XCHIBAL SJAKʼOBIL
¿Mi oy onoʼox van celulaetik ti ta jech noʼox ayan tale?
¿Mi ta jech noʼox van li ayanuk tal li mas ta chib sien ta tos li célula oy ta jbekʼtaltike?
Stuk noʼox jech ti kʼu yelan li jbekʼtaltike, te van 100 biyon celulaetik yichʼoj. Junantike te oy ta jbakiltik, ta jchʼichʼeltik xchiʼuk ta jchinabtik: óseas, sanguíneas, cerebrales.7 Ti jamal xkaltike, oy mas ta chib sien ta tos ta skotol.8
Akʼo mi ep ta tos oy xchiʼuk jelajtik kʼusi chtun˗o, pe toj labal sba ti kʼu yelan jmoj ch˗abtejike. Jaʼ tsalbil to chkom ti kʼu yelan jmoj ch˗abtej li epal miyon komputadoraetik ti jmoj tsakajtik ta Internet ta spʼejel balumile. Mi junuk krixchano oy kʼusi spasoj ti jechuk x˗abtej kʼuchaʼal li célula simplee. Pe ¿kʼuxi lik ayanuk li celulaetik oy ta jbekʼtaltike?
¿Kʼusi chalik epal sientifikoetik? Oy chavokʼ li celulaetike, li jvokʼe oy snucleoal, li yane muʼyuk. Li celulaetik yichʼoj jbekʼtaltik, sbekʼtal chonbolometik xchiʼuk li itajetike oy snucleoal. Yan li celulaetik ti bacterianas sbie muʼyuk. Li bu oy snucleoale eucariotas sbi, li bu chʼabale, procariotas sbi. Ta skoj ti jaʼ mas simple li célula bacterianae, chalik ti jaʼ la te ayan talel li célula chonbolometik xchiʼuk itajetike.
Maʼuk noʼox, yuʼun chalik ti ta smiyonal xa noʼox jabile, li células procariotas simplese laj la sbikʼ yan celulaetik. Vaʼun, ta jech noʼox la jel ti kʼu yelan ch˗abtejik li celulaetik ti laj yichʼ bikʼele, laj une jmoj xa la lik pʼolikuk.9a
¿Kʼusi chal li Vivliae? Li Vivliae chal ti oy buchʼu toj pʼij la spas li kuxlejal ta balumile. ¿Kʼu yuʼun? Xi chalbe srasonale: «Ta melel oy buchʼu svaʼanoj li jujupʼej nae, pe jaʼ spasoj Dios skotol li kʼusitik oye» (Ebreos 3:4). Xi to chal yan tekstoe: «Kajval Jeova, ¡toj echʼ xa noʼox ep li kʼusitik apasoje! Ta pʼijilal la apas skotol. Noj yuʼun balumil li kʼusitik apasoje. [...]Mu xa noʼox stakʼ chapel kʼu yepal li kʼusitik kuxajtik tee, oy bikʼitik xchiʼuk oy mukʼtik» (Salmo 104: 24, 25).
Li célula simplee ¿Mi xuʼ van x˗ayan tal li ta kʼusitik muʼyuk kuxajtike?
¿Kʼusi yakʼoj ta ilel li kʼusi xchanojbeik skʼoplale? Ta skoj ti oy xa lek yabtejebik li buchʼutik chchanbeik skʼoplale, yakʼojik venta ti toj labal sba yut li célula procariotae. Li sientifikoetik ti xchʼunojik ti kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale chalik ti jaʼ la jech li baʼyel celulaetike.10
Mi ta melel kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale, oy lek sprevail yuʼunik jechuk kʼuxi ti ta jech noʼox ayan talel li baʼyel celulae. Pe mi oy jun Jpasvaneje, skʼan lekuk pasbil jechuk li kʼusitik mas bikʼitik xtoke. ¿Kʼu yelan chavil ti xbat jkʼeltik li yut célula procariotae? Kʼalal mas ta jchanbetik batel skʼoplale, nopbo skʼoplal mi ta melel ti ta jech noʼox ayan talele.
SMUROAL
Sventa xij˗och li ta yut célula procariotae, skʼan mas to jchiʼnubtas jbatik tajek jech kʼuchaʼal jun punto. Li célula taje oy xpix, li xpixe mas to joy lajunmil ta velta jech kʼuchaʼal jlik oja. Pe lek tsots jech kʼuchaʼal jun muro ti pasbil ta sjoylejal jun favrikae, jaʼ noʼoxe mas to lek meltsanbil. ¿Kʼuxi ti mas to lek meltsanbile?
Jech kʼuchaʼal chchabi jun favrika li jun muroe, li xpix célula eke ta xchabivan sventa mu x˗och kʼusitik chopol. Pe oy kʼusitik chakʼ ochuk o xlokʼ, jech kʼuchaʼal li ikʼe o li kʼusitik chtun yuʼun li celulae. ¿Kʼuxi xa noʼox tspas taje?
Li ta stiʼ smuroal favrikae, oy van jchabivanejetik ti tskʼelik li kʼusi chlokʼ xchiʼuk ch˗och li ta favrikae. Li xpix célula eke oy proteínaetik yichʼoj ti jaʼ tskʼelik li kʼusi chlokʼ xchiʼuk ch˗och li ta celulae.
Li xpix celulae oy jchabivanej yuʼun sventa mu x˗och li kʼusitik chopole
Junantik proteinaetike jomol (1) sventa x˗och li kʼusitik chtun yuʼun li celulae. Junantik xtoke jamal li ta jote, pe jaʼ makal li ta jote (2). Ti buy jamale oy kʼusitik ta x˗och tal ti jaʼ te tstsob sba batel ti bu makale (3), vaʼun mi la stsob sbae, ta sjam sba li bu makale (4). Taje jaʼ jech ch˗abtej ek li xpix célula ti mas simple ta alele.
LI TA YUTE
Jnoptik noʼox ti laj xa yakʼ ochkutik ta célula li jchabivaneje. Li ta yute, oy kʼusitik yichʼoj sventa smeltsan˗o li kʼusitik chtun yuʼune. Jech kʼuchaʼal jun favrika ti lek beiltasbile, li celulae lek xcholet xchiʼuk oy lek yorail yuʼun sventa smeltsan li kʼusitik chtun yuʼun ti ta smilal xa noʼoxe. Li celulae jal tajek chichʼ yuʼun sventa smeltsan li kʼusitik chtun yuʼun ti ta smilal xa noʼoxe.
Li celulae jal tajek chichʼ yuʼun sventa spas li proteinaetike. ¿Kʼuxi ta xut? Baʼyel, tspas te van 20 jeltos aminoácidos (ti jaʼ li kʼusitik chtun yuʼun li proteinae), laje tstak batel ti bu oy li ribosomaetike (5). Li ribosoma ti xkoʼolaj ta jun makinae, lek xcholet tstak batel li aminoasidoetik sventa spas ta jtos proteína. Jech kʼuchaʼal pasbilik ta mantal yuʼun jun komputadora li makinaetik ta jun favrikae, ti kʼu yelan ch˗abtej li celulae eke, jaʼ pasbil ta mantal yuʼun li ADN (6). Li ribosomaetike jaʼ ch˗albatik mantal yuʼun ADN kʼusi proteinail skʼan spasik xchiʼuk ti kʼu yelan skʼan spasike (7).
Toj labal sba ti kʼu yelan ch˗abtejike. Li jujun proteinae, ta spakʼanan sba jaʼ to ti kʼuxi oxjot xa sat ta kʼelele (8), vaʼun jaʼ xa te chvinaj li kʼusi abtelal ta spase.b Sventa lekuk x˗abtej li jun motore, skʼan lekuk meltsanbil xchiʼuk lekuk tsʼakanbil li spiezailtake. Jaʼ jech ek, sventa lekuk x˗abtej li jun proteinae, skʼan lekuk tajek xichʼ meltsanel xchiʼuk jechuk tajek yelanil ti kʼuchaʼal chtune. Yuʼun mi muʼyuk lek bate, xuʼ xilbajin li celulae.
Jech kʼuchaʼal jun pʼijil favrikae, li celulae ep kʼusitik labalik sba tspas yoʼ spas˗o proteinaetik.
¿Kʼuxi chkʼot jujun proteína ti butik chtune? Albilik lek ti buy chbatik ta jujuntale. Jech oxal, manchuk mi ta smilal xa noʼox chichʼik pasel ta jujun minuto, mi junuk chchʼay ta be, ta onoʼox xkʼot ti butik chtune.
¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal li kʼusi laj xa jchantike? Skotol li kʼusi chtun sventa oyuk li kuxlejale ti jaʼ li moléculae, mu xpʼolik ta stukik noʼox. Persa skʼan te oyikuk ta yut célula xchiʼuk ti xichʼik koltael yuʼun yan moléculaetik sventa xpʼolike. Jech kʼu chaʼal liʼe, sventa x˗ayan jtos molécula ti trifosfato de adenosina sbie (ATP) chtun yuʼun li enzimae, pe sventa x˗ayan li enzimae chtun yuʼun li ATP. Jech xtok, sventa x˗ayan li enzimae, chtun yuʼun li ADN, li ADN eke chtun yuʼun li enzimae (li molécula taje te chichʼ chanbel skʼoplal ta yoxvokʼal). Xchiʼuk xtok, sventa x˗ayan li proteinae chtun yuʼun li celulae, pe li célula eke chtun yuʼun li proteinae.c
Li microbiólogo Radu Popa ti mu xchʼun ti oy jun Jpasvaneje xi laj yal li ta 2004: «Akʼo mi ep tajek kabtejebtik, muʼyuk pasem˗o kuʼuntik junuk kuxlejal. Vaʼun chaʼa, ¿kʼuxi xa noʼox ti ta jech noʼox lik ayanuk tal li kuxlejale?».13 Xi to laj yale: «Toj labal sba tajek ti kʼu yelan ch˗abtej li celulae, mu xa noʼox stakʼ chʼunel yaʼel ti ta jech noʼox lik ayanuk tale».14
Ta anil noʼox chlaj skʼoplal jpʼej na mi muʼyuk lek snaklebe. ¿Mi mu van jechuk chkʼot ta stojolal li chanubtasel ti ta jech noʼox kʼataj tal li kuxlejale?
¿Kʼuxi chanop? Li buchʼutik chalik ti ta kʼunkʼun kʼataj talel li kuxlejale, mu xchʼunik ti jaʼ Dios la spase. Pe kʼalal mas chchanbeik skʼoplal li kuxlejale mas chakʼik venta ti mu ta jecheʼuk noʼox kʼataj talel li kuxlejale. Jech oxal, junantik sientifikoetike mu skʼan xalbeik skʼoplal kʼuxi lik talel ta melel li kuxlejale. Pe ¿mi lek van ti jech tspasike?
Ep sientifikoetike chalik ti ta jech noʼox la lik ayanuk tal li kuxlejale. Ta tsʼakale oy la kʼusitik kʼotanuk ta pasel yoʼ xlik pʼolikuk xchiʼuk jmojuk x˗abtejik sventa xkuxiike. Pe muʼyuk sprevail yuʼunik mi jaʼ jech kʼot ta pasel ta melel. Vaʼun chaʼa, ¿kʼusi chkʼot ta stojolal li chanubtasel taje? Ta anil noʼox xuʼ xchʼay skʼoplal, jech kʼuchaʼal jpʼejuk na ti muʼyuk lek snaklebe.
Ta skoj ti la xa jkʼelbetik jutuk skʼoplal ti kʼu yelan ch˗abtej li célula simplee, ¿mi chachʼun ti ta jech noʼox ayan tale? O ¿Mi oy van buchʼu toj pʼij la spas? Pe mi xanaʼet toe, jkʼelbetik to batel mas skʼoplal li mero jpasmantal yuʼun li celulaetike.
a Li chanubtasel taje, muʼyuk sprevail mi jech onoʼox kʼot ta pasel ta melel.
b Li celulae tspas yan proteína xtok ti enzimas sbie. Li enzimaetike tspakʼanan sba sventa oy kʼusi yan spas. Ta sienal xa noʼox ta skolta sbaik sventa lekuk x˗abtej li celulae.