¿MI OY VAN BUCHʼU LA SPAS?
Li snukulil calderón o vayena pilotoe
Toj ep chchʼay stakʼin empresaetik ta skoj li percebeetik xchiʼuk yan bikʼtal chonetik ti tsnapʼan sbaik ta xchʼut varkoetike, taje incrustación biológica o bioinscrustación sbi. Muʼyuk xa bu anil chanav-o batel yuʼun li varkoetike, mas ep chlaj yuʼun li kʼusi chanav-oe xchiʼuk nopolik noʼox skʼan xichʼ lokʼesel ta nab li varkoetik sventa xichʼ kusbel li xchʼute. Li sientifikoetike tskʼan tskʼelik mi oy kʼusi xuʼ stunesik ta yut voʼ sventa mu jechuk xkʼot ta pasel taje.
Nopbo skʼoplal liʼe: Yichʼoj chanbel skʼoplal ti tsakubtas sba stuk li snukulil vayena piloto ti mas ojtikinbile (Globicephala melas). Li ta snukulile oy kʼusi tselajtik ti mu xvinaj ta kʼelel ta jsatike jaʼ nanocrestas sbi, ta skoj ti toj echʼ xa noʼox bikʼit tselajtike, mu xuʼ snapʼan sba te li xuvital percebetike. Li ta yut bu tselajtike, noj ta jtos jel ti mu xakʼ xpakʼi li algaetik xchiʼuk bikʼtal chonetike. Jech-o ch-aʼlelin snukulil li vayena kʼalal chkʼextaj snukulile.
Li sientifikoetike jech tskʼan tspasbeik xpix li xchʼut varkoetik ti xuʼ sakubtas sba stuke. Li avie, tstunesik pintura ti mu xakʼ kʼusi spakʼ sba ta xchʼut li varkoe. Pe li pintura ti bu mas tunesbil avie laj xa yichʼ alel ti mu lekuk ta tunesele, yuʼun chilbajin li kʼusitik kuxajtik ta nabe. Li kʼusi snopojike jaʼ ti xichʼuk pixel ta jun maya ti pasbil ta takʼin li xchʼut varkoe xchiʼuk li maya taje chpix ti bu chʼochʼomtik ta xchʼut varko ti te chlokʼ tal jtos químico ti muʼyuk chilbajin li kʼusi kuxajtik ta nabe. Kʼalal tskap sba xchiʼuk yaʼlel nab li químico taje, chlik tatubuk tajek jaʼ to ti kʼuxi chkʼataj ta jtos jel ti bilil tajeke, vaʼun chkʼot kʼuchaʼal snukulil xkaltik li xchʼut varko ti 0.7 milimetro spimile. Ta jelavele, li snukulil xkaltike ta xpoch lokʼel, vaʼun te pakʼal chbat li kʼusitik te napʼajtike. Mi laje, ta xchaʼlokʼes tal jel sventa xchaʼpix li xchʼut varko xtoke.
Li percebeetike tskʼunijes ta xanvil li varkoetike xchiʼuk vokol ta lokʼesel.
Li prevaetik yakalik spasele chakʼ ta ilel ti xuʼ skolta sba sventa mu xa kʼusi xpakʼi li ta xchʼut varkoe. Toj ep tstabeik sbalil li empresaetike, yuʼun toj toyol stojol chlokʼ ti tslokʼesik ta nab li varkoetik yoʼ skusbeik li xchʼute.
¿Kʼusi chanop? ¿Mi jech noʼox van kʼataj tal stuk li snukulil vayena pilotoe o mi oy van buchʼu la spas?