Li kʼusi chalbutik Vivliae
«Liʼe jaʼ sloʼilal ti kʼu yelan laj yichʼ pasel li vinajel xchiʼuk li balumile» (Jenesis 2:4). Jaʼ jech chchapbe smelolal Vivlia ti kʼu yelan lik talel li jbalumiltike. Li kʼusi chal Vivliae, ¿mi xkoʼolaj xchiʼuk li kʼusi chal siensiae? Jkʼeltik batel junantik sjakʼobiltak.
Li ta slikebale: Laj yichʼ pasel li vinajel xchiʼuk balumile.
¿Mi te xa onoʼox oy li vinajel balumile?
Jenesis 1:1 xi chale: «Li ta slikebale, li Diose la spas vinajel xchiʼuk balumil».
Li ta sjabilal 1950, epal sientifikoetik ti lek ojtikinbilike xchʼunojik toʼox ti te xa onoʼox oy li vinajel balumile. Pe avie, ti mas xa ep xchanojike jutuk mu skotoluk li sientifikoetike chalik ti oy slikeb li vinajel balumile.
¿Kʼu toʼox yelan li balumile?
Li Jenesis 1:2 xchiʼuk 9 chal ti ta slikebale, «muʼyuk toʼox smelolal xvinaj li balumile xchiʼuk muʼyuk toʼox kʼusi oy», kʼajomal noj ta voʼ.
Li kʼusi chal Vivliae xkoʼolaj xchiʼuk li kʼusi staojik ta chanel li sientifikoetike. Jech kʼuchaʼal liʼe, li biólogo Patrick Shih chal ti ta slikebale mu toʼox stakʼ xkichʼtik ikʼ, yuʼun chʼabal oxígeno li ta balumile xchiʼuk ti yan˗o tajek ta kʼelele. Xi chal li revista Astronomy: «Li kʼusitik achʼ to chanbile chakʼ ta ilel ti noj toʼox ta voʼ li balumile xchiʼuk oy van jutebuk ti bu takine».
¿Kʼuxi lik jeluk tal li balumile?
Jenesis 1:3 kʼalal ta 5 chakʼ ta aʼiel ti xojobal kʼakʼale lik ochuk talel li ta xpix balumile (atmósfera), pe li ta balumile mu xvinaj bu chlik tal li xojobal kʼakʼale. Echʼ kʼuuk sjalile, te lik vinajuk lek li xojobal kʼakʼale xchiʼuk li lunae (Jenesis 1:14-18).
Li Vivliae muʼyuk chal ti ta batsʼi vakib kʼakʼal la spas kuxlejal ta balumil li Diose
Li Centro Smithsonian de Investigaciones Ambientales chal ti ta slikebale, li xpix balumile kʼajomal chakʼ jelavuk uni juteb xojobal kʼakʼal li ta balumile, xi to chale: «Li ta slikebale, li sjob metano ti te oy ta ikʼe te svoloj sba kʼuchaʼal tok ti xpixoj spʼejel balumile». Ta tsʼakale, «lik toyuk muyel li toke, lek xa yox xvinaj li vinajele».
Ta sventa li kʼusitik kuxajtike, ¿bu jtosukal baʼyel laj yichʼ pasel?
Jech kʼuchaʼal chal Jenesis 1:20 kʼalal 27, xi yelan xcholet laj yichʼ pasel li kʼusitik kuxajtike: li choyetike, li mutetike, li chonbolometik chanavik ta balumile, ta slajeb une, li krixchanoetike. ¿Kʼusi chal li sientifikoetik eke? Xchʼunojik ti jaʼ baʼyel laj yichʼ pasel li choyetike ti jaʼ tsʼakal to li chonbolometike xchiʼuk ti jaʼ ta slajeb to tajek laj yichʼ pasel li krixchanoetike.
Li Vivliae muʼyuk chal ti muʼyuk chjelik˗o ti kʼu yelan xvinaj li chonbolometike
Li kʼusi mu jechuk chal Vivliae
Junantik krixchanoetike chalik ti mu koʼoluk kʼusi chal Vivlia xchiʼuk li kʼusi xchanojbeik skʼoplal li sientifikoetike. Pe ti jech chalike jaʼ ta skoj ti muʼyuk yaʼiojbeik lek smelolal li kʼusi chal Vivliae.
Li Vivliae muʼyuk chal ti kʼajomal to noʼox vakmil jabil slikel talel li vinajel balumile. Moʼoj, jaʼ noʼox chal ti ta slikebale laj yichʼ pasel li vinajel xchiʼuk balumile (Jenesis 1:1). Li Vivliae muʼyuk chal kʼusi ora kʼot ta pasel taje.
Li Vivliae muʼyuk chal ti ta batsʼi vakib kʼakʼal la spas kuxlejal ta balumil li Diose. Kʼalal kʼakʼal xie, xuʼ jelajtik kʼusi chalbe skʼoplal. Jech kʼuchaʼal liʼe, chal ti kʼalal laj yichʼ pasel li balumile lek xkechet o lek xcholet laj yichʼ pasel talel, xi chalbe skʼoplal li Vivliae: «Li skʼakʼalil kʼalal la spas vinajel xchiʼuk balumil li Jeova Diose»a (Jenesis 2:4). Li ta kapitulo 1 ta Jenesise, te chalbe skʼoplal li vakib kʼakʼal la spas kʼusitik li Diose, ti la smeltsan li balumile xchiʼuk li kuxlejale. Jaʼ yuʼun, li jujun kʼakʼal taje, xuʼ van smakojbe skʼoplal epal jabiletik.
Li Vivliae muʼyuk chal ti muʼyuk chjelik˗o ti kʼu yelan xvinaj li chonbolometike. Li ta slivroal Jenesise chal ti jeltos kʼu yelan laj yichʼ pasel li chonbolometike (Jenesis 1:24, 25). Li jpʼel kʼop ta Vivlia ti «jeltos» xie te smakojbe skʼoplal ep ta tos stsʼunbal chonbolometik, mu xkoʼolaj ti kʼu yelan xchanojbeik smelolal sientifikoetik li jpʼel kʼop taje. Ta skoj taje xuʼ xjelik ta tsʼakal ti kʼu yelan xvinaj spat xokon jkot chonbolome, pe jaʼ noʼox mi jmoj stsʼunbalike.
¿Kʼusi van chanop?
Li Vivliae chal kʼuxi lik talel li vinajele, ti kʼu toʼox yelan ta slikebal li balumile xchiʼuk ti kʼuxi ayan talel li kuxlejale. Mi lek kʼun xchiʼuk mi lek jamal chalbe smelolal Vivlia ti kʼuxi lik talel skotole, ¿mi jaʼ xa van mu xchapbe yuʼun smelolal ti buchʼu la spas skotol li kʼusitik taje? Li Encyclopædia Britannica xi chale: «Li kuxlejale tey likem talel ta stojolal li buchʼu toj echʼem sjuʼele, […] taje mu jeleluk xchiʼuk li kʼusitik xchanojik talel li sientifikoetik avie».b
a Li Vivliae chal ti jaʼ Jeova sbi li Diose.
b Li Encyclopædia Britannica muʼyuk chal ti oy buchʼu la spas li kuxlejale.