Laj kakʼ venta buchʼu xuʼ xakʼbe slajeb li choplejale

Jaʼ tsloʼilta Ursula Menne

Ta jbikʼtal onoʼox oy ta koʼonton ti xlaj skʼoplal li choplejal ta balumile. Ta skoj ti oy tajek ta koʼonton taje, la stikʼikun ta chukel li ajvalil komunista ta Alemania orientale. Jaʼ te ta chukinab laj kaʼibe smelolal kʼuxi chlaj skʼoplal li choplejal ta balumile. Chkalboxuk avaʼiik kʼuxi kʼot ta pasel.

LIVOKʼ ta 1922 ta Halle Alemania, te van 200 kilometro xil ta suroesteal Berlín. Li jteklum Halle oy xa mas ta mil 200 jabil slikel xchiʼuk jaʼ li buchʼu baʼyel la slikes li relijion protestantee. Li jmuk Käthe vokʼ ta 1923, li jtote soltaro toʼox, yan li jmeʼe chkʼejin ta teatro.

Ti oy ta koʼonton xlaj li choplejale jaʼ la jchanbe li jtote, yuʼun jech oy ta yoʼonton ek. Kʼalal lokʼ ta soltaroale, la sman jun stienda. Li buchʼutik chkʼot manolajikuke povreik, jaʼ yuʼun kʼuxubaj ta yoʼonton li jtote, vaʼun chakʼbe ta jats. Ta skoj li slekil yoʼontone, chʼay-o li stiendae. Li kʼusi kʼot ta stojolal jtote laj yakʼ jchan jechuk ti vokol ta koltael li buchʼutik abol sbaike. Akʼo mi jech, oy kʼusitik ta jkʼan ta jpas kʼuchaʼal li yan kerem tsebetik sventa jkolta li buchʼu abol sbaike.

Ta skoj ti tskʼupin chkʼejin li jmeʼe, la stij koʼontonkutik xchiʼuk Käthe ti xikʼejinkutik xchiʼuk ti xi˗akʼotajkutike. Li voʼon xchiʼuk li jmuke ximuyubaj lichʼikutik talel, pe jel skotol li ta sjabilal 1939.

Lik jvokolkutik

Kʼalal tsuts kuʼun li chanun bu kʼalal yaloj li ajvalile, li˗och ta jun eskuela sventa ballet, te la jchan li akʼot ausdruckstanz, ti jech sbi ta alemáne, ti jaʼ la slikes li Mary Wigmane. Ti kʼu yelan ta jbakʼes jba chi˗akʼotaje, jaʼ te chkakʼ ta ilel ti kʼu yelan chkaʼi jbae, jech xtok la jchan sbonel kuadroetik. Jech kʼuchaʼal laj avakʼik ventae, kʼalal chex tsebun toʼoxe, ximuyubaj toʼox tajek xchiʼuk ep kʼusitik la jchan. Pe li ta sjabilal 1939, lik li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile. Chib jabil ta mas tsʼakale, laj kil yan jvokol, li jtote cham ta sak˗obal (tuberculosis).

Toj xibal sba li paskʼope. Kʼalal 17 toʼox jabilal kʼalal lik li paskʼope, laj kil ti muʼyuk xa noʼox smelolal li krixchanoetike. Akʼo mi mu toʼox snaʼ spasik kʼop li krixchanoetike, pe muʼyuk laj yaʼiik kʼuxi la stikʼ sbaik xchiʼuk li jnazietike. Mu ta sjaliluke, muʼyuk xa noʼox chopol chilik kʼalal oy buchʼu chchame o kʼalal oy buchʼu kʼusi chopol tspase xchiʼuk mu xa xakʼik ti kʼusiuk noʼox jpaskutike. Solel lilijem kom li jnakutik ta skoj li paskʼope xchiʼuk ep cham kutsʼ kalaltak.

Kʼalal tsuts li paskʼop ta 1945, te to likomkutik ta naklej xchiʼuk jmeʼ xchiʼuk Käthe li ta Halle. Li vaʼ jabile, nupunemun xa ox xchiʼuk oy xa ox jun kuni tseb. Pe lik jkʼop xchiʼuk li jchiʼile, vaʼun la jchʼak jbakutik. Sventa xkakʼbe kʼusi chtun yuʼun li jtsebe, lik jbon kuadroetik xchiʼuk la jta kabtel ta bailarina.

Kʼalal jutuk xa ox skʼan stsuts li paskʼope, pas ta chanchʼak li Alemaniae. Ti bu nakalunkutike jaʼ och ta skʼob li Unión Soviéticae, te xanop kaʼikutik ti jaʼ tspasunkutik ta mantal li komunistae. Li ta 1949, li ta jteklum bu nakalunkutike ti ojtikinbil kʼuchaʼal Alemania orientale, ta tsʼakale kʼot ta República Democrática Alemana.

Kʼalal jaʼo tspas mantal li komunistae

Li vaʼ jabiletike, tsots ipaj li jmeʼe, vaʼun voʼon xa kom ta jba skʼelel. Vaʼun, la jta kabtel yuʼun ajvalil. Ta tsʼakal jutuke, li˗och ta jun grupo ti jaʼ jchanunetike, ti tskʼanik ti xlaj skʼoplal li kʼusitik chopol tspas ajvalile. Yuʼun oy jun kerem ti muʼyuk x˗akʼat chanunajuk ta universidad ta skoj ti te toʼox tikʼil ta nazi li stote. Li voʼone xkojtikin lek, yuʼun jmoj toʼox chikʼejinkutik xchiʼuk ta jtijkutik musika, jaʼ yuʼun xi ta jakʼbe jbae: «¿Kʼu yuʼun jaʼ tsoj li smul stote?». Vaʼun, ta tsʼakale mas xa jmoj jolkutik xchiʼuk li buchʼutik tspasik marchae, jech xtok la jpakʼ vunetik li ta s˗eskalerail snail chapanobbaile.

Pe maʼuk noʼox, ta skoj ti voʼon sekretaria ta sventa Comité Regional de Paz, voʼon oy ta jba stsʼibael kartaetik, pe chopol tajek chkaʼi kʼalal chalbeikun ti akʼo jtsʼiba li kʼusitik chopol tajek chkaʼie. Jun velta ta skoj li politikae, li Comité Regional de Paz oy ox kʼusi tskʼan tstakbe batel jun vinik ta Alemania occidental sventa chopol x˗ilat yuʼun li xchiʼiltake. Ta skoj ti toj kʼexlal sbae, la jnakʼ li vunetike, vaʼun muʼyuk xa laj yichʼ takel batel.

Li ants ti stuk xa noʼox toj chopole la spatbun koʼonton

Li ta junio ta 1951, chaʼvoʼ viniketik te kʼotik ta j˗ofisina, vaʼun xi laj yalbeikune: «Chavichʼ chukel batel». Laj yikʼikun batel ta jun chukinab ti jaʼ sbi Roter Ochse (Buey Rojo). Jun jabil ta mas tsʼakale, laj yalik ti oy la kʼusi chopol la jpas ta stojolal li Estadoe. Jun jchiʼil ta spasel marchae laj yalbe li policía secreta ti la jpakʼ vunetik ta eskalerae. Muʼyuk lek laj kichʼ chapanel, yuʼun muʼyuk buchʼu la stsak ta venta ti kʼu yelan la jpak jkʼoplale, vaʼun la stikʼikun vakib jabil ta chukel. Kʼalal te toʼox tikʼilun ta chukele, li˗ipaj, vaʼun laj yikʼikun batel ta ospital ti skʼolol kʼolol yute ti te van 40 antsetik te oyike. Kʼalal laj kil ti chat tajek yoʼontonik li antsetike, lixiʼ. Vaʼun, anil libat xchiʼuk la jpujilan li tiʼ nae.

«¿Kʼusi chakʼan?», xi li jchabivaneje.

Xi li˗avane: «¡Lokʼesikun batel liʼe! Xuʼ jtuk bu xabajikun, pe lokʼesikun batel liʼe».

Pe li jchabivaneje muʼyuk la stsak ta mukʼ li kʼusi laj kalbee. Laj ne laj kil jun ants ti mu xkoʼolaj kʼuchaʼal li yan antsetike, yuʼun jun noʼox yoʼonton, vaʼun bat chotlokun ta xokon.

Labal to sba laj kaʼi, yuʼun xi laj yalbune: «Mi chachoti ta jxokone, mas lek ti xakʼel abae. Li yan antsetike tsnopik ti jtuk xa noʼox toj chopolun ta skoj ti stestigoun Jeovae».

Mu toʼox jnaʼ mi kontrainbilik yuʼun komunista li stestigotak Jeovae. Li kʼusi noʼox jnaʼoje jaʼ ti oy toʼox chaʼvoʼ Jchanolajeletik ta Vivlia ti jech toʼox ojtikinbilike chkʼot svulaʼanik li jtot kʼalal kʼoxun toʼoxe. Xvul ta jol ti xi chal li jtote: «Melel kʼusi chalik li Jchanolajeletik ta Vivliae». Li-okʼ ta muyubajel kʼalal laj kojtikin li ermana taje ti jaʼ sbi Berta Brüggemeier. Jaʼ yuʼun, xi la jkʼanbe vokole: «¡Chanubtasun ta sventa Jeova!». Jaʼ xa ta jchiʼin˗o jujun kʼakʼal, jaʼ onoʼox chkalbekutik skʼoplal li Vivliae. La jchan ti jaʼ melel Dios li Jeovae, ti toj lek snaʼ xkʼanvane, ti tukʼ kʼusi tspase xchiʼuk ti chakʼ jun oʼontonale. La jchan xtok ti chakʼbe slajeb krixchanoetik ti chopol kʼusi tspasike xchiʼuk ti jpʼel xalike. Jech kʼuchaʼal xi chal ta Salmo 37:​10, 11: «Mu xa jaluk skʼan, vaʼun chchʼay skʼoplal li buchʼutik toj chopolike […]. Yan li manxoetike jaʼ chuʼuninik li balumile xchiʼuk tskʼupinik tajek li jun oʼontonal ti muʼyuk spajebe».

Lilokʼ ta chukel, vaʼun lijatav batel ta Occidente

Lilokʼ ta chukel ta 1956, voʼob jabil laj kichʼ chukel. Kʼalal echʼ voʼob kʼakʼale, lijatav batel ta Alemania occidental. Li vaʼ kʼakʼale, oy xa ox chaʼvoʼ jtsebetak ti jaʼ sbi Hannelore xchiʼuk Sabine, laj kik batel xchaʼvoʼalik. La jtuchʼ jnupunel xchiʼuk li jchiʼile xchiʼuk la jsaʼ li stestigotak Jeovae. Kʼalal la jchan li Vivliae, laj yakʼbun kil ti sventa jchʼunbe smantal li Jeovae skʼan jel li jkuxlejale. Laj kakʼ persa ti jech jpas taje, vaʼun laj kichʼ voʼ ta 1958.

Linupun yan velta, pe jaʼ xa xchiʼuk jun stestigo Jeova ti Klaus Menne sbie. Ximuyubaj ti kʼu sjalil laj kikʼ jbakutike, laj kil chib kalab: Benjamin xchiʼuk Tabia. Li Klause cham ta skoj ti oy kʼusi la snuptane, te xa van ta 20 jabil. Avie, jtuk˗o oyun. Pe jaʼ tspatbun koʼonton ti oy chaʼkuxesele, ti chkuxi kʼalal paraiso xa ox li balumile (Lukas 23:43; Echos 24:15). Li kʼusi tspatbun koʼonton xtoke jaʼ ti chtunik ta stojolal Jeova li chanvoʼ kalabtake.

Lek ti la jchan Vivliae, yuʼun laj xa kaʼibe smelolal ti jaʼ noʼox Jeova xuʼ slajesbe skʼoplal li kʼusitik chopole. Li Diose tstsak ta venta skotol li kʼusi ta jnuptantik avie xchiʼuk li kʼusitik xa echʼem ta jkuxlejaltike, yan li krixchanoetike mu spasik yuʼunik jech. Toj ep sbalil chkil li kʼusi ta jchane, yuʼun tspatbun koʼonton, mas to kʼalal oy kʼusi chopol ta jnuptan o chkile. Xi chal Eklesiastes 5:8: «Mu me xchʼay avoʼnton cʼalal me oy chavil ta junuc banamil ti utsʼintabilic li meʼonetique ti me soquesbil xa li tuqʼuil chapanele. Yuʼun li jchapanvanejetique oy to yan banquilal yuʼunic ti jaʼ chmucbat smulic yuʼune. Xchiʼuc oy to yan banquilal jpasmantal ti jaʼ cajal yabtele» (Xchʼul Cʼop Jtotic Dios, ta skʼop Chenalhó). Jamal lek xvinaj ti buchʼu mas tsots yabtele jaʼ li Jpasvaneje, xi chalbe skʼoplal li Vivliae: «Muʼyuk bu nakʼal ta sat jtosuk li kʼusitik pasbile, moʼoj, lek chajal ta sat. Xil skotol li buchʼu ta persa ta jchapbetik li kʼusi ta jpastike» (Ebreos 4:13).

Li kʼusitik la jpas ti te xa 90 jabiluk yechʼele

Kʼalal tsjakʼbeikun kʼu toʼox yelan echʼ talel li jkuxlejalkutik kʼalal jaʼ toʼox tspas mantal li jnazietike xchiʼuk li komunistae, xi ta jtakʼe: «Mu toj kʼunuk». Li chaʼtsop organisasion taje xchiʼuk li yan organisasionetike jaʼ noʼox yakʼoj ta ilel ti mu spas sba yuʼun ta mantal stuk li krixchanoetike. Xi chal li Vivliae: «Ti kʼu sjalil spasoj sbaik ta mantal li krixchanoetike yakʼojbe sba svokol stukik» (Eklesiastes 8:9). ¡Melel tajek li kʼusi chale!

Kʼalal mas toʼox tsebun xchiʼuk kʼalal mu toʼox xkaʼibe smelolale, kaloj mi xchapaj yuʼun vokoliletik li krixchanoetike. Avi une laj xa jchan ti jaʼ noʼox li Jpasvanej xuʼ xchʼaybe skʼoplal li kʼusi chopole, pe jaʼ to mi la slajesbe skʼoplal li chopol krixchanoetike, vaʼun chakʼbe ta skʼob Xnichʼon yoʼ sventain li balumile, yuʼun li Jesuse maʼuk la spas li kʼusi tskʼan yoʼonton stuke. Li Vivliae xi chalbe skʼoplal li Xnichʼon Diose: «La akʼan li tukʼilale, pe la apʼaj li choplejale» (Ebreos 1:⁠9). Ta jtojbe ta vokol Dios ti laj yakʼ kojtikin li Ajvalil stʼujoje, ti jun yutsil xchiʼuk ti tukʼ ch˗ajvalilaje. Koliyal taje xuʼ xikuxi ta sbatel osil.

[Lokʼol]

Xchiʼuk li jtsebetak Hannelore xchiʼuk Sabine kʼalal likʼotkutik ta Alemania occidentale

[Lokʼol]

Avi xchiʼuk jkerem Benjamin xchiʼuk yajnil ti Sandra sbie