¿KʼUSI VAN CHKʼOT TA STOJOLAL LI BALUMILE?
LI VOʼ TI STAKʼ XKUCHʼTIKE
TI CHʼABALUK li voʼe, chʼabal kuxlejal liʼ ta balumile, yuʼun skotol li kʼusitik kuxajtike pasbil ta voʼ. Ti chʼabaluk li ukʼumetike, li tsʼantsʼan voʼetik xchiʼuk li nioʼetike, li krixchanoetik xchiʼuk li chonbolometike chʼabal bu sta yaʼalik sventa xuchʼik jechuke. Jech xtok, mu xuʼ xichʼ maltael li kʼusitik tsʼunbile.
¿Kʼu yuʼun skʼan jchabitik li voʼ ti stakʼ uchʼele?
Akʼo mi pixil ta voʼ spʼejel li balumile, li Organización Meteorológica Mundiale chal ti «kʼajomal 0.5% stakʼ uchʼel li voʼ ta balumile». Yaʼeluke toj juteb, pe xijkuxi-o. Akʼo mi jech, li avi kʼakʼale mas xa ch-ikʼub batel li voʼe xchiʼuk mas xa vokol ta tael. Taje jaʼ ta skoj ti chjel xkʼixnal xchiʼuk sikil li balumile xchiʼuk ta skoj ti mas xa ep ta jtunestik li voʼe. Li buchʼutik chchanbeik skʼoplale chalik ti mi jelav 30 jabile te van voʼob mil miyon krixchanoetik ti muʼyuk xa yaʼal chkome.
Li balumile pasbil lek sventa oyuk kuxlejal
Ti kʼu yelan meltsanbil li balumile, jaʼ sventa ti oyuk-o voʼe. Li balumile, li kʼusitik kuxajtik ta voʼe xchiʼuk li sat kʼakʼale jaʼ sventa xchijik li voʼe. Ta jkʼelbetik batel junantik sprevailtak ti chakʼ ta ilel ti jaʼ sventa oyuk-o kuxlejal ti kʼu yelan laj yichʼ pasel li balumile:
Ti kʼu yelan pasbil li balumile, ilbil xa ti xuʼ smil li kʼusitik tsokes voʼe. Jech xtok, li ta nioʼetike oy te tsʼiʼleletik ti tstokʼ o tslajes li nitrógeno, li fósforo xchiʼuk li kʼusitik chichʼ tunesel sventa xichʼ poxtael li tsʼunobiletike.
Li sientifikoetik o li pʼijil viniketike yakʼojik xa venta ti te tsakubtas sba stuk li voʼe. Kʼalal chanav yok li voʼe, chchaj sba komel li kʼusitik tsokes-o li voʼe. Vaʼun, li bikʼtal chonetike jaʼ xa chakʼbeik-o slajeb li kʼusitik chikʼubtase.
Li almejas xchiʼuk li mejillones ti te oy li ta voʼ ti stakʼ uchʼele ta junchib noʼox kʼakʼal ta stokʼ lokʼel li kʼusi chikʼubtas li voʼe. Taje jaʼ mas xkom to kʼuchaʼal ch-abtej li makinaetik ti tsakubtasik-o voʼe.
Ta skoj ti kʼu yelan ch-abtej li voʼ ti xyal xmuy noʼoxe, oy-o voʼ li ta balumile. Ta skoj taje xchiʼuk li yan kʼusitik x-ayan ta balumile, jaʼ koltavanem sventa mu sakchʼay batel ta balumil li voʼe.
Yakal chichʼ kʼelel kʼusi stakʼ pasel
Mi ta jmeltsan jkarrotik sventa mu xmal s-aseiteal, mi ta jtentik batel li plastikoetik xchiʼuk mi ta jtentik batel li yaviltak quimicoetik ti bu onoʼox yavile, yakal me ta jkolta jbatik sventa mu xkikʼubtastik li voʼe.
Li buchʼutik xchanojbeik skʼoplal li voʼe chalik ti mu xkixtolantike xchiʼuk ti mu xkikʼubtastike. Sventa spas kuʼuntik taje, chalik ti jkʼeltik lek jkarrotik sventa mu smal aseitee, ti mu jtentik batel poxiletik li ta stasail vanyoe xchiʼuk ti mu jtentik batel quimicoetik li ta drenajee.
Junantik injenieroetike oy kʼusitik labalik sba achʼ spasojik sventa slokʼesbeik yatsʼamil li voʼ ta nab sventa oyuk yaʼalik li krixchanoetike.
Pe taje mu baluk noʼox, yuʼun sventa xichʼ lokʼesbel yatsʼamil li voʼe ep abtel yichʼoj xchiʼuk ep takʼin chlaj. Li ta 2021, xi laj yal li Naciones Unidas ta sventa ti kʼu yelan chichʼ tunesel li voʼe: «Skʼan mas xkakʼ kipal jkotoltik sventa oyuk-o voʼ ta spʼejel balumil».
¿Kʼusi spatobil koʼontontik chalbutik li Vivliae?
«Li Diose [ . . . ] tstsob muyel li jujupʼajel voʼe, vaʼun chkʼataj ta ikʼaloʼ xchiʼuk ta tok. Laje, tsmal yalel tal voʼ li toke; li toke te tskʼi sba yalel ta stojolal li krixchanoetike» (Job 36:26-28).
Sventa oyuk-o voʼ ta balumile, li Diose laj yakʼ ti xyal xmuy noʼox li voʼe (Eklesiastes 1:7).
Nopbo skʼoplal liʼe: mi jaʼ la spas Dios ti kʼu yelan chchij sba stuk li voʼe, ¿mi oy van ta yoʼonton xchiʼuk mi xuʼ van yuʼun smeltsan yan velta li kʼusitik sokesoj krixchanoetike? Kʼelo li mantal «Li Diose yaloj ti chlekub yan velta li balumile» ti te oy ta pajina 15 li ta revista liʼe.