«Muʼyuk buchʼu chcham junukal avuʼunik»

1, 2. ¿Mi kʼun li xanbal ta varko ti bu kajal batel li Pabloe, xchiʼuk kʼu yuʼun ti chiʼe?

LI Festoe xi xa onoʼox yalojbe li Pabloe: «Ta stojolal Sesar chabat un chaʼa». Li Pabloe te van xnopnun-o kʼusi chkʼot ta stojolal mi te xa ox vaʼal ta stojolal li Sesare. Pe bal to onoʼox xaʼi mi bat ta Romae, yuʼun oy xa ta chib jabil ti te chukule (Ech. 25:12). Kʼupil onoʼox sba li xanbal ta varkoe, ti svitsʼlajet voʼe xchiʼuk ti kʼupil sba kʼusitik xuʼ jkʼeltik batele. Pe li Pabloe snaʼoj ti mu jechuk skotol veltae. Jaʼ yuʼun, ep van kʼusitik tsnopbe batel skʼoplal ta skoj ti nom bu chbate xchiʼuk ta van xiʼ jutuk ti tsvaʼan sba ta stojolal li ajvalile.

² Ep ta velta yiloj xiʼel «ta nab». Jech kʼuchaʼal liʼe, oxib velta laj yil svokol ta varko ta skoj ti lilije. Jun velta xtoke, jun kʼakʼal xchiʼuk jun akʼobal te xkajet ta oʼlol nab (2 Kor. 11:25, 26). Jech xtok, mu xkoʼolaj kʼalal chbat ta misioneroal kʼuchaʼal spasoj talele. Yuʼun avie chukbil xa chbat xchiʼuk nom tajek xil Roma li Sesareae, mas ta oxmil kilometro snamal. ¿Mi kuxul van chkʼot? Manchuk onoʼox mi kuxul chkʼot, teuk ta joltik ti ta xichʼ chapanel yuʼun li ajvalil ti mas mukʼ skʼoplal ta spʼejel balumil ti ventainbil yuʼun Satanase. ¿Mi ta van xichʼ milel?       

3. ¿Kʼusi jpʼel ta yoʼonton spasel li Pabloe, xchiʼuk kʼusi ta jkʼeltik batel li ta kapitulo liʼe?

³ Ta skoj ti xkojtikintik xa li Pabloe, ¿mi mu jechuk ti muʼyuk xa bu xtʼeltʼun ta xiʼel ta skoj li kʼusitik tsnuptane? Snaʼoj ti oy kʼusitik tsnuptan li ta Romae, pe mu snaʼ kʼusitik ta melel. Jaʼ yuʼun, mu xlokʼ venta ti svul yoʼonton ta skoj taje, yuʼun mi jech tspase, mu xa junuk yoʼonton chchol mantal un bi (Mat. 6:27, 34). Jech xok, li kʼusi oy ta yoʼonton Jeovae jaʼ ti spukbe batel skʼoplal li Ajvalilal yuʼun Diose xchiʼuk ti xcholbe mantal li buchʼutik tsots yabtelike (Ech. 9:15). Jpʼel ta yoʼonton tspas li kʼusi akʼbil sbaine mu ventauk li kʼusi snuptane, jaʼ jech oy ta koʼontontik spasel taj eke. Jaʼ yuʼun, jkʼeltik batel kʼusi xuʼ jchanbetik Pablo ti kʼu sjalil xanav batel ta varkoe.

«Tsnetʼunkutik sutel li ikʼe» (Echos 27:1-7 sbavokʼal)

4. ¿Kʼusi varkoal muy-o batel li Pabloe, xchiʼuk buchʼutik chiʼinat batel?

⁴ Li Pablo xchiʼuk yan jchukeletike chabibilik batel yuʼun li Julio ti jaʼ jun bankilal soltaroe. Li bankilal soltaro Julioe la snop ti chmuyik batel ta jkot varko ti jaʼ to kʼot ta Sesareae, ti jaʼ jkuch ikatsile. Li varkoe lik talel ta Adramitio ti jaʼ jun skotleb varko ta smaleb kʼakʼal ta Asia Menore xchiʼuk li ta yelovale jaʼ te oy li jteklum Mitilene ti jaʼ jun lum joyol ta nab ta Lesbose. Baʼyel chanavik muyel ta norte, laje chbatik ta smaleb kʼakʼal. Ti kʼu sjalil chanav batel li varkoe oy jaykojuk chpaj sventa syales xchiʼuk smuyes yan ikatsil. Ta skoj ti muʼyuk chkuch krixchanoetik li varko taje, muʼyuk lek meltsanbil xchiʼuk maʼuk sventa jchukeletik (kʼelo li rekuadro «Ti bu ch-echʼ li varkoetik ti jaʼik jkuch ikatsiletike»). Pe li Pabloe mu stukuk te oy xchiʼuk li jchukeletike, yuʼun te chiʼinbil yuʼun chaʼvoʼ yamigotak ti jaʼik li Aristarko xchiʼuk Lukase. Jaʼ onoʼox Lukas la stsʼiba li kʼusitik kʼotanuk ta pasele, jaʼ noʼoxe mu jnaʼtik mi ta moton kuchatik batel kʼuchaʼal yaj-abteltak Pablo o mi la stoj spasajeik (Ech. 27:1, 2).

5. ¿Buchʼutik la xchiʼin ta loʼil Pablo li ta Sidone, xchiʼuk kʼusi chakʼ jchantik taje?

⁵ Kʼalal jun xa ox kʼakʼal xanavik batel xchiʼuk xanavik xa ox 110 kilometroe, te pajik ta skotleb varko ta Sidon, ti te xkom ta tiʼ nab ta Siriae. Yileluke, li Julioe maʼuk jun chopol krixchano laj yil li Pabloe, jaʼ van ta skoj ti muʼyuk tabil smule xchiʼuk ti jaʼ jroma vinike (Ech. 22:27, 28; 26:31, 32). Jech xtok, laj yakʼ yaluk ta Sidon sventa xchiʼinan ta loʼil li yan yajtsʼaklomtak Kristoe. Ta skoj ti jal xa ox tikʼil ta chukele, ¡xmuyubajik tajek kʼalal laj yilik yan veltae! Xiuk xanopbe skʼoplale: «¿Kʼusitik xuʼ jpas sventa xkakʼ ta ilel ti lek jnaʼ xichʼamvane?». Yuʼun mi jech la apase, chata spatobil avoʼonton (Ech. 27:3).

6-8. ¿Kʼusitik la snuptanik ta be kʼalal totsik batel ta Sidon kʼalal to ta Knidoe, xchiʼuk kʼusi la spas li Pabloe?

⁶ Kʼalal totsik xa ox ta Sidone, batik ta norte. Laje, batik ta smaleb kʼakʼal ta tiʼtiʼ nab ta Silisia, muʼyuk xpajik xchiʼuk te nopol echʼik ta Tarso ti jaʼ te chʼi li Pabloe. Pe oy kʼusi xibal sba la snuptanik, yuʼun xi laj yal li Lukase: «Tsnetʼunkutik sutel li ikʼe» (Ech. 27:4, 5). Manchuk mi jech la snuptanik, li Pabloe jech-o la xcholbe mantal li yan jchukeletike, li buchʼutik te tikʼajtik ta varkoe, li jtsʼot varkoetike xchiʼuk li soltaroetike. Jech xtok, la xcholbe mantal li krixchanoetik ti te tsta ta skotleb varkoetike. ¿Mi jaʼ jech ta jcholtik mantal ek ti buyuk noʼox batkutike?

⁷ Kʼotik ta Mira, li ta skotleb varko ta sural Asia Menore. Jaʼ te la sjel svarkoalik li Pablo xchiʼuk li yan krixchanoetik sventa xbatik ta Romae (Ech. 27:6). Li ta sjabilaltik siene, jaʼ te chlik talel ta Ejipto li sbekʼ tsʼunobiletik o trigo sventa xkuchik batel ta Romae xchiʼuk epal varkoetik ti xkuchojik trigoe te chpajik ta Mira. Jaʼ yuʼun, li Julioe te la sta jkot varko li ta Mirae, vaʼun jmoj te muy xchiʼuk li soltaroetike xchiʼuk li jchukeletike. Yileluke, li varko liʼe jaʼ mas mukʼ kʼuchaʼal li baʼyel varkoe, yuʼun xkuchoj batel epal trigo xchiʼuk xkuchoj batel 276 ta voʼ krixchanoetik ti te tsakal skʼoplal jtsʼot varkoetik, soltaroetik, jchukeletik o yan krixchanoetik ti chbatik ta Romae. Kʼalal la sjel svarkoalike, epaj li buchʼutik chcholbe mantal Pabloe. Laj van yakʼ persa ti xcholbe mantal skotolike.    

⁸ Laje, batik ta Knido ti jaʼ jun jteklum ti te xkom ta suroeste ta Asia Menore. Kʼalal muʼyuk tsots li ikʼe, ta jun noʼox van kʼakʼal chkʼotik-o ta Knido ti te tstotsik tal ta Mirae, pe xi la stsʼiba li Lukase: «Oy xa ox jayib kʼakʼal kʼunkʼun libatkutik ta varko xchiʼuk [...] vokol likʼotkutik ta Knido» (Ech. 27:7 sbavokʼal). Yileluke, muʼyuk xkʼotik ta anil ta skoj ti tal tsatsal ikʼaloʼe (kʼelo li rekuadro «Nab Mediterraneo xchiʼuk li tsatsal ikʼ te ch-echʼe»). ¡Abol sba li buchʼutik te tikʼajtik batele! ¡Mu xa van snaʼ kʼusi tspasik ta skoj ti xyukʼlajet tajek li nabe!  

«Tsyukʼilanunkutik tajek li tsatsal ikʼaloʼe» (Echos 27:7 xchaʼvokʼal-26)

9, 10. ¿Kʼusitik la snuptanik li ta nopol Kretae?

⁹ Kʼalal jaʼo te oyik ta Knidoe, li kapitan yuʼun varkoe tskʼan ox tukʼ chbatik ta smaleb kʼakʼal, pe xi laj yal li Lukase: «Chujunkutik tajek li ikʼe» (Ech. 27:7 xchaʼvokʼal). Kʼalal te toʼox nopol oyik ta tiʼ nabe, jaʼ chkoltaatik yuʼun li yok nabe. Pe kʼalal yantik xa xnamajik batele, yikʼaluk van tsots xujatik yalel ta sur yuʼun li ikʼe. Jech kʼuchaʼal la saʼ snakʼobbailik ta Chipre ta skoj li tsatsal ikʼaloʼe, avie jaʼ xa te bat saʼ snakʼobbailik ta Kreta ti jaʼ jun lum ti joyol ta nabe, te echʼik li ta Kabo ta Salmone, ti te xkom ta slokʼeb kʼakʼal ta Kretae. Vaʼun, batik li ta sural li jteklume sventa mu toj tsotsuk xmajatik yuʼun li ikʼaloʼe, akʼo mi jun xa ox tajek yoʼontonik, pe mu jaluk ti jech laj yaʼi sbaike, yuʼun jaʼ xa ox yorail li inviernoe xchiʼuk skotol li jtsʼot varkoetike snaʼojik ti toj xibal sbae.

¹⁰ Akʼo mi te la sta snakʼobbailik li ta Kretae, vokol onoʼox laj yaʼiik sbeiltasel batel li varkoe, yuʼun xi chal li Lukase: «Vokol laj kaʼikutik kʼalal li-echʼkutik batel ta tiʼtiʼ nabe, vaʼun likʼotkutik ti bu Alakʼ sba Skotleb Varko sbie». Jaʼ te la sta snakʼobbailik li ta chʼin jteklum taje, pe ¿kʼu van sjalil te komik? Li Lukase chal ti «jal xa ox» te oyike, pe mu stakʼ mas te xjalijik, yuʼun xuʼ van septiembre o oktuvre xa ox. Mi jal te komike, mas xa xibal sba li xanbal ta varkoe (Ech. 27:8, 9).

11. ¿Kʼusi laj yal li Pabloe, pe kʼusi kot ta nopel yuʼun li yantike?

¹¹ Li buchʼutik te kajalik batel ta varkoe laj van sjakʼbeik kʼusi tsnop li Pabloe, yuʼun ep ta velta xanavem li ta nab Mediterraneoe. Li Pabloe laj yal ti xpajik toe, yuʼun mi totsik batele, xuʼ sta svokolik xchiʼuk xuʼ oy ep kʼusitik xchʼay yuʼunik o xuʼ oy buchʼutik xcham yuʼunik. Pe li jtsʼot varko xchiʼuk li yajval varkoe laj yalik ti xtotsik batele, jaʼ van ta skoj ti tskʼan chkʼotik noʼox li ta yan skotleb varko ti bu mas leke. Jaʼ jech laj yalbeik li Julioe, vaʼun jutuk mu skotoluk li buchʼutik kajalik batel ta varkoe laj yalik ti skʼan xanavik batel ta tiʼtiʼ nab sventa xkʼotik li ta skotleb varko ta Fenisee, ti jaʼ van te oy jun mukʼta kotleb varkoe xchiʼuk ti jaʼ te xuʼ x-echʼ yuʼunik li inviernoe. Kʼalal laj yilik ti kʼun chtal ikʼ li ta sure, totsik batel, yuʼun la snopik ti muʼyuk kʼusi xuʼ snuptanike (Ech. 27:10-13).    

12. ¿Kʼusitik la snuptanik kʼalal namajik xa ox batel ta Kretae, xchiʼuk kʼusitik la spasik li j-abteletik ta varko sventa mu kʼusi xibal sba snuptanike?

¹² Pe mas to laj yil svokolik kʼalal tal tsatsal ikʼ ta norestee, vaʼun batik ta Kauda ti jaʼ jun lum ti joyol ta nabe xchiʼuk te la snakʼ sbaik kʼuk sjalil. Li Kaudae 65 kilometro xil li Alakʼ sba Skotleb Varkoe. Pe xibal sba, yuʼun xuʼ xjochatik yalel ta sur yuʼun li ikʼe xchiʼuk ti te matsʼal xkom svarkoik li ta jiʼtik ti te nopol xkom ta tiʼ nab Africae. Jaʼ yuʼun, oy kʼusitik la spasik ta anil sventa mu xjochatik batele. Laje, la xchechik muyel li kanova ti te oy ta spat varkoe. Taje mu kʼunuk laj yaʼiik, yuʼun mutʼijem xa ox van ta voʼ. Ta tsʼakale, sventa mu xtʼol li stavlailtak varkoe, la xpechʼbeik ta yijil chʼojon o ta kadena li xchʼute. Jech xtok, la syalesik li pokʼe xchiʼuk oy kʼusitik la spasik sventa xkuch yuʼun tsatsal ikʼaloʼ li varkoe. Pe mu baluk-o ti jech la spasike, yuʼun xi chal li Lukase: «Tsyukʼilanunkutik tajek li tsatsal ikʼaloʼe». Li ta yoxibal kʼakʼale, la sjipik yalel li xchʼojonaltak varkoe, junantik steʼeltak xchiʼuk yan kʼusitik, yaʼeluke jaʼ sventa xyochbeik yikats li varkoe xchiʼuk ti mu xmutʼij ta voʼe (Ech. 27:14-19).

13. ¿Kʼu yelan laj yaʼi sbaik kʼalal jaʼo yakal li tsatsal ikʼaloʼe?

¹³ Solel chiʼik van tajek skotolik, pe li Pablo xchiʼuk xchiʼiltake jun noʼox yoʼontonik xchiʼuk snaʼojik ti muʼyuk bu chchamike, yuʼun albat xa onoʼox yuʼun Jesus xchiʼuk jun anjel ti chbat yalbe skʼoplal Jesus ta Romae (Ech. 19:21; 23:11). Li tsatsal ikʼaloʼe jech-o la syukʼilan varko ta kʼakʼal akʼobal ti chib to xemana jalije. Jech xtok, ta skoj ti mu xpaj li voʼe xchiʼuk ti noj ta tok li vinajele, li jtsʼot varkoe mu xil li sat kʼakʼale mi jaʼuk li kʼanaletike, jaʼ yuʼun mu snaʼ bu oyik o ti bu yakal chbatike. Mi jaʼuk stakʼ xveʼik xtok. Pe ti melel xkaltike, ¿buchʼu xa noʼox tskʼan chveʼ kʼalal sik tajeke, ti tsots chakʼ voʼe xchiʼuk ti chiʼik tajeke?

14, 15. 1) Li Pabloe, ¿kʼu yuʼun la svulesbe ta sjol krixchanoetik ti yaloj xa onoʼox li kʼusi chkʼot ta pasele? 2) ¿Kʼusi chakʼ jchantik Pablo ti kʼu yelan la skolta li krixchanoetike?

¹⁴ Vaʼi li Pabloe xchiʼuk la svulesanbe ta sjol ti yalanojbe xa onoʼox li kʼusi xuʼ xkʼot ta pasele, pe ti jech laj yale maʼuk sventa stikʼbe ta sat ti muʼyuk la xchʼunike, yuʼun jaʼ noʼox oy ta yoʼonton ti xchikintaik li kʼusi chale. Laje, xi laj yale: «Chkalboxuk ti kuxetuk avoʼontonike, yuʼun muʼyuk buchʼu chcham junukal avuʼunik, jaʼ noʼox chlaj li varkoe» (Ech. 27:21, 22). ¡Xmuyubajik van tajek kʼalal laj yaʼiik taje! Jech xtok, jun van yoʼonton laj yaʼi sba Pablo ti tunesat yuʼun Jeova sventa xalbe li krixchanoetik ti muʼyuk bu chchamike. Li Jeovae oy onoʼox tajek ta yoʼonton ta jujuntal li krixchanoetike, yuʼun «mu skʼan ti oy buchʼu xbat ta lajelal junuke; moʼoj, li kʼusi tskʼane jaʼ ti sutes yoʼonton skotolike» (2 Ped. 3:9). Jaʼ yuʼun, toj tsots skʼoplal ti xkalbetik krixchanoetik li kʼusi tspas Jeova ta jelavele, yuʼun li Jeovae ep tajek sbalil chilbe li xkuxlejalike. Teuk me ta joltik ti xuʼ te xlajik-o mi muʼyuk laj yaʼiik li mantale.

¹⁵ Li Pabloe yalojbe xa onoʼox van li buchʼutik te tikʼajtik ta varko li kʼusi tspas Dios ta jelavele (Ech. 26:6; Kol. 1:5). Pe kʼalal laj yakʼ venta ti xuʼ xlilij li varkoe, oy kʼusi laj yalanbe sventa xchʼunik ti muʼyuk chchamike, xi laj yalanbe: «Li ta akʼobal naxe, li Dios ti jaʼ yuʼunune [...] la stak talel jun yaj-anjel xchiʼuk xi laj yale: ‹Mu me xaxiʼ, Pablo, yuʼun persa onoʼox chbat avaʼan aba ta stojolal Sesar, jech xtok, li Diose tskolta skotol li buchʼutik te achiʼuk ta varkoe›. Jaʼ yuʼun, viniketik, kuxetuk avoʼontonik, yuʼun jchʼunojbe Dios ti jaʼ jech tajek chkʼot ta pasel jech kʼuchaʼal laj kichʼ albele. Pe jaʼ noʼoxe persa te matsʼal chkʼot li jvarkotik ta jun lum joyol ta nabe» (Ech. 27:23-26).

«Kuxul kʼot skotolik ta tiʼ nab» (Echos 27:27-44)

16, 17. 1) ¿Kʼusi ora la spas orasion li Pabloe, xchiʼuk kʼusi sbalil la stabeik ti jech la spase? 2) ¿Kʼuxi kʼot ta pasel li kʼusi yaloj xa onoʼox Pabloe?

¹⁶ Yichʼik jochel batel te van 870 kilometro ti chib xemana laj yil svokolik ta skoj li tsatsal ikʼaloʼe. Vaʼun, li j-abteletik ta varkoe laj yakʼik venta ti poʼot xa xkʼotik ta tiʼ nabe, yikʼaluk van laj yaʼiik ti tsmaj sba li yok nab ta tiʼ nabe. Vaʼun, la sjipik yalel ta nab li anklaetik ti te oy ta xchak varkoe sventa mu xjochatik sutel yuʼun li yok nabe xchiʼuk ti sjoypʼinbeik batel li sniʼ varko ta stukʼil tiʼ nab yoʼ te xpaje. Li vaʼ orae, tskʼan ox chjatavik lokʼel li j-abteletik ta varkoe, pe li Pabloe xi laj yalbe li bankilal soltaro xchiʼuk li soltaroetike: «Mi muʼyuk bu chkomik ta varko li viniketik liʼe, mu xakolik li voʼoxuke». Jaʼ yuʼun, li soltaroetike muʼyuk laj yakʼ jatavikuk batel. Kʼalal muʼyuk xa ox mas xyukʼlajet li varkoe, li Pabloe laj yalanbe skotolik ti akʼo veʼikuke xchiʼuk la svulesanbe ta sjolik ti muʼyuk onoʼox bu chchamike, laje «te skʼelojik la stojbe ta vokol Dios» (Ech. 27:31, 35). Ti jech la spase mu jaʼuk noʼox oy kʼusi la xchanik li Lukas xchiʼuk li Aristarkoe, yuʼun oy kʼusi chakʼ jchan jkotoltik ek. Xi jnopbetik skʼoplale: «Kʼalal ta jpas orasion ta yeloval yantike, ¿mi tspat oʼontonal li kʼusi chkale?».

¹⁷ Kʼalal laj xa ox spas orasione, «xkuxet likel yoʼonton skotolik, jaʼ yuʼun lik veʼikuk» (Ech. 27:36). Laje, la sjipik yalel ta nab li trigoe sventa xyoch yikats li varkoe xchiʼuk ti xkajtsaj jutuk ta nabe, vaʼun mu xa vokoluk chkʼotik ta tiʼ nab. Kʼalal sakub xa ox osile, la xtuchʼbeik li yakʼiltak anklae, la xyochbeik li xchukobiltak xlechuobil voʼe (remo) xchiʼuk la smuyesik li bikʼit pokʼ sventa xbeiltasatik batel li ta tiʼ nabe. Vaʼun, te matsʼal kom ta jiʼtik o ta achʼel li sniʼ varkoe xchiʼuk lik vokʼuk li xchak varko ta skoj ti xyukʼlajet tajek li yok nabe. Junantik soltaroetike la snop tsmilik li jchukeletik sventa mu xjatavik batele, pe li Julioe laj yal ti mu spasik jeche. Laj yalanbe skotolik ti akʼo xnuxinajik batele o ti xkajiik batel ta sjepelul varko sventa xkʼotik ta tiʼ nabe. Jech kʼuchaʼal yaloj xa onoʼox li Pabloe, li 276 buchʼutik kajalik batel ta varkoe «kuxul kʼot skotolik ta tiʼ nab» (Ech. 27:44). ¿Pe bu kʼotik un?

«Solel laj yakʼik ta ilel slekil yoʼontonik» (Echos 28:1-10)

18-20. ¿Kʼuxi laj yakʼik ta ilel slekil yoʼontonik li krixchanoetik ta Maltae, xchiʼuk kʼusi labal sba kʼot ta pasel?

¹⁸ Te kʼotik ta jun lum joyol ta nab ti Malta sbie, te xkom ta sural Sisilia (kʼelo li rekuadro «¿Bu stukʼil xkom li Malta ti joyol ta nabe?»). Li jnaklejetik tee laj yilik ti tʼuxulik tajek xchiʼuk ti xtʼelajetik ta sik li buchʼutik la yil svokolik ta varkoe, vaʼun «solel laj yakʼik ta ilel slekil yoʼontonik» (Ech. 28:2). Yakal chakʼ voʼ xchiʼuk sik tajek, jaʼ yuʼun la stsanik kʼokʼ sventa xkʼixnajik. Vaʼun, oy kʼusi kʼot ta pasel ti labal sba tajeke.

¹⁹ Ta skoj ti tskʼan chkoltavan li Pabloe, ay stsob tal vachʼetik ek xchiʼuk la stikʼ ta kʼokʼ. Vaʼun, lokʼ tal jkot venenoal chon, tibat skʼob li Pabloe xchiʼuk te jokʼol kom. Li krixchanoetik tee la snopik ti jaʼ skastigo Diose.a

²⁰ Li loʼil ta Vivliae chal ti te la smalaik mi tsitub o mi chcham ta ora li Pabloe. Oy jlik livro chal ti jaʼ noʼox doktoretik tstunesik li jpʼel kʼop «tsitub» xi ta griegoe, jaʼ van yuʼun jech laj yal li Lukas ta skoj ti jaʼ doktore (Ech. 28:6; Kol. 4:14). Pe li kʼusi labal sbae jaʼ ti la sjip yalel ta skʼob kiletel chon li Pabloe xchiʼuk chʼabal kʼusi pasbat.

21. 1) ¿Kʼusitik la stsʼiba Lukas ti chakʼ ta ilel ti melel li kʼusitik kʼot ta pasele? 2) ¿Kʼusi skʼelobil juʼelal la spas li Pabloe, xchiʼuk kʼu yelan laj yilik li krixchanoetik ta Maltae?

²¹ Te nakal jun jkʼulej vinik ti Publio sbie xchiʼuk oy jaysepuk yosil, yikʼaluk van jaʼ jun j-abtel ta Roma ti tsots yabtel yichʼoj ta Maltae. Li Lukase chal ti jaʼ «li vinik mas tsots skʼoplal li ta lum joyol ta nabe». Laj yichʼ tael chib tsʼibetik ta Malta ti jaʼ jech tajek tsʼibabil kʼuchaʼal laj yal Lukas ta stojolal li vinik taje. Li Pablo xchiʼuk xchiʼiltake lek chʼamatik ta sna li Publioe xchiʼuk te komik oxib kʼakʼal, pe ip li stote. Li Lukase lek tajek la xchapbe smelolal li kʼusi ip-oe, xi la stsʼibae: «Te puchʼul ta tem li stot Publioe, yuʼun ip ta kʼokʼ xchiʼuk tsakbil ta simnakʼal». Jaʼ yuʼun, li Pabloe la spas orasion, la skajan skʼob ta stojolal, vaʼun la xpoxta. Li krixchanoetik tee labal sba tajek laj yilik, jaʼ yuʼun laj yikʼik talel li buchʼutik ipik sventa xpoxtae. Jech xtok, laj yichʼbeik kʼotel smoton li Pablo xchiʼuk xchiʼiltake xchiʼuk laj yakʼbeik batel li kʼusitik chtun yuʼunik ta bee (Ech. 28:7-10).

22. 1) ¿Kʼusi laj yal jun vinik ta sventa li kʼusi la stsʼiba Lukas kʼalal batik ta Romae? 2) ¿Kʼusi ta jkʼeltik batel li ta yan kapituloe?

²² Lek tukʼ tsʼibabil li loʼil ta Vivlia la jchantike. Oy jun vinik ti xchanojbe lek skʼoplal Vivliae xi laj yalbe skʼoplal li kʼusi la stsʼiba Lukase: «Lek ojtikinbil ta skoj ti la stsʼibaik ta Vivlia skotol li kʼusitik kʼot ta pasele, xcholet lek laj yichʼ tsʼibael ti kʼu yelan li xanbal ta varko ta baʼyel sigloe xchiʼuk ti kʼu yelan oy li nab Mediterraneoe. [...] Persa van la stsʼiba batel ta jujun kʼakʼal li kʼusitik kʼotanuk ta pasele. Taje jaʼ van la stsʼiba stuk li Lukase». Mi jaʼ onoʼox la stsʼibae, oy to van ep kʼusitik la stsʼiba kʼalal la stam batel sbeik yan veltae. Pe ¿kʼusi van chkʼot ta stojolal Pablo mi kʼotik ta Romae? Jaʼ ta jkʼeltik batel li ta yan kapituloe.