Zifio de Cuvier: Lek tajek xtojob ta mukuloʼ

Li zifio de Cuvier jaʼ jkot bayena ti xuʼ smuk sba ochel 2,992 metro (9,816 pies) ta yut nab, ti bu to kʼalal chkʼote jaʼ 30,300 kilopascales yalal li voʼe, li bayena taje xkuch yuʼun jal te mukul ta voʼ. Oy jun veltae laj yichʼ ilel ti jalij oxib ora xchiʼuk 42 minuto sventa xlokʼ yichʼ ikʼ. Li bayena taje chtun yuʼun ikʼ, pe ¿kʼuxi xa noʼox ti jal chkuch yuʼun mukul ta voʼ xchiʼuk ti chkuch yuʼun li yalal nabe?

Li zifio de Cuviere ta chuʼil chchʼi talel xchiʼuk ta xichʼ ikʼ kʼuchaʼal li yan choyetik ta nabe. Taje jech chkʼot ta pasel ta skoj ti chchʼi xchiʼuk chbikʼtaj li sotʼotʼ o spulmone. Jech kʼuchaʼal li yan choyetik chchʼiik ta nabe, li zifioe chchʼi ta xchuʼ smeʼ ek. Li choyetik taje oy yuni pulmón ti chmukʼib o chbikʼtaje. Li buchʼutik xchanojbeik skʼoplale chalik ti jutuk xa stunesik ikʼ kʼalal kʼun ch˗abtej li yoʼontone. Vaʼun, li xchʼichʼele jaʼ xa noʼox chmuy ta xchinab xchiʼuk ta yoʼonton.

Li krixchanoutike xchiʼuk li chon bolometik ti kuxulik ta sba balumile, kichʼojtik jun proteína ti mioglobina sbie. Pe li mukʼta choyetik ti chchʼiik talel ta xchuʼ smeʼike, mas to ep yichʼojik li proteína taje, koliyal taje xuʼ stsobik ikʼ li ta sbekʼtalike. Vaʼun kʼalal tsmuk sbaik yalel ta nabe, li mioglobinae kʼunkʼun ta tskolta lokʼel li ikʼe, jech oxal, muʼyuk ta xchamik.

Xi laj yal jun vinik ti xchanojbe skʼoplal li zifio de Cuviere: «Toj labal sba ti kʼu to snatil ta smuk sba yalel ta voʼ li bayena taje. Ta skoj ti kʼu yelan li sbekʼtale mu spas yuʼunik jech ti jechuke xchiʼuk mi jaʼuk jal xkuch yuʼunik ta yut voʼ, manchuk mi jech, spas yuʼunik». Jech oxal, li sientifikoetike ta to skʼan ta xchanbeik mas skʼoplal ti kʼu chaʼal jech spas yuʼune, vaʼun jech xuʼ skoltaik li doktoretik yoʼ skoltaik ek li buchʼutik ip ta spulmonike.

¿Kʼusi chanop? ¿Mi ta kʼunkʼun kʼataj talel li zifio de Cuvier ti jal xuʼ smuk sba yalel ta yutil to nabe o mi oy buchʼu la spas?