Jkʼupintik skʼelel li kʼusitik pasbile, kojtikintik li Jpasvaneje

¿MI OY avabinojbe skʼoplal jun vinik ti Miguel Ángel sbie? Kʼalal kuxul toʼoxe lek sbon kʼusitik xchiʼuk lek xaʼi yanel kʼusitik (li slokʼol xchiʼuk jun li kʼusi la sbone te chvinaj li ta pajina liʼe). Ti xa tauk ta kʼelel junuk ti kʼusi la sbone, yikʼaluk van jech cha nop jech kʼuchaʼal chal jun j-al-loʼil ti laj yal ti jaʼ la jun «pʼijil jbon kʼusitik ti muʼyuk buchʼu jech xkoʼolaje». Buchʼuuk noʼox ti xilbe li yabtel Miguel Angele jech van ta snop ek.

Li avie, kakʼtik venta li kʼusitik tsjoyobtautik liʼ ta balumile, vaʼun jnoptik jlikeluk ta sventa ti toj labal sba chapal xchiʼuk ti ep ta tos li kuxlejale. Li periodiko The New York Times, la xchaʼal li kʼusi laj yal li jchanubtasvanej ta Bioquímica Michael J. Behe: «Li sbatsʼi senyailtak ti chakʼ ta ilel ti laj yichʼ pasel li kʼusitike, lek xvinaj ta biología [...]. Li ta jkuxlejaltike toj echʼ noʼox ep skʼelobiltak ti laj yichʼ pasel li kʼusitike». Xi jakʼbe jbatik xtoke: ¿Mi ta van xkichʼtik ta venta li pʼijilal mi jaʼ noʼox ta jkʼeltik li kʼusitik pasbile ti jaʼ mu xkichʼtik ta venta li jpasvaneje?

Li jtakbol Pabloe, ti jaʼ jun vinik ti lek xaʼi skʼelel li kʼusitik ta spat xokone, laj yalbe skʼoplal krixchanoetik ti «jaʼ laj yichʼic ta mucʼ li cʼusitic spasoj [li Jpasvaneje]. Jaʼ itunic yuʼun. Muc jaʼuc laj yichʼic ta mucʼ li Bochʼo la spas scotol cʼusitic oye» (Romanos 1:25 Achʼ Testamento, ta skʼop Chenalhó). Li avie, epal krixchanoetike mu skʼan xakʼik venta, yolbaj o mu yolbajuk, ti kʼusitik pasbilike lek chakʼ ta ilel ti oy buchʼu la spase. Ta melel, jaʼ yakʼoj ta yoʼontonik li chanubtasel ti lek tajmek ojtikinbil ti chal ti kʼunkʼun ikʼataj talel li kuxlejaletike. Pe ¿mi jun yoʼonton chkom yuʼun sientifikoetik li chanubtasel taje? Ta sventa taje, tsots skʼoplal xi kʼot ta nopel yuʼun jun krixchanoe: «Akʼo yichʼ alel ti jaʼ noʼox jun jecheʼ nopbenal skotol li nopbenaletik ti mu skʼan xchʼam o mu skʼan stsak ta venta li senyailtak chvinaj ta biologiae, taje mu stakʼ alel ti jaʼ siensiae» (Christoph Schönborn, arzobispo katoliko ta Viena, ti te laj yichʼ alel ta The New York Times).

¿Mi te van chlaj-o skʼoplal li siensiae?

Pe, ep buchʼutik chalik ti chichʼuk la chʼamel ti oy jun Jpasvaneje, «te noʼox la chpaj-o skʼoplal li siensiae». Ta sventa li xiʼel taje, jvokʼ loʼil ta revista New Scientist, laj yal «ti siensiae, ti ojtikinbil kʼuchaʼal sabel batel skʼoplal li kʼusitik muʼyuk spajebe, ta la xlaj skʼoplal, kʼalal chichʼ alel ti “oy buchʼu la spas li kʼusitike”, yuʼun tskontrain sbaik li nopbenaletik taje». ¿Mi oy van srasonal li xiʼel taje? Muʼyuk. Yuʼun kʼalal chichʼ alel ti oy jun Jpasvaneje muʼyuk chlaj skʼoplal yuʼun li siensia, moʼoj, mas xuʼ chchʼi batel. ¿Kʼu yuʼun jech chkaltik taje?

Kʼalal chichʼ alel ti jech noʼox ayan li vinajel-balumile xchiʼuk skotol li kʼusitik kuxajtike, vaʼun ti kʼunkʼun ikʼataj ta mukʼtikil kuxlejaletike, ta melel xkoʼolaj ti mu skʼan xichʼ sabel lek smelolale. Pe kʼalal chichʼ chʼamel ti oy jun pʼijil Jpasvanej ti la spas skotol li kʼusitik oy ta jpat jxokontike xuʼ me jaʼ tstij koʼontontik ta xchanel kʼuyelan chakʼ ta ilel spʼijil li ta kʼusitik pasbile. Nopo avaʼi ta sventa liʼe: ti snaʼikuk li j-al-loʼiletik buchʼu la sbon jtosuk kʼusi o laj yan jtos kʼusi ti toj echʼ noʼox kʼupil sbae, muʼyuk bu chmakatik ta xchanbel skʼoplal kʼuyelan la spas xchiʼuk kʼusitik la stunes ta yabtel li krixchano taje. Jech noxtok, kʼalal chichʼ chʼamel ti oy jun Jpasvaneje maʼuk ta xchibajes koʼontontik ta xchanbel lek skʼoplal li kʼusitik spasoje xchiʼuk ti kʼuyelan lek chapal spasojane.

Li Vivliae jaʼ jun livro ti tstij koʼontontik ta sabel stakʼobil li kʼusitik ta jkʼan ta jnaʼtike, manchuk mi jaʼ sventa siensia o ta sventa Dios, muʼyuk ta spajesutik ta stʼunbel skʼoplal. Ta voʼnee, li ajvalil Davide la snopbe skʼoplal ti kʼuyelan pasbil sbekʼtale, vaʼun xi kʼot ta nopel yuʼune: «[Ch]chʼay coʼnton chcaʼay, yuʼun toj labal sba ti cʼu xʼelan apasojune; jnaʼoj lec ta coʼnton ti voʼot avabtelune», xi (Salmo 139:14). Yan xtoke, li Vivliae chakʼ ta ilel ti Jpasvaneje xi yakal tsjakʼbe li Jobe: «¿Me anaʼoj cʼu smucʼul, cʼu sjamalil li banamile?», xi (Job 38:18). Li ta tekstoetik taje, lek chakʼ ta ilel ti muʼyuk chopol chaʼi mi jsetʼuk li Mukʼta Jpasvanej ti oyuk ta koʼontontik snaʼel kʼusitike o ti chichʼ sabel smelolale. Moʼoj, yuʼun li stuke chi yalbutik ti akʼo jchanbetik skʼoplal li kʼusitik spasoje. Jnoptik xtok li kʼusi la stsʼiba li j-alkʼop Isaías ti bu tukʼ chalbutik sventa mas xkojtikintik ti Buchʼu la spas li kʼusitik oy ta jpat jxokontike: «Toyo muyel asatic ta vinajel, qʼuelo avilic: ¿Bochʼo la spas scotol li cʼusitic te chvinaje?», xi. Ta melel, Isaías 40:26 lek chakʼ ta ilel ti vinajel-balumile oy buchʼu la spas ti echʼem stsatsal xchiʼuk ti echʼem svuʼele. Liʼe xkʼot-o kʼuchaʼal li kʼusi staojik li sientifikoetike (ta sventa energía xchiʼuk materia).

Jech onoʼox ta melel, mu aniluk ta jtabetik stakʼobiltak li kʼusi ta jkʼan ta jnaʼtik ta sventa li kʼusitik pasbile. ¿Kʼu yuʼun? Veno, jun srasonale yuʼun oy spajeb ti bu kʼalal xkʼot li jpʼijiltike xchiʼuk mu tsʼakaluk li yaʼyobil smelolal kuʼuntik ta sventa li balumil bu oyutike. Jun ti buchʼu jech la snop taje jaʼ Job. Li stuke la snopbe skʼoplal kʼuxi xa noʼox labal sba ti jech noʼox tʼuyul li Balumile xchiʼuk ti jech noʼox oy ta vinajel li tok yichʼoj voʼe (Job 26:7-9). Kʼalal la slekil kʼopta li Buchʼu la spas li kʼusitik labalik sba taje, la sta ta naʼel xtok ti jaʼ noʼox la «stiʼtiʼ noʼox yabtel» li kʼusitik taje (Job 26:14). Xuʼ xichʼ alel ta melel ti Jobe, lek laj yaʼi xchanbel skʼoplal jechuk li kʼusitik oy ta spat xokone. Yan ti buchʼu la sta ta naʼel ti oy spajeb li spʼijil xtoke jaʼ li Davide: «Solel labal chcaʼay ti cʼu xʼelan anaʼoj scotole; yuʼun toj echʼem abijil, mu xa xcaʼibe o smelol cʼu xʼelan», xi (Salmo 139:6).

Jech kʼuchaʼal laj xa kiltike, kʼalal ta jchʼamtik ti oy Jpasvaneje muʼyuk chakʼbe spajeb li siensiae. Li saʼel yojtikinel kʼusitike, mi ta sventa Dios o ta sventa kʼuyelan ayan li kʼusitik oye, muʼyuk kʼusi chmakat-o, manchuk mi ch-echʼ batel li kʼakʼale, yuʼun mas to ch-epaj batel ta sbatel osil. Jun ajvalil ta voʼne ti lek ojtikinbil ta skoj spʼijile, bikʼit laj yakʼ sba, yuʼun laj yal ti Jpasvanej lae «laj yacʼbe ta yoʼnton cristianoetic ti muʼyuc spajeb cʼusitic tspas li Diose, acʼo me mu xlaj yotquinic scotol li cʼusi spasoj Dios ta sliqueb xchiʼuc cʼalal to ta slajebe» (Eclesiastés 3:11).

Li Jpasvanej chal Vivliae

Li jtsʼibajom yuʼun Salmoe lek jamal laj yal ti skotol li kʼusitik oye jaʼ spasoj li Jpasvaneje: «Yuʼun voʼot te oy ta atojol li nioʼ sventa cuxlejale; ta axojobal noʼox ta xquilcutic saquil osil», xi (Salmo 36:9). Jaʼ yuʼun lek chichʼ alel ti jaʼ la «[s]pas vinajel banamile, xchiʼuc li nabe, xchiʼuc scotol li cʼusitic oye» (Hechos 4:24; 14:15; 17:24). Yuʼun onoʼox oy srason li jchanubtasvanej ta baʼyel siglo kʼalal laj yal ti jaʼ Dios li buchʼu «la spas scotol cʼusitic oye» (Efesios 3:9).

Jech noxtok, li Diose laj yakʼ «mantaletic sventa vinajel». Li mantaletik taje, ti yakalik-o xchanbel skʼoplal li sientifikoetike, tspas ta mantal li kʼusitik oy xchiʼuk li juʼelaletik ch-abtej ta vinajel-balumile (Job 38:33). Ta melel, skotol li kʼusitik la spas Jeovae oy kʼusi stu: li stue jaʼ ti oyuk jun Balumil ti noj ta epal kuxlejaletike.

Li kʼusitik pasbil xchiʼuk li kʼuyelan chkʼot ta nopel chaʼi krixchanoe

Ta slajebale, skʼan mu jchʼakbetik skʼoplal li kʼuyelan chkʼot ta nopel chaʼi jun krixchanoe. Ta sventa mi chichʼ chʼamel o mi moʼoj li chanubtasel yuʼun sientifikoetike, li jtsʼibajom sientifiko John Horgan xi laj yale: «Mi mu xkʼot ta chʼunel li sprevailtak chichʼ akʼele, mu xi jchibaj ta stunesel li kʼusi chal jol koʼontontike».

Vaʼun chaʼa, ¿mi staʼo van ti xichʼ alel ti jech noʼox ayan li kuxlejale, ti ayan ta skoj ti la skap-svotsʼ sba juʼelaletike? Manchuk mi ep tajmek krixchanoetik xchʼunojik ti kʼunkʼun ikʼataj tal li kʼusitik kuxulike, oy ep buchʼutik xtok ti lek xaʼiik snopele, jech kʼuchaʼal jlom sientifikoetik ek, lek xchʼunojik ti oy jun pʼijil Jpasvaneje. Li jchanubtasvanej ta Bioquímica ti laj xa kalbetik sbie, laj yal ti krixchanoetik avie, «toj echʼ noʼox epik tajmek xchiʼuk pʼijik, yuʼun ta snopik ti oy buchʼu la xchapan li kuxlejale». ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun jech tsnopik ek kʼuchaʼal chal li jtakbol Pablo ti xie: «Yuʼun li jujubej nae persa oy bochʼo tspas» (Hebreos 3:4). Vaʼun, xi la stsutses li sloʼil Pabloe: «Jaʼ noʼox jech xtoc, scotol ti cʼusitic oye, jaʼ laj [...] smeltsan ti Diose», xi. Jech kʼuchaʼal chal li teksto liʼe ti te oy ta Vivliae, mu xkʼot-o yaʼel maʼ ti chkaltik ti persa oy buchʼu la spas li jujupʼej nae, pe jaʼ muʼyuk buchʼu la spas li labalik sba tsʼiʼleletik xchiʼuk chonbolometike ti jech noʼox la ayanik talele.

Li Vivliae xi chalbe li buchʼutik mu skʼan xchʼunik ti oy jun Jpasvaneje: «Li bochʼotic bolique jech tsnopic: “Muʼyuc Dios”, xiic» (Salmo 14:1). Jech kʼuchaʼal liʼe, li jtsʼibajom yuʼun Salmoe tsta ta alel ta sventa li buchʼutik solel mu xchʼunik-oe, ta skoj van li kʼusitik noʼox tsnop stukike, ti jaʼ mu skʼan saʼik li kʼusitik jaʼ melele. Pe li pʼijil krixchanoe, bikʼit chakʼ sba kʼalal chal ti oy jun Jpasvaneje (Isaías 45:18).

Jaʼ yuʼun un chaʼa, kʼalal lek ta xchanbeik skʼoplal li kʼusitik la jloʼiltatik li epal krixchanoetike, chkʼot ta yoʼontonik ti skotol li kʼusitik oye lek chakʼ ta ilel ti oy jun Mukʼta Jpasvaneje.

Xuʼ xkojtikintik li Jpasvaneje

Jech un chaʼa, mi laj kichʼtik pasele, ¿kʼu van yuʼun? ¿Mi oy van sbalil li jkuxlejaltike? Ta stuk noʼox li siensiae, mu junuk oʼontonal chkom yuʼun kʼalal ta stakʼ li sjakʼobiltak taje. Pe li sjakʼobiltak taje tsotsik tajmek skʼoplal ti skʼan jtabetik stakʼobil ti jamaluk ta aʼyele xchiʼuk ti stakʼuk chʼunele. Sventa chichʼ taele jaʼ noʼox me lek ti jsaʼtik li ta Vivliae. Li xChʼul Kʼop Diose maʼuk noʼox chal ti jaʼ Jpasvanej li Jeovae, moʼoj, yuʼun chal xtok ti kʼalal oy kʼusi tspase, tspas ta skoj ti oy kʼusi snopoje, ti oy lek srasonal yuʼune. Chalbutik noxtok kʼu yuʼun ti la spasutike, kʼusi ta jtatik ta mas jelavel xchiʼuk chakʼ spatobil koʼontontik.

Pe ¿buchʼu jaʼ li Jeovae? ¿Kʼu van yelanil li Dios taje? Li yajrextikotak Jeovae ta xalbeik li buchʼu chchan li vun liʼe ti akʼo xojtikinik kʼuchaʼal jun krixchano li Mukʼta Jpasvanej kuʼuntike. Li voʼote xuʼ xa chanbe mas ta sventa li sbie, li yan sba yutsil stalelaltake xchiʼuk li kʼuyelan chil sba xchiʼuk li krixchanoetike. Li ta sKʼope, li ta Vivliae, te chavil ti mu jaʼuk noʼox chal ti akʼo jpat koʼontontik ta skʼupinel li labal sba yabteltake, moʼoj, chalbutik xtok ti akʼo jlekil kʼoptatik kʼuchaʼal jun Jpasvaneje (Salmo 86:12; Apocalipsis 4:11).

[Lokʼol ta pajina 4]

Miguel Ángel

[Lokʼol ta pajina 5]

Xchʼunel ti oy jun Jpasvaneje xkoʼolaj kʼuchaʼal chal li sientifikoetike

[Lokʼol ta pajina 6]

Li jeltos xchiʼuk ti buyuk noʼox xnop li kuxlejaletike chakʼ ta ilel ti toj pʼij kʼuyelan pasbile

[Lokʼol ta pajina 7]

Persa oy buchʼu la spas li kʼusitik oye