XCHANOBIL 17
KʼEJOJ 99 Oy epal miyon ermanoetik
Muʼyuk onoʼox bu chiktautik
«Voʼon ta jkoltaot» (IS. 41:10).
LI K’USI CHALBE SKʼOPLALE
Ta jkʼeltik batel chantos ti kʼuxi chchabiutik li Jeovae.
1, 2. 1) ¿Kʼu yuʼun xuʼ jchʼuntik ti mu jtuktikuk kʼalal ta jnuptantik vokoliletike? 2) ¿Kʼusi ta jchantik li ta xchanobil liʼe?
KʼALAL tsots tajek kʼusi ta jnuptantike, xkoʼolaj ti chʼayemutik ta teʼtikaltik ti mu xa jnaʼ bu chijbate, ti jtuk tajek chkaʼi jbatike. Pe mu jtukuk oyutik, yuʼun li jkʼanvanej Totil ta vinajele yiloj talel li kʼusi ta jnuptantike xchiʼuk jamal chalbutik ti te xchiʼukutike. Xi jamal chalbe yajtuneltak li Jeovae: «Voʼon ta jkoltaot» (Is. 41:10).
2 Li ta xchanobil liʼe, chkalbetik batel skʼoplal chantos kʼuxi tskoltautik li Jeovae: 1) tsbeiltasutik, 2) chakʼ li kʼusi chtun kuʼuntike, 3) chchabiutik xchiʼuk 4) tspat koʼontontik. Jamal yalojbutik Jeova ti muʼyuk chchʼayutik ta yoʼonton xchiʼuk ti muʼyuk chiktautike akʼo mi tsots tajek li kʼusi ta jnuptan ta jkuxlejaltike. Jaʼ yuʼun, xuʼ jpʼel ta koʼontontik ti mu jtuktikuke.
LI JEOVAE TSBEILTASUTIK
3, 4. ¿Kʼuxi tsbeiltasutik li Jeovae? (Salmo 48:14).
3 (Kʼelo Salmo 48:14). Li Jeovae snaʼoj ti mu xuʼ kuʼun jbeiltas jba jtuktike xchiʼuk ti chtun kuʼuntik ti sbeiltasutike. ¿Kʼuxi tsbeiltasutik? Jtose jaʼ tstunes li Vivliae (Sal. 119:105). Li Skʼope tskoltautik sventa lekuk kʼusi xkʼot ta nopel kuʼuntik xchiʼuk ti jchʼiestik talelaletik ti jaʼ tskoltautik sventa masuk xijmuyubaj xchiʼuk ti jtatik li kuxlejal sbatel osile.a Jech xtok, chchanubtasutik sventa xkakʼtik perton, ti mu jnakʼ skʼakʼal koʼontontike, ti meleluk xijkʼopoj skotol orae xchiʼuk ti jkʼan jbatik ta jujuntal ta sjunul koʼontontike (Sal. 37:8; Ebr. 13:18; 1 Ped. 1:22). Jaʼ tskoltautik sventa xijkʼot ta lekil totil meʼil, ta lekil malalil, ajnilal xchiʼuk ta lekil amigoil.
4 Li Jeovae laj yakʼ ti teuk tsʼibabil xkom ta Vivlia sloʼil yajtuneltak ti laj yil svokolik xchiʼuk ti jaʼ jech laj yaʼi sbaik kʼuchaʼal voʼotike (1 Kor. 10:13; Sant. 5:17). Kaltik chaʼtosuk kʼuxi ta jtabetik sbalil kʼalal ta jchantik li loʼiletike xchiʼuk kʼalal chkakʼ ta jkuxlejaltike. Baʼyel, te chkakʼtik venta ti mu jtuktikuk ti oy jvokoltike, junantike jaʼ jech snuptanoj svokolik kʼuchaʼal voʼotike, pe kuchem yuʼunik ta skoj ti koltabilik yuʼun Jeovae (1 Ped. 5:9). Li ta xchibale, te chkiltik kʼuxi xuʼ jtsaltik li vokoliletike (Rom. 15:4).
5. ¿Buchʼutik tstunes Jeova sventa sbeiltasutike?
5 Yan kʼuxi tsbeiltasutik li Jeovae, jaʼ ta stojolal li ermanoetike.b Li jkʼelvanejetik ta sirkuitoe tsvulaʼanik tsobobbailetik xchiʼuk tsjelubtasik mantal ti tstsatsubtas xchʼunel koʼontontik xchiʼuk tskoltautik sventa jmojuk tsobolutik-oe (Ech. 15:40–16:5). Li moletik ta tsobobbail eke oy ta yoʼontonik ti lekuk oy li jcholmantaletike (1 Ped. 5:2, 3). Li totil meʼiletike chchanubtas yalab xnichʼnabik sventa skʼanik Jeova, ti lekuk kʼusi xkʼot ta nopel yuʼunike xchiʼuk ti xnopuk xaʼiik ti oyuk kʼusitik spasik ta mantale (Prov. 22:6). Yan li ermanaetik ti yijik ta mantale tskoltaik li buchʼutik mas to tsebik sventa oyuk kʼusi lek xakʼbeik xchane, ti stojobtasike xchiʼuk ti spatbeik yoʼontone (Tito 2:3-5).
6. ¿Kʼusi skʼan jpastik sventa jtabetik sbalil li beiltasel chakʼ Jeovae?
6 Li Jeovae yakʼojbutik beiltaseletik sventa lekuk kʼusi xkʼot ta nopel kuʼuntik xchiʼuk ti xijmuyubajuke. ¿Kʼusi skʼan jpastik sventa jtabetik sbalil xchiʼuk ti xkakʼtik ta ilel ti ta jtojtik ta vokole? Xi chal li Proverbios 3:5 xchiʼuk 6: «Ta sjunul avoʼonton pato avoʼonton ta stojolal Jeova xchiʼuk mu xapat-o avoʼonton ti oy kʼusi xavaʼibe smelolale». ¿Kʼusi sbalil ta jtabetik mi jech la jpastike? Jaʼ ti tstukʼibtas batel li be ti bu chijbate. Taje jaʼ skʼan xal ti tskoltautik sventa mu xkil jvokoltik xchiʼuk ti masuk to xijmuyubaje. ¡Ta jtojbetik tajek ta vokol Jeova ti skʼanojutik tajek xchiʼuk ti tsbeiltasutik ta jujuntale! (Sal. 32:8).
LI JEOVAE CHAKʼ LI KʼUSI CHTUN KUʼUNTIKE
7. Jech kʼuchaʼal chal Filipenses 4:19, ¿kʼuxi tskoltautik li Jeovae?
7 (Kʼelo Filipenses 4:19). Li Jeovae maʼuk noʼox tsbeiltasutik ta mantal, yuʼun chakʼbutik bendision kʼalal chil ti chkakʼ kipaltik ta saʼel li kʼusitik chtun kuʼuntike. Jech kʼuchaʼal jveʼeltik, jkʼuʼ jpokʼtik xchiʼuk ti bu chijnakie (Mat. 6:33; 2 Tes. 3:12). Stalel onoʼox ti ta jvul koʼontontik sventa jtatik li kʼusitik chtun kuʼuntike, pe li Jeovae chalbutik ti mu jvul tajek koʼontontik ta sventa li kʼusitik taje (Mat. 6:25). ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun li Jtotik ta vinajele jamal yaloj ti muʼyuk bu chikta li yajtuneltak ti tukʼ yakʼoj sbaike (Mat. 6:8; Ebr. 13:5). Xuʼ jpat koʼontontik ti ta onoʼox xkʼot ta pasel li kʼusi yaloje xchiʼuk ti chakʼbutik li kʼusitik chtun kuʼuntike.
8. ¿Kʼuxi koltaat yuʼun Jeova li Davide?
8 Kalbetik skʼoplal kʼu yelan koltaat yuʼun Jeova li David kʼalal jaʼo yakal chjatav ta stojolal li ajvalil Saule. Ti kʼu sjalil laj yichʼ nutsel yuʼun li ajvalile, li Jeovae laj yakʼbe li kʼusitik chtun yuʼun xchiʼuk li sviniktak sventa mu xchamike. Kʼalal la snopbe skʼoplal David li kʼusitik la snuptane, xi la stsʼibae: «Keremun toʼox, pe li avi une limalub xa, pe muʼyuk bu kiloj-o ti iktabil komel li buchʼu tukʼe mi jaʼuk ti xvokoletik xa ta skʼanel veʼlil li xnichʼnabe» (Sal. 37:25). Ti kʼu xa sjalil kuxulot tale, yikʼaluk van aviloj kʼu yelan yakʼojbot ta slekil yoʼonton Jeova li kʼusitik chtun avuʼune o li kʼusitik chtun yuʼun li avermanotake.
9. Kʼalal oy kʼusitik tsots chkʼot ta pasele, ¿kʼuxi chakʼbe yajtuneltak Jeova li kʼusitik chtun yuʼunike? (Kʼelo xtok li lokʼoletike).
9 Li Jeova xtoke chakʼbe li kʼusitik chtun yuʼun li yajtuneltak kʼalal chil svokolik ta nikel, ta nojelal ta voʼ o ta yan kʼusitike. Jech kʼuchaʼal li ta baʼyel sigloe, li yajtsʼaklomtak Kristo ti jeltos bu likemike la stakbeik batel li kʼusitik chtun yuʼunik li yermanotakik ta Jerusalen ti tsots laj yil svokolik ta viʼnale (Ech. 11:27-30; Rom. 15:25, 26). Li avi kʼakʼale, li yajtuneltak Diose jech-o ta slekil yoʼonton chakʼik li kʼusitik oy yuʼunike. Kʼalal oy kʼusi tsots chkʼot pasele, li Jeovae tstijbe yoʼonton yajtuneltak sventa stsobik li kʼusitik chtun yuʼunik li buchʼutik laj yil svokolike, jech kʼuchaʼal veʼlil, voʼ, kʼuʼil pokʼiletik xchiʼuk poxiletik. Jech xtok, oy ermanoetik ti jaʼ sbainojik xchaʼmeltsanel li naetik xchiʼuk li salonetik ti bu tsokanuke. Maʼuk noʼox, yuʼun oy kʼusi chchapanik ta anil sventa spatbeik yoʼonton xchiʼuk skoltaik ta mantal li buchʼutik laj snaik o ti cham yutsʼ yalalike.c
¿Kʼuxi tspat koʼontontik Jeova kʼalal oy kʼusi tsots ta jnuptantike? (Kʼelo parafo 9).e
10, 11. ¿Kʼusi chakʼ jchantik li kʼusi kʼot ta stojolal Borise?
10 Li Jeovae oy slekil yoʼonton xchiʼuk ta xakʼbe kʼusitik chtun yuʼun li buchʼutik maʼuk to yajtuneltake. Jaʼ jech ta jchanbetik li Jeova eke xchiʼuk ta jkʼeltik kʼuxi xuʼ xkakʼtik ta ilel slekil koʼontontik ta stojolal li buchʼutik maʼuk testigoetike (Gal. 6:10). Kʼalal jech ta jpastike, mas to chojtikinutik li krixchanoetik ti kʼu kelantike xchiʼuk ti kʼu yelan stalelaltak li Jeovae. Kalbetik skʼoplal li kʼusi la snuptan Boris ti jaʼ jun direktor ta jun eskuela ti te nakal ta Ucraniae. Akʼo mi maʼuk stestigo Jeova, chakʼ ta ilel slekil yoʼonton xchiʼuk tstsak ta venta li jchanunetik ti jaʼik testigoetike. Kʼalal lik li paskʼope, jatav batel ta yan jteklum xchiʼuk koltaat yuʼun li ermanoetike. Kʼalal echʼ kʼuk sjalile, ay li ta Konmemorasione. Kʼalal tsnopbe skʼoplal ti kʼu yelan koltaate, xi chal li Borise: «Li stestigotak Jeovae jech-o la skoltaikun xchiʼuk la xchabiikun. Ta jtojbeik tajek ta vokol».
11 Jkotoltik xuʼ jchanbetik xkʼuxul yoʼonton li Jtotik ta vinajel kʼalal ta jkoltatik li buchʼutik oy kʼusi chtun yuʼunike akʼo mi maʼuk testigoetik (Luk. 6:31, 36). Jnaʼojtik lek ti kʼalal jech chkakʼtik ta ilel kʼanelale, jaʼ chtijbat-o yoʼontonik sventa xchanik mas ta stojolal Jeova xchiʼuk ti xlik tunikuk ta stojolale (1 Ped. 2:12). Pe mu ventauk mi xlik tunikuk ta stojolal Jeova o mi muʼyuk, xuʼ jun noʼox koʼontontik, yuʼun jaʼ chakʼbutik muyubajel kʼalal oy kʼusi chkakʼbetik li yantike (Ech. 20:35).
LI JEOVAE CHCHABIUTIK
12. ¿Kʼusi yaloj ta jamal Jeova ti tspas ta stojolal li steklumale? (Salmo 91:1, 2, 14).
12 (Kʼelo Salmo 91:1, 2, 14). Li Jeovae jamal yaloj ti ta xchabi ta mantal li steklumale. Muʼyuk onoʼox chakʼbe permiso Satanas sventa sokes ti kʼu yelan chkichʼtik ta mukʼe (Juan 17:15). Mi lik li mukʼta tsatsal vokolile, jchʼunojtik lek ti chkʼot onoʼox ta pasel yuʼun Jeova ti chchabi ta mantal xchiʼuk ti chakʼbe kʼusitik chtun yuʼun li steklumale (Apok. 7:9, 14).
13. ¿Kʼu yelan chchabi Jeova ta jujuntal li yajtuneltake?
13 ¿Kʼu yelan chchabi ta jujuntal yajtuneltak li Jeovae? Jtose, jaʼ ti yakʼojbutik Vivlia sventa skoltautik ta skʼelel li kʼusi tukʼe xchiʼuk li kʼusi muʼyuk tukʼe (Ebr. 5:14). Kʼalal chkakʼ ta jkuxlejaltik li beiltaseletik ta Vivliae, chkʼot kʼuchaʼal jmakobbailtik o junuk eskudo sventa mu kʼusi jnuptantik xchiʼuk ti lekuk oyutik ta mantale (Sal. 91:4). Yan xtoke, li Jeovae tstunes tsobobbail sventa xchabiutik (Is. 32:1, 2). Kʼalal jaʼ ta jchiʼintik li buchʼutik skʼanojik xchiʼuk ti chchʼunbeik smantal li Jeovae, te ta jta spatobil koʼontontik xchiʼuk kipaltik sventa jpʼajtik li kʼusitik chopole (Prov. 13:20).
14. 1) ¿Kʼu yuʼun oy bateltik ti chakʼ permiso Jeova ti xkil jvokoltike? 2) Li ta Salmo 9:10, ¿kʼusi jamal yaloj tspas ta jtojolaltik li Jeovae? (Kʼelo xtok li tsʼib ta yok vune).
14 Li ta voʼnee, li Jeovae oy bateltik ti la xchabi steklumal sventa mu xlajik ta milele, pe mu skotoluk velta jech la spas. Li Vivliae chal ti xuʼ jnuptantik li «kʼusitik chkʼot ta pasel ti muʼyuk malabile» (Ekl. 9:11). Li avi eke, li Jeovae oy bateltik ti chakʼ permiso sventa xichʼik kontrainel o ti xichʼik milel li yajtuneltake. ¿Kʼu yuʼun ti jech chakʼ permisoe? Jaʼ sventa xakʼ ta ilel ti jaʼ jun jutkʼop li Satanase (Job 2:4-6; Mat. 23:34). Li Jeovae mu onoʼox skotoluk velta tslajes li jvokoltike, pe xuʼ jchʼuntik ta melel ti muʼyuk onoʼox chiktautik mi jkʼanojtike (Sal. 9:10).d
LI JEOVAE TSPAT KOʼONTONTIK
15. ¿Kʼuxi tspat koʼontontik Jeova li ta orasione, li ta Skʼope xchiʼuk ta stojolal li kermanotaktike? (2 Korintios 1:3, 4).
15 (Kʼelo 2 Korintios 1:3, 4). Jkotoltik oy onoʼox ta jvul koʼontontik, ti oy kʼusi kʼux chkaʼitike o ti mu xa jnaʼ kʼusi ta jpastike. Yikʼaluk van oy kʼusi yakal ta jnuptantik avi ti chakʼbutik tajek vul oʼontone xchiʼuk ti jtuk chkaʼi jbatik-o yuʼune. Kʼalal jech ta jnuptantike, yikʼaluk van ta jnoptik ti muʼyuk buchʼu xaʼibe smelolal ti kʼu yelan chkaʼi jbatike, pe li Jeovae xaʼibe lek smelolal. Maʼuk noʼox, yuʼun li Jeovae «tspat koʼontontik ta skotol li prevaetik ta jnuptantike». ¿Kʼuxi tskoltautik? Jaʼo kʼalal ta jpastik orasione, kʼalal ta jchan Jvivliatike xchiʼuk kʼalal ta jchiʼintik li kermanotaktike. Kʼalal ta jkʼopontik ta orasione, li stuke chakʼbutik jun oʼontonal «ti toj echʼ xa noʼox lek ti jaʼ mu sta li snopben krixchanoetike» (Filip. 4:6, 7). Kʼalal ta jchanbetik li Skʼope, te chkakʼtik venta ti skʼanojutik tajeke, te ta jchantik li pʼijil tojobtaseletik yakʼojbutike xchiʼuk xuʼ jun koʼonton chkaʼi jbatik kʼalal te chkiltik ti oy spatobil koʼontontike. Jech xtok, kʼalal te jmoj oyutik xchiʼuk li kermanotaktik ta tsobajeletike, tspat koʼontontik li kʼusi chalike, yuʼun skʼanojutik xchiʼuk te chkaʼitik mantaletik ti lokʼemik ta Vivliae.
16. ¿Kʼusi chakʼ achan li kʼusi kʼot ta stojolal Nathan xchiʼuk Prisilae?
16 Sventa xkakʼtik venta kʼu yelan tspat koʼontontik ta Skʼop li Jeovae, jkʼelbetik skʼoplal kʼusi la snuptan li Nathan xchiʼuk Prisila ti te nakalik ta Estados Unidose. Leʼtik xa jayibuk jabile, kʼot ta nopel yuʼunik ti chbat koltavanikuk ta jun tsobobbail ti bu chtun mas jcholmantaletike. Xi chal li Nathane: «Jpatoj koʼontonkutik ti chakʼbunkutik bendision Jeova ti jech ta jpaskutike». Pe kʼalal kʼotik li ta tsobobbail ti bu batike, ipajik xchiʼuk laj yil svokolik ta takʼin. Vaʼun, sut batel ta slumalik, pe jech-o laj yil svokolik ta takʼin. Xi to chal li Nathane: «La jnopilanbe skʼoplal ti kʼu yuʼun muʼyuk xakʼbunkutik bendision Dios jech kʼuchaʼal jnopojkutike xchiʼuk lik jakʼbe jba mi oy kʼusi chopol la jpas». Pe kʼalal echʼ kʼuk sjalile, li Nathan xchiʼuk xchiʼile laj yakʼik venta ti muʼyuk onoʼox bu xtenatik-o komel yuʼun li Diose. Xi to chal kaʼitike: «Kʼalal jaʼo jech ta jnuptankutike, la jchankutik li Vivliae. Xkoʼolaj ti yakal ta jchiʼinkutik ta loʼil jun kamigokutik ti tspat koʼontonkutik xchiʼuk ti chakʼbunkutik pʼijil tojobtaseletike. Te la jchankutik ti mu jaʼuk mas jnopbekutik skʼoplal li jvokolkutike, yuʼun jaʼ mas laj kakʼ ta koʼontonkutik ti kʼu yelan skoltaojunkutik Jeova yoʼ xkuch kuʼunkutike. Taje jaʼ la skoltaunkutik sventa masuk to jpat koʼontonkutik ta stojolal Jeova ti ta onoʼox skoltaunkutik kʼuksiuk ti jnuptankutik ta tsʼakale».
17. ¿Kʼu yelan laj yichʼ patbel yoʼonton li ermana Helgae? (Kʼelo xtok li lokʼoletike).
17 Kʼuchaʼal chkakʼtik ventae, li kermanotaktike xuʼ me spat tajek koʼontontik. Kalbetik skʼoplal kʼusi la snuptan Helga ti te nakal ta Hungriae. Ta epal jabil, laj yil tsots svokol ti mu xa kʼusi stakʼ pasel laj yile xchiʼuk ti chʼabal xa sbalil laj yaʼi sbae. Pe avi ti tsvules ta sjol li kʼusitik la snuptane te chakʼ venta ti la stunes ermanoetik sventa xpatbat yoʼonton yuʼun li Jeovae. Xi chale: «Li Jeovae jech-o la skoltaun k’alal laj yil ti chʼabal xa kipal sventa xi-abteje, ti jchabi li jkerem ti ipe xchiʼuk ti jtsal li yan jvokoltake. Li 30 jabil echʼem talele, kiloj kʼu yelan spatoj koʼonton li Jeovae. Jech-o spasoj talel skotol kʼakʼal. Ep ta velta jaʼ la stsatsubtasun li kʼusi chalbeikun li ermanoetike, yuʼun ta slekil yoʼonton tskʼoponikun. Nopajtik noʼox chkichʼ takbel tal mensajeetik, karta o tskʼupil kʼoptaikun kʼalal jaʼo chtun tajek kuʼune».
¿Kʼuxi xuʼ stunesot Jeova sventa xapatbe yoʼonton li yantike? (Kʼelo parafo 17).
18. ¿Kʼuxi xuʼ jpatbetik yoʼonton li yantike?
18 Jtaojtik jun mukʼta matanal: jaʼ ti xuʼ jchanbetik stalelal Jdiostik sventa jpatbetik yoʼonton li yantike. ¿Kʼuxi xuʼ jech jpastik? Jaʼ ti jchikintabetik lek li kʼusi chalike, ti spatuk oʼontonal li kʼusi chkalbetike xchiʼuk ti oyuk kʼusi jpastik ta stojolalike (Prov. 3:27). Taje maʼuk noʼox jech ta jpastik ta stojolal li kermanotaktike, yuʼun jaʼ jech ta jpastik ta stojolal skotol li krixchanoetik ti chil svokolike akʼo mi muʼyuk to chtunik ta stojolal Jeova. Mi oy kʼusi tsots yakal tsnuptanik, mi ipik, mi tsvul tajek yoʼontonik ta skoj kʼusi la snuptanike chbat jvulaʼantik, ta jchikintabetik li kʼusi chalike xchiʼuk ta jpatbetik yoʼontonik ta Vivlia. Kʼalal ta jchanbetik «li Dios ti tspat koʼontontik ta skotole», maʼuk noʼox ta jkoltatik li kermanotaktik yoʼ stsʼik yuʼunik li prevaetike, yuʼun jaʼ chtijbat-o yoʼonton yan krixchanoetik sventa xojtikinik li Jeovae (Mat. 5:16).
LI JEOVAE TE XCHIʼUKUTIK-O
19. ¿Kʼusi tspas ta jtojolaltik li Jeovae, xchiʼuk kʼuxi xuʼ jchanbetik stalelal?
19 Li Jeovae oyutik tajek ta yoʼonton ta skoj ti jkʼanojtike xchiʼuk muʼyuk bu chiktautik akʼo mi oy kʼusitik tsots ta jnuptantik. Skʼanojutik xchiʼuk chchabiutik jech kʼuchaʼal tspas jun lekil totil ta stojolal li skereme. Tsbeiltasutik, chakʼbutik li kʼusitik chtun kuʼuntike, tskʼelutik xchiʼuk tspat koʼontontik. Li voʼotik eke xuʼ me jech jchanbetik stalelal kʼalal ta jkoltatik xchiʼuk ta jpatbetik yoʼonton li buchʼutik oy kʼusitik tsots tsnuptanike. Mu ventauk li kʼusi jnuptan ta jkuxlejaltike, xuʼ jpat koʼontontik ti te onoʼox xchiʼukutik li Jeovae, yuʼun xi onoʼox yalojbutike: «Mu xaxiʼ, yuʼun liʼ jchiʼinojote» (Is. 41:10). ¡Tspat tajek koʼontontik ti te xchiʼinojutik-o li Jeovae!
KʼEJOJ 100 Ta sjunul koʼonton jchʼam jbatik
a Kʼelo li mantal «Jaʼuk me sventa yichʼobil ta mukʼ Dios li kʼusi ta jnop ta jpastike» ti te lokʼem li ta revista Li Jkʼel-osil ta toyol ta 15 yuʼun avril ta 2011.
b Kʼelo li mantal «Jechuk-o sbeiltasutik li Jeovae» ti te lokʼem li ta revista Li Jkʼel-osil ta toyol ta fevrero ta 2024, parafo 11 kʼalal ta 14.
c Te chatabe yan skʼelobiltak ti mas achʼik to kʼotem ta pasel mi la-och li ta jw.org xchiʼuk mi la asaʼ «skoltael ermanoetik ti chil svokolike».
d Kʼelo li jvokʼ mantal «Li kʼusitik tsjakʼ jkʼelvunetike» ti lokʼ li ta revista Li Jkʼel-osil ta toyol ta fevrero ta 2017.
e LI KʼUSI XVINAJ TA LOKʼOLETIKE: Li ta Malauie, li ermanoetike chichʼik akʼbel li kʼusitik chtun yuʼunike xchiʼuk chichʼik koltael ta mantal kʼalal laj yil svokolik ta nojelal ta voʼe.