Li abtelal ta spasel ta jchʼunolajel li krixchanoetike chakʼ muyubajel
«Jaʼ yuʼun batanic me; bat pasic ta jchʼunolajel.» (MAT. 28:19)
1-3. 1) ¿Kʼu yelan chil ep ermanoetik li abtelal ta spasel ta yajtsʼaklom Cristo li krixchanoetike? 2) ¿Kʼusitik chichʼ takʼel?
«OY XA ta buluchib xemana ti yakal ta jchanubtas ta Vivlia jun utsʼ-alalil ti likemik tal ta Pakistane xchiʼuk toj lek xkil jbakutik tajek —jaʼ jech la stsʼiba jun ermana ti chtun ta jun grupo ta hindi kʼop te ta Estados Unidose—. Chlokʼ yaʼlel jsat ti kʼalal ta jnop ti poʼot xa sutik batel ta slumalike xchiʼuk ti muʼyuk xa ta jkʼupin xchiʼinelik ta loʼile. Jaʼ jun muyubajel chkaʼi ti la jchanubtasik ta sventa Jeovae.»
2 ¿Mi oy xavaʼi jech ek li muyubajel chakʼ kʼalal oy buchʼu ta jchanubtastik ta Vivliae? Li Jesús xchiʼuk li yajtsʼaklomtake la skʼupinik tajek li abtelal ta spasel ta yajtsʼaklom Cristo li krixchanoetike. Kʼalal sutik tal ta chol mantal li 70 yajtsʼaklom Cristo ti laj yichʼik chanubtasel yuʼun Jesuse, ti xmuyubajik tajek vul xchapik ti kʼusi la spasike, «toj xcuxet yoʼnton laj yaʼay ta sventa Chʼul Espíritu li Jesuse» (Luc. 10:17-21). Ep tajek krixchanoetik ti xmuyubajik ta spasel li abtelal taje. Jech, li ta sjabilal 2007 laj van yichʼ akʼel vakib miyon xchiʼuk oʼlol chanubtasel ta Vivlia jujun u.
3 Pe oy jlom jchol mantale muʼyuk xaʼiik-o li muyubajel taje, yuʼun muʼyuk bu xchanubtasojik junuk krixchano. Yantik xtoke voʼne xa muʼyuk xakʼik chanubtasel ta Vivlia. ¿Kʼusi van xuʼ tsmakutik ta yakʼel li chanubtasel ta Vivliae? ¿Kʼuxi xuʼ stsal kuʼuntik? ¿Xchiʼuk kʼu yuʼun xtoj-o jvokoltik xchʼunbel li smantal Jesús ti «batanic me; bat pasic ta jchʼunolajel» kuʼun ti xie? (Mat. 28:19.)
Li kʼusitik tsmakutik ta be ti xuʼ van xchibajesutike
4, 5. 1) ¿Kʼu yelan chaʼiik ta yantik lum li mantal chichʼik albel krixchanoetike? 2) ¿Kʼusi makel ta be tsnuptanik li jchol mantaletik ta yantik lume?
4 Oy junantik lumetike toj lek xaʼiik xchʼamel jvuntik li krixchanoetike xchiʼuk ta anil noʼox ta xchʼamik chanubtasel ta Vivlia. Jun nupul-tsʼakal ti likemik ta Australia ti te echʼik kʼuk sjalil ta Zambiae xi la stsʼibae: «Melel onoʼox li kʼusi laj kichʼkutik albele: li ta Zambiae jaʼ jun lum ti bu toj lek snaʼ xakʼ sate. Toj labal xa noʼox sba li chol mantal ta kayeetike. Chnopaj tal ta jtojolalkutik li krixchanoetike, jlome chalbunkutik kʼusi revistail tskʼanik». Li jaʼtik to jabil echʼe laj yichʼ akʼel mas ta chib sien mil chanubtaseletik ta Vivlia li ta lum taje: lokʼ ta chapel ti oy mas ta jun chanubtasel ta Vivlia chakʼik li jujun jchol mantale.
5 Pe li ta yantik lume vokol ta tael krixchanoetik ti chchʼamik li jvuntike o ti tskʼan chchanik Vivliae. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun jaʼo chʼabal te oy ta snaik kʼalal ch-echʼ jcholtik mantale o moʼoj xtoke, yuʼun mu skʼan xaʼiik li aʼyej ta sventa relijione. Ep krixchanoetik li ta utsʼ-alalil bu chʼiik tale jutuk noʼox snaʼik sventa relijion o mu snaʼik mi jsetʼuk, o yantike chibajemik ta skoj li kʼusi chopol tspasik li jecheʼ relijione. Ep buchʼutik ti xkoʼolaj xchiʼuk yayijem ta sbekʼtalik o tenbilik ta mantal yuʼun li jecheʼ jchabi chijetike (Mat. 9:36). Jaʼ yuʼun mu labaluk chkiltik ti mu skʼan xaʼiik kʼalal chichʼik albel li kʼusi chal Vivliae.
6. ¿Kʼusi chmakatik-o ta be jlom ermanoetik?
6 Yantike yan-o kʼusi chchibajik-o. Jlom ermanoetike mu xa jechuk yepal ch-abtejik kʼuchaʼal tspasik toʼox ta sventa li spasel ta yajtsʼaklom Cristo li krixchanoetike, ta skoj ti ip xa chaʼiik li avie o ta skoj li malubele. Ta stojolal yantike, yan-o ti kʼusi chmakatik ta bee. Xuʼ van mu xtojob chaʼi sbaik ta yakʼel junuk chanubtasel ta Vivlia. Jaʼ jech chaʼi sbaik kʼuchaʼal Moisés ti kʼalal albat yuʼun Jeova ti akʼo xbat skʼopon li faraone. Xi laj yal li Moisese: «Ay, Cajval, mu xuʼ cuʼun lec xiloʼilaj; mu xisabaj ta loʼil. Mu jaʼuc to volje chabje ti jech chicʼopoje. Jech onoʼox jtalel o» (Éxo. 4:10). Kʼalal mu xi jtojob chkaʼitik bateltike, ta jnoptik ti muʼyuk kʼusi lek chbat kuʼuntike. Yikʼaluk van ta jnoptik ti muʼyuk buchʼu xuʼ ta jkoltatik sventa xichʼ voʼ ta skoj ti mu xi jtojob ta chanubtasvanej chkaʼitike. Ta skoj li xiʼel ti mu lekuk chbat kuʼuntik chkaʼitike, yikʼaluk van jnoptik ti muʼyuk kʼusi sbalil ti chkakʼtik persae. ¿Kʼuxi xuʼ stsal kuʼuntik skotol li kʼusi tsmakutik ta be taje?
Jchapan li koʼontontike
7. ¿Kʼusi tijbat-o yoʼonton ta chol mantal li Jesuse?
7 Li kʼusi baʼyel skʼan jpastike jaʼ ti jchapan li koʼontontike. Xi laj yal li Jesuse: «Li cʼusi oy ta yoʼntone jaʼ jech chlocʼ ta ye» (Luc. 6:45). ¿Kʼusi oy ta yoʼonton li Jesuse? Jaʼ ti ta sjunul yoʼonton tskʼan ti lekuk oy li krixchanoetike. Taje jaʼ tijbat-o yoʼonton ta xcholel mantal. Jech kʼuchaʼal liʼe, kʼalal laj yil ti toj abol sbaik ta mantal li xchiʼiltak ta judioale, kʼuxubaj ta yoʼonton xchiʼuk xi laj yalbe li yajtsʼaklomtake: «Ta melel toj ep li cʼaoje, [...] cʼanbeic vocol li Yajval cʼaoje, yuʼun acʼo stac batel jcʼaojetic» (Mat. 9:36-38).
8. 1) ¿Kʼusi skʼan jnoptik sventa xkakʼtik venta ti tsots skʼoplal li kabteltike? 2) ¿Kʼusi xuʼ jchantik ta skoj li kʼusi laj yal jun ants ti yakal chchan Vivliae?
8 Jnoptik ti kʼu to yepal sbalil jtaojbetik ti oy buchʼu la xchʼak skʼakʼal sventa chchanubtasutik ta mantale. Taje jaʼ me chakʼ kiltik ti kʼu to yepal xuʼ tstabeik sbalil li krixchanoetik bu ta jcholtik mantale. Xi laj yal echʼel ta skarta jun ants ti la stak batel ta Betel ta slumale: «Xi muyubaj tajek ti chtal svulaʼanikun li antsetik yajrextikotak Jeova sventa chalbeikun li mantal ta Vivliae. Jnaʼoj ti ep chkakʼbe yabtelike yuʼun muʼyuk spajeb li kʼusitik ta jakʼe, jech xtok, manchuk mi jchʼakojbekutik yorail ti kʼu sjalil chi chanunajkutike toj jal chbat kuʼunkutik. Pe toj echʼem smalael yuʼunik ta jtojolal xchiʼuk oy ta yoʼontonik chakʼik jchan skotol li kʼusi snaʼike. Ta jtojbe ta vokol Jeova xchiʼuk Jesús ta skoj ti laj kojtikinike».
9. ¿Kʼusi laj yakʼ ta yoʼonton li Jesuse, xchiʼuk kʼuxi xuʼ jchanbetik stalelal?
9 Pe skʼan me jvules ta joltik ti mu skotoluk krixchano lek laj yaʼiik li kʼusi laj yal Jesuse (Mat. 23:37). Jlom ti buchʼutik lek laj yaʼiik mantale la stenik komel li chanubtaseletike xchiʼuk laj yiktaik li Jesuse (Juan 6:66). Akʼo mi jech, li Jesuse muʼyuk bu la snop ti muʼyuk sbalil li kʼusi chakʼ ta chanele. Manchuk mi ep muʼyuk xakʼ sat li kʼusi la stsʼune, jaʼ laj yakʼ ta yoʼonton li kʼusi lek chkʼot ta pasel yuʼune. Laj yil ti sak xa tajek li kʼusi yichʼoj tsʼunele, ti jaʼ xa yorail ta tsobbel sate xchiʼuk la skʼupin spasel li abtelal taje (kʼelo Juan 4:35, 36). Jaʼ jech li voʼotik eke, jaʼ skʼan jnopbetik skʼoplal li kʼusi xuʼ lek xkʼot ta pasel li bu ta jcholtik mantale, maʼuk jnoptik ti kʼusi muʼyuk lek ta jtatik ta chol mantale. ¿Kʼusi xuʼ jpastik sventa mu xi jchibaje?
Jnoptik ti ta jtsobbetik sat li kʼusi ta jtsʼuntike
10, 11. ¿Kʼusi xuʼ xa pas sventa xa kʼupin-o li chol mantale?
10 Li jtsʼunolajele snopoj tstsobbe sat li kʼusi tstsʼune. Jaʼ jech li voʼotik eke, skʼan jnoptik ti ta jlikestik chanubtasel ta Vivlia kʼalal ta jcholtik mantale. Pe akʼo mi baxbolutik tajek ta chol mantal, yikʼaluk van mu epuk jtatik krixchanoetik o kʼalal chbat jchaʼvulaʼantike chʼabal te oy ta snaik, vaʼun xuʼ me jaʼ xi jchibaj-o taje. ¿Mi ta van xkiktatik-o chol mantal ta naetik? Moʼoj kʼuxi un. Toj ep to me krixchanoetik ti sba to velta chaʼiik li mantal ta skoj ti ta jcholtik mantal ta naetike.
11 Pe sventa jkʼupintik-o li kabteltik ta chol mantale jaʼ van lek ti jpastik preva yan kʼuxi xuʼ jtatik ta chiʼinel ta loʼil li krixchanoetike. Jech kʼuchaʼal liʼe, ¿mi oy xa pas preva li chol mantal ta kayeetik o li ta pʼolmajebaletike? ¿Mi xuʼ van xa chol mantal ta telefono o xa kʼanbe snumero li krixchanoetik ti cha ta ta kʼoponel sventa jech xa chiʼin-o ta loʼile? Mi chavakʼbe yipale xchiʼuk mi jaʼ jech cha pas ti kʼuyelan tskʼan krixchanoetike, ta me xa ta junuk krixchano ti tskʼan chaʼi li mantal sventa Ajvalilal yuʼun Diose, vaʼun xa muyubaj me ta skoj taje.
Kʼuxi xuʼ stsal kuʼuntik kʼalal mu kʼusi skʼanike
12. ¿Kʼusi xuʼ jpastik mi mu skʼan xaʼibeik skʼoplal relijion li krixchanoetik bu ta jcholtik mantale?
12 ¿Kʼusi xuʼ jpastik mi mu skʼan xaʼibeik skʼoplal relijion li krixchanoetik bu ta jcholtik mantale? Xuʼ jaʼ xkalbetik li kʼusi tsvul-o yoʼontonike. Xi la stakbe echʼel karta yermanotak ta Corinto li jtakbol Pabloe: «Cʼalal jaʼ jchiʼinojic li israeletique, mero israelun ta jpas jba ec [...]. Cʼalal jaʼ jchiʼinojic li bochʼotic muʼyuc yaʼyojbeic smantal Diose, muʼyuc caʼyoj smantal Dios ta jpas jba ec [...]. Pero maʼuc yuʼun muʼyuc jchʼunojbe smantal li Diose [...]. Ta jpas scotol cʼu yepal xuʼ cuʼun ta stojol scotolic». ¿Kʼu yuʼun jech la spas li jtakbole? «Yuʼun jech oy bochʼotic xuʼ chcolic», xi (1 Cor. 9:20-22). Jaʼ jech xuʼ xkalbetik skʼoplal ek li kʼusi jmoj oy ta koʼontontik xchiʼuk li jlakʼnatike. Ep buchʼutik tskʼanik ti lekuk noʼox oyik li ta yutsʼ yalalike. O moʼoje, yakal tsabeik sbalil li xkuxlejalike. ¿Mi oy van kʼusi xuʼ jpastik sventa xkʼot ta yoʼonton kuʼuntik li mantal ta sventa li Ajvalilal yuʼun Diose?
13, 14. ¿Kʼusi skʼan jpastik sventa jkʼupintik mas li kabteltik ta chol mantale?
13 Li ta lumetik ti bu mu skʼanik ta jyalel li mantal ta Vivliae, li jchol mantaletike saʼojbeik smelolal sventa skʼupinik-o li chol mantale. ¿Kʼusi spasojik? La xchanik yan kʼop. Jun nupul-tsʼakal ti yichʼoj mas ta 60 jabile, laj yakʼik venta ti ta smilal noʼox jchanunetik ti likemik tal ta China ti te nakal xchiʼuk yutsʼ yalalik ti bu chchol mantal stsobobbailike. «La jnopkutik ti jaʼ lek ti ta jchanbekutik li skʼopike —xi li malalile—. Skotol kʼakʼal skʼan jchankutik, pe toj lek li kʼusi kʼot ta pasele, yuʼun ep tajek la jlikeskutik chanubtasel ta Vivlia.»
14 Akʼo mi mu xchan kuʼuntik yan kʼop, pe xuʼ jtunestik li foyeto Buenas nuevas para gente de todas las naciones kʼalal ta jtatik junuk krixchano ti mu snaʼ li jkʼoptike. Xchiʼuk oy vunetik ti jaʼ ta skʼop li krixchanoetik ta jcholbetik mantale. Melel onoʼox chaʼa, kʼalal oy buchʼu ta jchiʼintik ta loʼil ti yan-o kʼusi nopem xaʼi xchiʼuk ti yan-o skʼope, mas to me skʼan xkakʼ kiptik. Pe mu me jchʼay ta joltik li beiltasel ta Vivlia liʼe: «Li bochʼo ep tstsʼune ep tscʼaj» (2 Cor. 9:6).
Komon abtel
15, 16. 1) ¿Kʼu yuʼun chkaltik ti jaʼ jun komon abtel li spasel ta yajtsʼaklom Cristo li krixchanoetike? 2) ¿Kʼusi yabtel tspasik li ermanoetik ti mol-meʼelik xae?
15 Pe li kabteltik ta spasel ta yajtsʼaklom Cristo li krixchanoetike maʼuk jun abtelal ta jtuktik, jaʼ komon abtel. ¿Kʼu yuʼun jech chkaltik? Yuʼun xi laj yal li Jesuse: «Jaʼuc me jech chacʼanan abaic li voʼoxuque. Me jech chapasique, jech ta snaʼic o scotol cristianoetic ti voʼoxuc cajchancʼopoxuque» (Juan 13:34, 35). Jaʼ jech jkʼanoj jbatik chil krixchanoetik kʼalal chbatik ta tsobajeletike. Xi laj yal jun ants ti yakal chichʼ chanubtasel ta Vivliae: «Lek tajek chkaʼi ti chi kʼot ta tsobajeletike. ¡Toj lek yoʼonton skotolik ta jtojolal!». Laj xa onoʼox yalbe yajtsʼaklomtak Jesús ti xuʼ van xilik kontrainel ta yutsʼ yalike (kʼelo Mateo 10:35-37). Pe laj yal ta melel ti ta jta jchiʼiltaktik ta vokʼel, jtot jmeʼtik xchiʼuk kalab jnichʼnabtik li ta tsobobbaile (Mar. 10:30).
16 Li ermanoetik ti mol-meʼelik xa ta tsobobbaile tsots yabtel tspasik ek sventa xchʼiik ta mantal li buchʼutik chichʼik chanubtasel ta Vivliae. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun akʼo mi mu xuʼ yuʼunik yakʼel chanubtasel ta Vivlia xuʼ me tstsatsubtasbeik xchʼunel yoʼonton li achʼ jchanunetik ta Vivlia kʼalal chakʼ sloʼilik ta tsobobbaile. Jech xtok, ep xa jabil «tucʼ [yoʼonton]» yakʼojik tal ta ilel, jech oxal jaʼ toj jkʼupil-o sba li tsobobbaile xchiʼuk jaʼ chnopajik-o tal ta xchanbel skʼoplal mantal li krixchanoetik ti lek yoʼontonike (Pro. 16:31).
Jtsaltik li xiʼel chkaʼitike
17. ¿Kʼusi xuʼ jpastik mi mu xi jtojob ta yakʼel chanubtasel ta Vivlia chkaʼitike?
17 ¿Kʼusi xuʼ jpastik mi mu xi jtojob ta yakʼel chanubtasel ta Vivlia chkaʼitike? Jvules ta joltik ti laj yakʼbe chʼul espiritu Moisés li Jeova sventa tskoltae. Jech xtok, albat ti chbat chiʼinatuk yuʼun li sbankile, li Aarone (Éxo. 4:10-17). Jech li Jesús eke, laj yalbe ta melel yajtsʼaklomtak ti chkoltaatik yuʼun xchʼul espiritu Dios sventa chcholik li mantale (Hech. 1:8). Xchiʼuk laj yakʼ ta ilel ti jaʼ lek ti oyuk xchiʼilik ta chol mantal kʼalal la stakʼ echʼel ta chaʼchaʼvoʼ li yajtsʼaklomtake (Luc. 10:1). Jaʼ yuʼun mi vokol chavaʼi ta yakʼel junuk chanubtasel ta Vivliae kʼanbo Dios ti akʼo xakʼ apʼijil xchiʼuk xchʼul espiritu, jech xtok saʼo junuk achiʼil ta chol mantal ti lek xtojobe xchiʼuk ti buchʼu lek xavil aba achiʼuke. Ta me spat tajek koʼontontik kʼalal chvul ta joltik ti jaʼ tstunes Jeova li krixchanoetik ti muʼyuk mas spʼijilik yilele —«li bochʼo muʼyuc stsatsal ch-ilat liʼ ta banamile»— sventa chkʼot ta pasel yuʼun li yan sba yutsil yabtele (1 Cor. 1:26-29).
18. ¿Kʼuxi xuʼ jtsaltik li xiʼel ta skoj ti muʼyuk lek kʼusi chkʼot ta pasel kuʼuntik chkaʼitike?
18 ¿Kʼuxi xuʼ jtsaltik li xiʼel ta skoj ti muʼyuk lek kʼusi chkʼot ta pasel kuʼuntik chkaʼitike? Skʼan jvules ta joltik ti maʼuk noʼox me ta stojolal jchanubtasvanej ti chchʼamik mantal li krixchanoetike. Mu me xkoʼolaj kʼuchaʼal spasel veʼlil, ti toj mu chkom akʼo mi jun noʼox krixchano la spase: li jpas veʼlile. Pe li ta kabteltik ta spasel ta yajtsʼaklom Cristo li krixchanoetike oy oxvoʼ ti buchʼutik ch-abtejike. Jaʼ mas toj tsots skʼoplal tspas yabtel li Jeovae, ti chikʼ tal li krixchanoetike (Juan 6:44). Jech li voʼotik xchiʼuk li yan ermanoetike ta jchanubtastik ti bu kʼalal xuʼ kuʼuntike xchiʼuk ta jkoltatik sventa xchʼiik ta mantal (kʼelo 2 Timoteo 2:15). Ta slajebal une, jaʼ ti skʼan xakʼ ta xkuxlejal kʼusi chchan li jchanune (Mat. 7:24-27). Jech onoʼox ti chopol chkaʼitik ti kʼalal oy buchʼu chikta xchanel Vivliae, yuʼun ta jkʼantik ti akʼo snop chtunik ta stojolal Jeova li buchʼutik ta jchanubtastike. Pe jnaʼojtik ti ta «jujunutic chcʼot caltic ta stojol Dios ti cʼu xʼelan la jpastique» (Rom. 14:12).
¿Kʼusi chtoj-o li jvokoltike?
19-21. 1) ¿Kʼuxi ta jtabetik sbalil kʼalal ta jchanubtastik ta Vivlia li krixchanoetike? 2) ¿Kʼu yelan ch-ilatik yuʼun Jeova skotol li buchʼutik chcholik mantale?
19 Kʼalal chkakʼtik chanubtasel ta Vivliae jaʼ tskoltautik ti baʼyeluk xkakʼ ta jkuxlejaltik li Ajvalilal yuʼun Diose. Jech xtok, mas me chakʼ ta joltik xchiʼuk ta koʼontontik li mantaletik ta sKʼop Diose. ¿Kʼu yuʼun? Jun prekursor ti Barak sbie xi chale: «Kʼalal chkakʼtik chanubtasel ta Vivliae tsujutik ta xchanel lek li sKʼop Diose. Yuʼun sventa xi jtojob lek ta xchanubtasel junuk krixchanoe, skʼan me jnaʼtik lek ti melel li kʼusitik jchʼunojtike».
20 Pe ¿mi muʼyuk yakal chavakʼ chanubtasel ta Vivlia li voʼot une? ¿Mi jaʼ skʼan xal ti muʼyuk sbalil ta sat Dios li avabtel cha pase? Moʼoj kʼuxi un. Yuʼun ta sjunul yoʼonton tstojbutik ta vokol Jeova skotol li kʼusi ta jpastik sventa ta jkʼupil kʼoptatik-oe. Jkotoltik ti ta jcholtik mantale jaʼ «ta jchiʼin[tik] ta abtel li Diose». Pe mas to me xa muyubaj mi yakal chavakʼ junuk chanubtasel ta Vivliae, yuʼun ta me xavakʼ venta kʼuyelan chakʼ chʼiuk Jeova li sbekʼ tsʼunobil la atsʼune (1 Cor. 3:6, 9). Jun prekursora ti Amy sbie xi chal kaʼitike: «Kʼalal chchʼi ta mantal chavil li buchʼu yakal cha chanubtase, ta sjunul avoʼonton cha tojbe ta vokol Jeova ta skoj ti laj yakʼ chbat avakʼbe jun matanal ti toj labal xa noʼox sba yutsile: jaʼ ti chojtikinik Jeovae xchiʼuk ti xuʼ tsta xkuxlejalik sbatel osile».
21 Mi chkakʼbetik yipal ti akʼo xkakʼtik chanubtasel ta Vivliae, jaʼ me mas chkakʼ ta koʼontontik li kabteltik ta stojolal Diose xchiʼuk mas me tstsatsub li spatobil koʼontontik ti xuʼ chi jkuxi li ta achʼ balumile. Xchiʼuk li ta koltael chakʼbutik Jeovae xuʼ van jkolta jbatik sventa xkolik li buchʼutik chaʼibutike (kʼelo 1 Timoteo 4:16). ¿Mi oy to van yan kʼusi chakʼ jmuyubajeltik kʼuchaʼal taje?
¿Mi xvul ta ajol?
• ¿Kʼusi xuʼ tsmakutik ta be ta yakʼel junuk chanubtasel ta Vivlia?
• ¿Kʼusi xuʼ jpastik mi mu skʼanik ta jyalel mantal li krixchanoetik bu ta jcholtik mantale?
• ¿Kʼu yuʼun ep sbalil ti chkakʼbetik yipal yakʼel chanubtasel ta Vivliae?
[Lokʼol ta pajina 11]
¿Mi ta xkakʼbetik yipal ta saʼel li krixchanoetik ti lek yoʼontonik kʼalal jelajtik kʼu yelan ta jcholtik mantale?