Ta spʼejel Balumile oy buchʼutik ti yichʼojik ta mukʼ li Vivliae akʼo mi uni jutuk noʼox xojtikinik li kʼusi chale o mi jsetʼuk. Taje jaʼ mas jech chkʼot ta stojolalik li ta smiyonal xa noʼox krixchanoetik ta Asiae, pe jech chkʼot ta pasel xtok li ta lumetik ti bu chichʼ pukel epal Vivliaetike.

Xuʼ van xi chanope: «¿Kʼusi sbalil ta jtabe mi la jkʼel li Vivliae?». Kʼalal mi la avojtikin li kʼusi chchanubtasvane, xuʼ skoltaot ta sventa liʼe:

• Chamuyubaj ta akuxlejal

• Chatojob xchapanel li kʼopetik ta avutsʼ avalale

• Chatsal li vul oʼontone

• Lek xavil aba xchiʼuk yantik

• Chatojob lek stunesel li atakʼine

Jun skʼelobile, oy jun ants ta Japón ti Yoshiko sbie la skʼan chojtikin li kʼusi chal li Vivliae, jaʼ yuʼun lik xchan stuk. ¿Kʼusi sbalil la stabe? Xi chale: «Li Vivliae la skoltaun sventa oyuk sbalil li jkuxlejale xchiʼuk ti oyuk spatobil koʼonton ta jelavele. Li avie mas xa jun koʼonton chkaʼi jba». Li Amit, ti laj xa kalbetik tal skʼoplale, la snop tskʼel li kʼusi chal Vivliae. Xi chale: «Solel chʼayal to kʼot koʼonton yuʼun li kʼusi la jchane. Li mantaletik ta Vivliae chtun yuʼun skotol li krixchanoetike».

Li Vivliae ta smiyonal xa noʼox krixchanoetik skoltaoj sventa xlekub xkuxlejalik. Li voʼote, ¿kʼu yuʼun mu xachan Vivlia sventa xavakʼ venta ti kʼuxi xuʼ skoltaote?

Li Vivliae jaʼ jlik livro ti voʼne xa slokʼele, muʼyuk xijnaʼet ta sventa taje. Te lik yichʼ tsʼibael ta Oriente Medio leʼ xa ta 3,500 jabile. Li vaʼ kʼakʼale, oy toʼox jun snitilulal ajvalil ta China ti Shang sbie, ti jaʼ li mas voʼne ojtikinbile. Te van jmiluk jabil ta tsʼakale, lik ayanuk budismo li ta Indiae. (Kʼelo li rekuadro «Li kʼusitik yichʼoj tal li Vivliae».)

Jtunel yuʼun krixchanoetik li jlik livro mi yichʼoj tal tojobtaseletik xchiʼuk mi kʼun ta aʼiele. Taje jaʼ jech li Vivliae: chalbe lek smelolal li kʼusitik tsotsik skʼoplal ta jakʼbe jbatik ta jkuxlejaltike.

Jun skʼelobile, li krixchanoetike ta epal jabil xa onoʼox tskʼan tsnaʼik ti kʼu yuʼun kuxulutike. Pe te ta jtabetik stakʼobil li ta baʼyel xchibal kapitulo ta Genesise, ti jaʼ li baʼyel livro ta Vivliae. Li teye chal ti ‹ta slikebe›, ti oy xa ta smiyonal jabile, laj yichʼ pasel li vinajelbalumile, li kʼanaletike, li galaxias xchiʼuk li Balumile (Génesis 1:1). Ta tsʼakale ta xal kʼu yelan ta kʼunkʼun lik meltsajuk tal li Balumil sventa stakʼ naklebinele, ti kʼuxi lik ayanuk li kʼusitik jeltos kuxajtike xchiʼuk ti kʼuxi lik ayanuk li krixchanoetike. Chalbe smelolal xtok kʼusi sventa laj yichʼ meltsanel sjunul li vinajelbalumile.

STAKʼ AʼIBEL SMELOLAL

Li Vivliae yichʼoj tal tojobtaseletik ti tskoltautik ta xchapanel li kʼusitik ta jnuptan ta jkuxlejaltik jujun kʼakʼale. Li tojobtaseletik taje toj kʼun ta aʼibel smelolal. Jkʼelbetik batel chib srasonal.

Li baʼyel srasonale, jaʼ ti muʼyuk tstunes kʼopetik ti vokol ta aʼiele, yuʼun lek jamal ta aʼiel, tukʼ li kʼusi chale, lek xcholet xchiʼuk kʼupil sba. Jech xtok, li kʼusitik tsotsik ta aʼiele lek jamal chal jech kʼuchaʼal chijkʼopoj jujun kʼakʼale.

Jun skʼelobile, kʼalal chanubtasvan li Jesuse, la stunes li kʼusitik nopem xaʼiik spasel li krixchanoetik yoʼ xkʼot ta yoʼontonik li kʼusi chakʼ ta chanele. Taje tey ta jtatik li ta Mantaletik ta Vits laj yal komele, jaʼ ta kapitulo 5 kʼalal ta 7 li ta Evanjelio yuʼun Mateoe. Jun j-al-loʼil ta sventa Vivliae laj yal ti «jaʼ jun mantal ti toj jtunele» ti «maʼuk naka noʼox tsnojes jnopbentike, yuʼun chbeiltasvan xchiʼuk chal mantaletik sventa talelal». Akʼo me kʼunik noʼox ta aʼiel li kapituloetik taje xchiʼuk ti xuʼ xichʼ chanel ta voʼlajuneb o jtob minutoe, pe labal to sba chavil ti chkʼot ta oʼontonal li kʼusi laj yal Jesuse.

Li yan srasonal ti kʼun ta aʼiel li Vivliae jaʼ ta skoj li kʼusi yichʼoj tale, yuʼun muyuk chalbe skʼoplal jecheʼ loʼiletik. Moʼoj, yuʼun jech kʼuchaʼal chal The World Book Encyclopedia: «Chalbe skʼoplal krixchanoetik ti lek ojtikinbilike xchiʼuk ti buchʼu muʼyuk ojtikinbilike» xchiʼuk li kʼusitik «la snuptan ta xkuxlejalike, ti kʼuxi la sta spatobil yoʼontonike, ti lajik ta tsalele xchiʼuk ti kʼuxi kuch yuʼunike». Xuʼ jech chkaʼi jbatik jech kʼuchaʼal laj yaʼi sbaik li krixchanoetik ti chalbe skʼoplal li Vivliae xchiʼuk ta sventa li kʼusitik laj kʼotanuk ta pasele. Mu vokoluk ta aʼiel li loʼiletik taje xchiʼuk ep kʼusitik chchanubtasutik (Romanos 15:4).

BUYUK XA NOʼOX XUʼ XICHʼ TAEL

Sventa xuʼ xavaʼibe smelolal jlikuk livroe, skʼan oyuk ta akʼop atuk. Ta melel, li Vivliae xuʼ xasaʼ ta jtosuk kʼop ti xavaʼi leke, mu ventauk bu nakalot. ¿Kʼuxi xa noʼox la spasik taje?

Sjelubtasel ta yan kʼop. Li Vivlia ta orijinale laj yichʼ tsʼibael ta evreo, arameo xchiʼuk ta griego kʼop. Jaʼ yuʼun jutuk toʼox buchʼutik tskʼelik li Vivliae. Li epal jabiletik jelavem tale, ep jelubtasej kʼopetik ta sjunul yoʼontonik abtejemik ta sjelubtasel li Chʼul Tsʼibetik sventa oyuk ta yan kʼopetike. Koliyal ti tsots abtejike, li Vivliae yichʼoj xa jelubtasel sliklej o ta jvokʼ noʼox ta jutuk mu 2,700 jeltos kʼopetik. Taje jaʼ skʼan xal ti jutuk mu skotoluk li jnaklejetik ta spʼejel Balumile xuʼ skʼel ta skʼop stukik li Vivliae; akʼo mi ta jvokʼ noʼox.

Li spukel Vivliae. Li voʼneal tsʼibetike ta papiro xchiʼuk ta nukul laj yichʼ tsʼibael, jaʼ yuʼun snaʼ sok. Sventa mu xchʼay skʼoplal li tsʼibetike skʼan pasilanel kopiar. Toj toyol toʼox stojol li kopiaetik taje, jaʼ yuʼun junantik noʼox ti buchʼu xuʼ xman yuʼunike. Pe kʼalal la smeltsan makina sventa imprenta li Gutenberg leʼ xa mas ta 550 jabile, mas xa ta anil lik pukuk batel li Vivliae. Tey xa van voʼmiluk miyon pasbil imprimir li Vivliae.

Jaʼ noʼox stuk Vivlia ti ep jelubtasbil ta yan kʼopetik xchiʼuk ti solel ep pukbile, muʼyuk yan vun sventa relijion ti jech pasbile. Ta melel, jaʼ jlik livro ti xuʼ oyuk yuʼun skotol li krixchanoetike. Akʼo mi oy bu vokol ta aʼiel, oy bu xuʼ jtatik koltael. ¿Kʼusi jaʼ li koltael taje? ¿Bu xuʼ jtatik? Te chichʼ albel skʼoplal li ta yan xchanobile.

Nopo avaʼi ti sba to velta chabat ta jun lume. Jaʼ to chavile jelel tajek li krixchanoetik teye, li kʼusi nopem xaʼiik spasele, li sveʼelike xchiʼuk li stakʼinike. Jaʼ yuʼun, xuʼ van chopol chavaʼi aba.

Xuʼ jechtik xkʼot ta atojolal kʼalal chakʼel ta sba velta li Vivliae. Xkoʼolaj ti te oyot ta jun voʼneal jteklum ti mu xavojtikine. Xuʼ xavojtikin epal lumetik, jech kʼuchaʼal li jfilistaetike xchiʼuk chachan li kʼusi nopem xaʼiik spasele, jech kʼuchaʼal ti tsliʼ o tsjat skʼuʼ spokʼike. Te chachanbe skʼoplal xtok jtos veʼlil ti mana sbie xchiʼuk li jsep drakma takʼine (Éxodo 16:31; Josué 13:2; 2 Samuel 3:31; Lukas 15:9). Skotol taje yikʼaluk van mu xavaʼibe smelolal. Ta melel, kʼalal jaʼo te oyot ta namal lume, chatoj ta vokol kʼalal oy buchʼu tskoltaote. ¿Mi chakʼan ti oy buchʼu skoltaot ta yaʼibel smelolal li Vivliae?

TI KʼU YELAN LAJ YICHʼIK KOLTAEL TA VOʼNEE

Kʼalal lik yichʼ tsʼibael li Vivliae, ti jaʼo ta svaklajunebal siglo kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike, yichʼoj akʼel talel koltael sventa xichʼ aʼibel smelolal. Jun skʼelobile, li Moises ti jaʼ li baʼyel jbabe ta steklumal Israele, la xchapbe smelolal li tsʼibetik ti oy yuʼunik li vaʼ kʼakʼal taje (Deuteronomio 1:5).

Te van lajunebuk siglo ta tsʼakale, oy-o jchanubtasvanejetik ta sventa li Tsʼibetike. Li ta sjabilal 455 kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike, la stsob sbaik epal judaetik xchiʼuk ololetik ta jun amakʼ ta jteklum Jerusalen. Li jchanubtasvanejetike laj «[yaptaik] lec li mantaletique; laj yalbeic lec smelol, yuʼun jech acʼo yaʼibeic lec smelol li israeletic te tsobolique» (Nehemías 8:1-8).

Te van voʼobuk sien jabil ta tsʼakale, li Jesukristoe jaʼ jech chanubtasvan ek. Yuʼun laj yichʼ ojtikinel kʼuchaʼal jchanubtasvanej (Juan 13:13). La xchanubtas krixchanoetik ta jujuntal xchiʼuk ti kʼalal ep tsobolike. Oy jun veltae, la xchiʼin ta loʼil epal krixchanoetik xchiʼuk jaʼo tey laj yal li Mantaletik ta Vits ti lek ojtikinbile. «Batsʼi chʼayal to kom yoʼontonik li epal [krixchanoetike].» (Mateo 5:1, 2; 7:28.) Li ta sjabilal 33, li Jesuse la xchiʼin ta loʼil chaʼvoʼ yajtsʼaklomtak kʼalal yakal chanavik batel ta jun lum ti te nopol ta Jerusalene. «Lek tsʼakal [jambatik] tal smelolal li Tsʼibetike», jaʼ xkaltik, ti albatik lek smelolal li kʼusi chale (Lukas 24:13-15, 27, 32).

Li yajtsʼaklomtak Jesus eke kʼotik ta jchanubtasvanejetik ta sventa li Skʼop Diose. Jun veltae, oy jun vinik ti yakal tskʼel batel jun loʼil ta Chʼul Tsʼibetike, li vinik taje yichʼoj yabtel ta snail pasob mantal ta Etiopia. Li jchankʼop Felipee nopaj batel ta stojolal, vaʼun xi laj sjakʼbee: «¿Mi xavaʼibe smelolal ta melel li kʼusi yakal chakʼele?». Xi la stakʼe: «¿Kʼuxi xa noʼox chkaʼibe smelolal ta melel mi muʼyuk buchʼu tsbeiltasune?». Li Felipee laj yalbe smelolal li loʼil yakal tskʼel batel li vinike (Echos 8:27-35).

¿BU XUʼ JTATIK KOLTAEL LI AVIE?

Jech kʼuchaʼal li ta voʼne ti oy jchanubtasvanejetik ta Vivliae, li avi eke, li stestigotak Jeovae chakʼik chanubtasel ta 239 mukʼtik lumetik (Mateo 28:19, 20). Skotol xemana tskoltaik mas ta baluneb miyon krixchanoetik ta yaʼibel smelolal li Vivliae. Ep li buchʼutik chichʼik chanubtasel taje jelel kʼusi nopem xaʼiik spasel kʼuchaʼal jun yajtsʼaklom Kristo. Li chanubtaseletik ta Vivliae muʼyuk tojbil xchiʼuk xuʼ te xavichʼ chanubtasel ta ana o ta buyuk noʼox, jech xtok xuʼ ta telefono o ta videoconferencia.

Mi chakʼan junuk chanubtasele, albo junuk stestigo Jeova. Tey chavakʼ venta ti muʼyuk vokol ta aʼibel smelolal li Vivliae xchiʼuk ti «toj jtunel sventa chanubtasel, tukʼibtasel, beiltasel xchiʼuk tojobtasel ta tukʼilal, sventa lekuk chapal li yajtunel Diose xchiʼuk sventa xtojobuk spasel skotol li lekil abtelale» (2 Timoteo 3:16, 17).