Li buchʼutik chichʼ albel skʼoplal ta Vivliae: ¿mi melel ti toj jal ikuxiike?

LI Jeanne Louise Calment ti likem ta suresteal Franciae, yichʼoj xaʼox 122 jabil kʼalal cham ta xchanibal agosto ta 1997.

Li krixchanoetik ta epal lumetike xuʼ van mas xa jal chkuxiik ta skoj li kʼusitik achʼ chlokʼanuk tale xchiʼuk ta skoj ti kʼuyelan chchabi sbaike. Manchuk mi jech, toj jutuk li buchʼutik mas ta 100 jabil chkuxiike. Jaʼ yuʼun toj labal sba ta aʼyel kʼalal oy buchʼu jal chkuxi jech kʼuchaʼal li Calmente.

Li Vivliae chal ti mas toʼox jal chkuxiik li krixchanoetik ta voʼnee. Yuʼun chalbe skʼoplal junantik ti jutuk mu la staik jmil jabile. Pe ¿mi melel van xchiʼuk mi stakʼ chʼunel taje? ¿Mi jech van ti jal xa noʼox tajek ikuxiik li buchʼutik chichʼ albel skʼoplal ta Vivliae? ¿Xchiʼuk kʼu yuʼun tsots skʼoplal skʼan jnaʼtik taje?

Li buchʼutik mas jal ikuxiike

Li slivroal Genesise chalbe skʼoplal vukub krixchanoetik ti mas ta 900 jabil ikuxiike, taje jaʼik: Adán, Set, Enós, Cainán (Quenán), Jared, Matusalén xchiʼuk Noé (Génesis 5:5-27; 9:29). Skotol li viniketik taje jaʼik li baʼyel utsʼ-alaletik ta sba balumil ti vokʼik kʼalal muʼyuk toʼox talem li Nojelal ta voʼe. Oy van avabinojbe skʼoplal junantik, jech kʼuchaʼal Matusalén ti jaʼ mas jal ikuxi ta sba balumile yuʼun la sta 969 jabil.

Li Vivliae chalbe skʼoplal yan 25 krixchanoetik ti jal ikuxiike. Junantike ikuxiik oxib sien, chanib sien o mas ta vukub sien jabil, taje labal sba, yuʼun mu jechuk jal chkuxiik li krixchanoetik avie (Génesis 5:28-31; 11:10-25). ¿Mi jaʼ noʼox van jecheʼ loʼil kʼuchaʼal chalik jlome?

¿Melel o jecheʼ loʼil?

¿Kʼuxi laj yichʼ naʼel mi melel ti jal ikuxi li Calmente? Jun vun ti la slokʼes Instituto Max Planck de Investigación Demográfica, ti te oy ta Alemaniae, chal ti jaʼ la la stsakik ta venta «kʼusitik jaypʼel laj yal» stuk li ants taje. Li kʼusitik laj yale laj yichʼ koʼoltasel ta kʼejbil vunetik ti yakʼoj ajvalile, ti spasoj komel jtsʼibajometike (notarios) o paleetike, la skʼelik ta periodikoetik xchiʼuk ta svunaltak senso mi jech li kʼusitik laj yale. Melel onoʼox ti muʼyuk bu xichʼ tabel sprevailtak skotol li kʼusitik laj yale, manchuk mi jech, ta skoj li kʼuyepal laj yichʼ taele laj yichʼ ilel ti xuʼ xichʼ chʼunbel li sjabilale.

Jaʼ jechtik chkʼot ta pasel ta stojolal li Vivliae. Manchuk mi mu skotoluk velta stakʼ tabel sprevailtak li kʼusitik chal tee, ep ta velta vinajem ti lek tukʼ chal li kʼusitik mu toʼox snaʼik li sientifikoetike, ti lek jamal chalbe sloʼil xkuxlejal li krixchanoetike, xchiʼuk ti lek tukʼ ti kʼuyelan chchap batel li jabiletike.a Xuʼ jchʼuntik ta melel, yuʼun xi chichʼ albel skʼoplal li buchʼu laj yakʼ ta tsʼibaele: «Yuʼun ti Diose batsʼi melel xcʼopoj o; yan li cristianoetique mu xcʼot xcʼopojic» (Romanos 3:4). Ta skoj ti «jaʼ yacʼoj ta naʼel stuc ti Diose», xuʼ jchʼuntik skotol li kʼusitik chale (2 Timoteo 3:16).

Jech noxtok, jnoptik ta sventa li buchʼu la stsʼiba li slivroal Genesise. Li vinik taje —ti akʼbat snaʼ yuʼun Dios sventa stsʼiba li baʼyel voʼob slivroal Vivliae, o ti Pentateuco sbi xtoke— jaʼ li Moisese, jun vinik ti toj tsots skʼoplal xchiʼuk ti ichʼbil ta mukʼ ta sjunul sloʼil xkuxlejal li krixchanoetike. Li judioetike kʼotem yuʼunik kʼuchaʼal mukʼta jchanubtasvanej, li jmusulmanetike kʼuchaʼal jun mukʼta j-alkʼop xchiʼuk li buchʼutik xchʼunojik Cristoe chalik ti jaʼ la sjambe tal sbe li Jesucristoe. ¿Mi mu sta-o ti jpat koʼontontik ta stojolal li kʼusi laj yal li vinik ti lek ojtikinbile?

¿Mi jelel toʼox van chichʼ chapel li kʼakʼaletike?

Oy buchʼutik chalik ti jelel toʼox kʼuyelan chichʼ chapel li kʼakʼaletike xchiʼuk ti kʼalal chal jabiletik li Vivliae uetik la chalbe skʼoplal ta melel. Pe li slivroal Genesise jamal chakʼ ta ilel ti kʼakʼaletik toʼox ta voʼnee koʼol chichʼ chapel kʼuchaʼal avie. Jkʼelbetik chib srasonal kʼu yuʼun ti jech chkaltike. Li slivroal Genesise jamal chakʼ ta ilel ti kʼakʼaletik avie koʼol chichʼ chapel kʼuchaʼal toʼox ta voʼnee. Baʼyel, li loʼil taje chalbutik ti Nojelal ta voʼe kʼot ta pasel «ta svuclajunebal (17) cʼacʼal yochel li xchibal ue, vaquib xaʼox ciento (600) jabil yichʼoj li Noee». Ta mas tsʼakale chal ti «lajuneb xvaxacvinic (150) cʼacʼal» noj ta voʼ li Balumile xchiʼuk ti ta «svuclajunebal (17) cʼacʼal yochel li svucubal ue, li barcoe te cajal icʼot ta jun vits te ta Ararat vitsetic» (Génesis 7:11, 24; 8:4). Kʼuchaʼal laj xa kiltike, li 150 kʼakʼaletik ti chalbe skʼoplal liʼe xkoʼolaj ta voʼob u (chlik ta svuklajunebal kʼakʼal yochel li xchibal ue kʼalal ta svuklajunebal kʼakʼal yochel li svukubal ue). Jamal ta aʼyel chaʼa ti 30 kʼakʼal yichʼoj li jujun u chal Genesise.

Jkʼelbetik li xchibal srasonale. Ta Génesis 5:15-18 chalbutik ti Mahalaleele yichʼoj xaʼox 65 jabil ti kʼalal ivokʼ jun xnichʼone xchiʼuk ti kuxi to 830 jabil mase. Li smom ti Enoc sbie laj yil jun xnichʼon kʼalal yichʼoj xaʼox 65 sjabilal eke (Génesis 5:21). Jchaptik: ti jaʼuk uetik chalbe skʼoplal li jabiletik taje, li viniketike jaʼo laj yil xnichʼnabik kʼalal voʼob toʼox jabil yichʼojike. ¿Mi oy van buchʼu xuʼ xnichʼnaj xa naʼ kʼalal jech sjabilal taje?

Ta yan xtoke, li kʼusitik tabil ti voʼne mukajtik ta lume xkoʼolaj skʼoplal xchiʼuk li kʼusi chal Vivlia ta sventa li viniketik taje. Li Vivliae chal ti ilokʼ batel ta Ur li moltotil Abraham sventa chbat ta Harane, ta tsʼakale bat la ta yosilal Canaán, te la stsal ta pleito Quedorlaomer, ti jaʼ ajvalil te ta Elame (Génesis 11:31; 12:5; 14:13-17). Li buchʼu ta xchanbeik skʼoplal li kʼusitik voʼne mukajtik ta lume (arqueólogos) lek xchanojbeik skʼoplal ti melel ikuxiik li krixchanoetik taje xchiʼuk ti oy toʼox li lumetik taje. Jech xtok, ti kʼuyelan staojik ta ilel butik xchiʼuk ti kʼu toʼox yelan xkuxlejalik ta skʼakʼalil Abrahame xkoʼolaj kʼuchaʼal chal li Vivliae. Mi jech taje, ¿mi sta-o van ti jchibalkʼoptatik ti kuxi 175 jabil li Abrahame? (Génesis 25:7.)

Ta melel oy srasonal ti jchʼuntik li kʼusitik chal Vivlia ta sventa li buchʼutik jal ikuxiike. Pe ¿kʼu yuʼun tsots skʼoplal ti jnaʼtik taje?

¿Mi xuʼ van xkuxi sbatel osil li krixchanoe?

Mi laj kakʼtik lek venta ti kʼu toʼox sjalil chkuxiik li krixchanoetik ta voʼnee, jaʼ chakʼ ta ilel ti labal sba kʼu to sjalil xkuch yuʼun li jbekʼtal jtakopaltike. Ta skoj li kʼusitik achʼ chlokʼanuk tale, li sientifikoetike mas xa xchanojbeik skʼoplal kʼuyelan pasbil li labal sba jbekʼtal jtakopaltike xchiʼuk ti kʼuyelan chpoxta sba stuk o chkʼexta sba stuke. ¿Kʼusi kʼotem ta nopel yuʼunik? Jaʼ ti xuʼ xi jkuxi sbatel osile. Jaʼ yuʼun li Tom Kirkwood ti jchanubtasvanej yuʼun doktoretike, laj yal ti buchʼutik chchanbeik skʼoplal chamel, kuxlejal, poxiletik o yan kʼusitik ta sventa taje «mu xaʼibeik-o smelolal kʼu yuʼun chi jmalub».

Pe li Jeovae snaʼoj kʼu yuʼun chmalub li krixchanoetike xchiʼuk xuʼ xchʼay yuʼun li vokolil taje. Li baʼyel krixchano la spas ti jaʼ li Adane jaʼ jun vinik ti xuʼ ox chkuxi sbatel osile. Pe li Adane muʼyuk bu la xchʼun mantal xchiʼuk la saʼ smul ta stojolal Dios, jaʼ yuʼun ipas ta jmulavil krixchano ti chchame. Taje jaʼ li kʼusi tskʼan tajek tsnaʼik li sientifikoetike. Li Vivliae xi chalbe skʼoplal ta jaypʼel noʼox kʼope: «Ta sventa jun vinic iʼoch li mulil liʼ ta banamile, xchiʼuc ti jaʼ ta sventa mulil iʼoch li lajele, jech scotol cristiano chchamic, yuʼun scotol cristiano jpasmulil icʼotic» (Romanos 5:12). Jech, li srasonal ti chi j-ipaj, chi jmalub xchiʼuk chi jchame jaʼ ti la jkuchbetik smul li Adane xchiʼuk ti li jpas ta jmulavil krixchano kʼuchaʼal stuke.

Manchuk mi jech, li kʼusi oy ta yoʼonton Jeovae jaʼ ti xi jpas ta tukʼil krixchanoe xchiʼuk ti xi jkuxi sbatel osile. Jaʼ yuʼun la stak tal ta Balumil li xNichʼone, jaʼ xkaltik li Jesucristoe, sventa xakʼ ta milbil matanal li xkuxlejale xchiʼuk spojutik li ta mulile. Li ta 1 Corintios 15:22 xi chale: «Jech chac cʼu chaʼal ta sventa Adán chijchamutic jcotoltique; jaʼ jech ta sventa Cristo chijchaʼcuxiutic jcotoltic». Li buchʼutik ikuxiik kʼalal skʼan toʼox xtal li Nojelal ta voʼe mas toʼox la skʼupinik ti jal kuxiike yuʼun mas toʼox nopol oyik kʼalal tukʼil krixchano toʼox li Adane. Pe li avie mas xa nopol oyutik ti chakʼbutik yan velta tukʼilal li Jeovae. Mi kʼot yorail ti maʼuk xa jmulavilutike muʼyuk xa chkil jvokoltik ta skoj li malubele xchiʼuk li lajele (Isaías 33:24; Tito 1:2).

¿Kʼusi skʼan jpastik sventa xi jkuxi sbatel osil? Baʼyel, mu jnoptik ti jecheʼ loʼil noʼox li kʼusi yaloj tspas Diose. Jvules ta joltik ti xi laj yal li Jesuse: «Li bochʼotic ta xaʼibun jcʼope, me ta xchʼunic li bochʼo la stacun tale, oy xcuxlejalic ta sventa sbatel osil» (Juan 5:24). Jech un chaʼa, jchantik li sKʼop Diose xchiʼuk kakʼ ta jkuxlejaltik li beiltaseletik chakʼe. Mi jech ta jpastike jaʼ yakalutik xchʼunel li tojobtasel laj yal Pablo ti akʼo jtsobtik-o batel li jkʼulejaltik ta jtatik ta tsʼakale, yuʼun jech ta xkʼot kichʼtik li mero kuxlejale (1 Timoteo 6:19). Xuʼ jchʼuntik ta melel ti Buchʼu laj yakʼ ti jal xkuxiik li krixchanoetik ta voʼnee, jaʼ chakʼ xi jkuxi sbatel osil ek.

[Tsʼib ta yok vun]

[Grafika ta pajina 18]

(Sventa xakʼel kʼuyelan pasbil liʼe, saʼo li vune)

1000

969 MATUSALÉN

950 NOÉ

930 ADÁN

900

800

700

600

500

400

300

200

100 LI KRIXCHANO AVIE

SJABILAL