«Chaloqʼuesic cobre taqʼuinetic ta vitsetic»

LI TA marso ta 1961, te nakʼal ta kʼal chʼen xchiʼuk pixil ta pop la staik mas ta 400 kʼusitik ti pasbil ta kovre takʼin jutuk mu skotoluke. Te la staik koronaetik, vaxtonetik (cetros), abtejebaletik, masoetik xchiʼuk yan kʼusitik sventa paskʼop. Tsots skʼoplal chilik kʼusitik laj yichʼ tael li buchʼutik ta xchanik Vivlia ta skoj li kʼusi chal Génesis 4:22 ta sventa li Tubal-caín sbie, ti «oy cʼusitic la spasan ta bronce [«kovre», TNM] taqʼuin, xchiʼuc ta tsatsal taqʼuin[e]».

Ep to kʼusitik muʼyuk takʼbil ta sventa ti bu likem tal li meʼ takʼin taje. Pe ti jech laj yichʼ taele chakʼ ta ilel ti lek toʼox ojtikinbil ta lumetik ta voʼne chal Vivlia ti tslokʼesik kovre xchiʼuk ti chunijesike.

BU TSLOKʼESIK KOVRE LI TA ALBIL BALUMILE

Kʼalal jutuk xaʼox skʼan x-ochik ta Albil Balumil li j-israeletike, xi albatik yuʼun li Moisese: «Chaloqʼuesic cobre taqʼuinetic ta vitsetic» (Deuteronomio 8:7-9). Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal kʼusitik voʼne mukajtik ta lume staojik ep yavil bu tslokʼesik xchiʼuk chunijesik kovre li ta Israel xchiʼuk ta Jordaniae, ti te skʼoplal Khirbat en-Nahas, Timna xchiʼuk Feinan. ¿Kʼusi chakʼ ta aʼiel li lumetik taje?

Solel jomajtik noʼox li balumil te ta Feinan xchiʼuk Timna ti bu la slokʼesik kovre ti jalij van chaʼmiluk jabile. Li avie, buchʼuuk noʼox ti chbat svulaʼan li balumil taje te pʼejajtik tstaik tonetik ti oy skovreal ti yoxyoxtik sbone. Li buchʼutik tslokʼesik toʼox kovre ta voʼnee tstunesik abtejebaletik ti pasbilik ta ton sventa tsjomik ochel li chʼentikaltik ti bu xvinaj ti oy kovree. Kʼalal chʼabal xaʼox chilike, mas to tsjomik ochel ta takʼin, lek jamal tsjomik ochel li chʼene. Ta slivroal Vivlia ti Job sbie, te chalbutik kʼu yelan toʼox ch-abtejik li buchʼutik tslokʼesik kovree (Job 28:2-11). Tsots tajek li abtelal taje, yuʼun li ta yoxibal siglo kʼalal ta svoʼobal siglo ta jkʼakʼaliltike, li jromaetike te laj yakʼ abtejikuk li buchʼutik tsots smul spasojike xchiʼuk yan jchukeletik li bu tslokʼesik kovre ta Feinan sventa chichʼik-o kastigoe.

Li ta Khirbat en-Nahas (ti «skomenal voʼneal kovre» smelolale) te busul chichʼ tael ti kʼusitik mu xa xtun kʼalal chunijesike. Taje chakʼ ta aʼiel ti chabtelanik toʼox epal kovre tee. Li buchʼutik lek chanemike chalik ti jaʼ te chichʼik tal ta Khirbat en-Nahas li kovre ti kapal to ta tonetik chlik tal ta yantik vitsetik jech kʼuchaʼal ta Feinan xchiʼuk ta Timnae. Sventa chichʼ chʼakel kovre li ta yan kʼusitike, chichʼ tunesel jtos kʼusi chjuchʼta ikʼ sventa chkʼakʼub li yakʼalil ta 1,200 grado xkʼixnal ti chjalij vaxakib o lajuneb orae. Sventa chichʼ lokʼesel jun kilo kovree ta onoʼox xtun voʼob kilo tonetik ti te kapal tal kovree, vaʼun xuʼ xa stunesik sventa tspasik ta kʼusiuk noʼox.

STUNESEL KOVRE TA VOʼNEAL ISRAEL

Te ta vits Sinaie, jamal laj yal Jeova ti kʼalal mi la slokʼesik kovre ta slumalike akʼo yichʼ tunesel kʼalal mi la svaʼanik li chʼulna pasbil ta nukule xchiʼuk ta tsʼakale jaʼuk xichʼ tunesel xtok li ta templo ta Jerusalene (Éxodo, kapitulo 27). Xuʼ van snaʼik xa onoʼox kʼuxi ta abtelanel kovre li j-israeletik kʼalal muʼyuk toʼox bu batemik ta Egiptoe o xuʼ van jaʼ to te la xchanik xtok. Kʼalal lokʼik xaʼox batel ta Egiptoe xpat xaʼox yuʼunik jkot chʼiom tot vakax ti pasbil ta takʼine. Jech noxtok, xuʼ xaʼox spasik ep kʼusitik ta kovre ti jtunelik sventa chichʼ pasel abtelal li ta chʼulna pasbil ta nukule, jech kʼuchaʼal perol, pʼinetik, xaltemetik, lechetik xchiʼuk xluchobil veʼlil (Éxodo 32:4).

Ta tsʼakale, kʼalal jaʼo te xjelavik ta takixokol balumile, xuʼ van te nopol xil Punon (ti xuʼ van jaʼ li bu Feinan sbi avie), ti oy ep kovre li ta osil taje, jaʼ te ti bu laj yalik j-israeletik ti mu xa skʼan slajesik mana xchiʼuk ti laj yalik ti chʼabal yoxoʼe. Akʼbatik kastigo yuʼun li Jeovae, takbatik batel kiletel chonetik ti oy svenenoale, vaʼun ep chamik. Kʼalal la sutes yoʼontonike, li Moisese la skʼan vokol ta stojolal li j-israeletike, jaʼ yuʼun li Jeovae laj yal mantal ti akʼo spasbe slokʼol jkotuk kiletel chon ta kovree xchiʼuk ti akʼo sjokʼan ta jtel teʼe. Xi chal li loʼile: «Cʼalal oy bochʼo chtiʼat ta chone, jaʼ la sqʼuel batel li slocʼobal [chon ta kovree] jech muc xchamic» (Números 21:4-10; 33:43).

LI SKOVRE AJVALIL SALOMONE

Li ajvalil Salomone la stunes epal kovre sventa tspas li kʼusitik chtun ta templo ta Jerusalene. Ep li kovre ti la stunes taje jaʼ akʼbat komel yuʼun li stote, li Davide, jaʼo la sta kʼalal ay stsal li Siriae (1 Crónicas 18:6-8). Li «yavil [voʼ]» ti pasbil ta kovree, li mukʼta perol ti tstunesik sventa tspok-o yok skʼobik li paleetike, x-och-o 66,000 litro yoxoʼ xchiʼuk te van 30 tonelada yalal (1 Reyes 7:23-26, 44-46). Jech xtok, oy toʼox chib mukʼtik oy ta yochebal templo ti pasbilik ta kovree. Taje 8 metro snatil, 1.7 metro syijil xchiʼuk oy chib xlechlechil sjol ti 2 metro snatil ti pujajtik yut xchiʼuk ti 7.5 sentimetro spimile (1 Reyes 7:15, 16; 2 Crónicas 4:17). Toj labal sba ta aʼiel ti kʼu to yepal kovre laj yichʼ tunesel sventa chichʼ pasel li kʼusitik taje.

Li krixchanoetik ta skʼakʼalil Vivliae nopem xaʼiik tstunesik li kovree. Jech kʼuchaʼal liʼe, chkiltik li kʼusitik tstunesik ta sventa li abtejebaletik ta paskʼope, kadena, stijobil son xchiʼuk tiʼ na ti pasbilik ta kovree (1 Samuel 17:5, 6; 2 Reyes 25:7; 1 Crónicas 15:19; Salmo 107:16). Li Jesuse laj yalbe skʼoplal «cobre» ti chchupik batel ta yav stakʼinike, xchiʼuk li jtakbol Pablo eke laj yalbe skʼoplal «li Alejandro jtentaqʼuine» (Mateo 10:9; 2 Timoteo 4:14).

Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal kʼusitik voʼne mukajtik ta lum xchiʼuk li j-al-loʼiletike ep to kʼusitik muʼyuk staojbeik stakʼobil ta sventa ti bu lik talel li epal kovre ta skʼakʼalil Vivliae, jech kʼuchaʼal ti mu nabiluk bu lik talel li epal kovre ta Nahal Mishmar. Akʼo mi jech, li lum ti laj yuʼuninik li j-israeletik jech kʼuchaʼal chal li Vivliae, jaʼ «jun lequil banamil ti [...] te onoʼox [ts]loqʼuesic cobre taqʼuinetic ta vitseti[ke]» (Deuteronomio 8:7-9).