Muʼyuk xa chixiʼ yuʼun li lajele, yuʼun oy ta koʼonton ta jta li batsʼi «cuxlejal ta jʼechʼele»
Tsloʼilta Piero Gatti
TA KʼUNKʼUN itsatsaj tal ti kʼuyelan xvililet li avionetike. Li alarmae te xpiietik sventa chakʼ ta naʼel ti skʼan xbat saʼ snakʼobbailik li krixchanoetike. Laj xtoke, xtʼomlajet noʼox vombaetik ti chmak-o yuʼun jchikintike xchiʼuk chakʼ xiʼel ti chlaj sjunlej li jteklum Milane.
Jaʼ jech ikʼot ta pasel ta slumal Italia li ta sjabilal 1943 xchiʼuk li ta 1944. Kerem soltaroun toʼox ti te takbilun batel ta abtele, nopolik noʼox chalbikun ti akʼo xbat jtsob animaetik ti netʼajtik ikom ta snakʼobbailik ti jin ta skoj li vombae. Li sbekʼtal li krixchanoetike solel pasemik ta ep ta kʼos xchiʼuk mu xa xkojtikintik. Maʼuk noʼox laj kil ti cham li yantike, bakʼintike, jutuk xa mu lilaj ek. Li vaʼyelan ikʼot ta pasele, la jpas orasion, laj kalbe Dios ti chkakʼ jkuxlejal sventa ta jpasbe li kʼusi tskʼan yoʼonton mi kuxul likom li ta paskʼope.
Muʼyuk xa bu chijxiʼo li lajele
Te li chʼi ta jteklum ta yosilal Italia ti 10 kilometro xil li lum Como, ti stsʼakinoj sba xchiʼuk Suizae. Ta skoj ti oy kʼusitik tsots ikʼot ta pasel ta jkuxlejal kʼalal bikʼitun toʼoxe, jaʼ yuʼun xiʼemun yuʼun li lajelale. Yuʼun li chaʼvoʼ jvixobtake ichamik ta gripe española, li jmeʼ ti Luigia sbie, cham ta 1930 kʼalal vakib toʼox jabilale. Ta skoj ti katoliko li kutsʼ kalale, ta jchʼun li kʼusi chal li relijion katolikae xchiʼuk chibat ta mixa skotol xemanaetik. Ta tsakale, maʼuk ta jun chʼulna ti bu chʼay kuʼun li xiʼel ta sventa li lajele, moʼoj, jaʼ ti bu tslokʼik jolale.
Li ta 1944 laj yichʼ talel vokolil li Xchibal Mukʼta Paskʼop ta spʼejel Balumile. Ta smilal noʼox soltaroetik ti j-italianounkutike li jatavkutik lokʼel ti bu oy li paskʼope, li batkutik ta Suiza. Kʼalal likʼotkutike la xchʼakunkutik batel ta jayibuk osiltik ti bu mu kʼusi stakʼ xkichʼkutik pasbele. Li voʼone la stakikun batel ta noreste, nopol xil Steinach, ti bu kolemunkutik uni jutuke. Li buchʼu tslokʼ jolil li ta jteklume laj yakʼbun jayibuk kʼakʼal kabtel xchiʼuk laj yakʼbun jvayeb ta sna. Akʼo mi jun noʼox u li abtej, te laj kojtikin li buchʼu jel-o jkuxlejal yuʼune.
Jaʼ li buchʼu te chkʼot onoʼox slokʼ sjole: jaʼ li Adolfo Tellini, jun italiano ti te xa sna ta Suiza ti jaʼ toʼox yajrextiko Jeovae. Li voʼone mu toʼox jnaʼ buchʼu jaʼik li yajrextikotak Jeovae, yuʼun li vaʼ kʼakʼaletike jaʼ noʼox oyik mas ta 150 ta sjunlej Italia, jaʼ yuʼun mu labaluk sba ta aʼyel taje. Toj labal sba laj kaʼi ti kʼusi laj yalbun ta sventa Vivlia li vinik taje, mas to li kʼusi yaloj tspas Dios sventa li balumil ti oy lekilal xchiʼuk li batsʼi «cuxlejal ta jʼechʼele» (Juan 10:10, Ch; Apo. 21:3, 4). Toj lek laj kaʼi kʼalal laj yal ti chlaj skʼoplal li paskʼop xchiʼuk li lajelal ta mas jelavele. Kʼalal li sut batel li ta osiltik ti bu mu kʼusi stakʼ spasbunkutike, la jchapbe skotol jun kerem italiano ti Giuseppe Tubini sbie, toj labal sba laj yaʼi ek. Kʼalal jech ikʼot ta pasel taje, li ermano Adolfo xchiʼuk li yan ermanoetike la svulaʼanunkutik bakʼintik.
Jun kʼakʼale, li Adolfoe laj yikʼun batel ta Arbon, ti 10 kilometro yiloj Steinach, ti bu oy jtsop yajrextikotak Jeova ti bu tspasik tsobajel ta italiano kʼope. Solel laj kʼupin tajek li tsobajele, jaʼ yuʼun libat li ta yan xemanae, akʼo mi ta kok libat. Ta tsʼakale libat ta jun mukʼta tsobajel ta Zurich. Li kʼusi mas labal sba laj kile jaʼo kʼalal la sjelubtasik fotoetik kʼuchaʼal pelikula ta sventa li kʼusi ikʼot ta pasel ta osiltik ti bu tsmilik li krixchanoetike. Te ivinaj animaetik ti busajtike xchiʼuk laj yichʼ alel ti laj yakʼ xkuxlejalik ta skoj li xchʼunel yoʼontonik li epal ermanoetik ta Alemaniae. Li ta mukʼta tsobajel taje, te laj kojtikin li Maria Pizzato, jun yajrextiko Jeova ti tikʼat toʼox ta chukel buluchib jabil yuʼun li ajvalilal fascistae, ta skoj li yabtel tspas ta srelijione.
Kʼalal echʼ xaʼox li paskʼope, li sut batel ta Italia xchiʼuk lik batkun ta jun bikʼit tsobobbail te ta Como. Akʼo mi jutuk noʼox laj kichʼ chanubtasel ta Vivlia, jnaʼoj lek li kʼusitik baʼyel skʼan chanel ta Skʼop Diose. Li Mariae, ti te chkʼot li ta tsobajele laj yalbun ti tsots skʼoplal li ichʼvoʼe, jaʼ yuʼun laj yalbun ti akʼo xbat jkʼel li Marcello Martinelli, jun ermano ti nakal ta Castione Andevenno, ta yosilal Sondrio. Li tukʼil ermano ti tʼujbil chbat ta vinajele laj yichʼ tikʼel ta chukel buluchib jabil yuʼun li ajvalil ti stuk noʼox tspas mantale (régimen dictatorial). Li xanav batel ta visikleta 80 kilometro sventa chbat jkʼel.
Li Marcelloe, laj yalbun ta Vivlia li kʼusitik skʼan jpas sventa chkichʼvoʼe, la jpaskutik orasion xchiʼuk laj yikʼun batel ta jun ukʼum Adda, ti bu laj kichʼvoʼe. Mu xchʼay ta jol li kʼusi ikʼot ta pasel li ta septiembre ta 1946. Laj kakʼ jkuxlejal ta stojolal Jeova, vaʼun oy xa lek spatobil koʼonton. Solel ximuyubaj tajek, kʼalal likʼot ta jna ti akʼobaltik xaʼoxe, muʼyuk noʼox kʼusi laj kaʼi ti 160 kilometro la jtsʼot jvisikleta ta jun noʼox kʼakʼale.
Li baʼyel mukʼta tsobajel i-echʼ li ta Italiae, kʼalal echʼ xaʼox li paskʼope, jaʼ te ta Milán ta mayo ta sjabilal 1947. Li kʼuyepal la jtsob jbakutike jaʼ 700, te oyik ek li buchʼutik kuxul ikomik kʼalal laj yichʼik nutsel yuʼun li facistaetike. Kʼalal yakal li mukʼta tsobajele oy kʼusi labal sba ikʼot ta pasel: Giuseppe Tubini, li kerem buchʼu la jcholbe mantal li ta osiltik ti bu mu kʼusi stakʼ xkichʼkutik pasbele, jaʼ laj sjelubtas li mantal sventa ichʼvoʼe, ¡vaʼun laj yichʼvoʼ ek!
Te laj kojtikin li Nathan Knorr, ti likem ta Betel ta Brooklyn. Jaʼ laj yalbunkutik xchiʼuk Giuseppe ti akʼo xitunkutik ta tsʼakal orae. Laj kal ti ta jun u noʼox ta jlikese. Kʼalal li sut batel ta jnae laj kalbe li kutsʼ kalale, tskʼan ox xchibajesikun, pe muʼyuk laj kakʼ jech kʼotuk ta pasel. Jun u ta mas tsʼakale bat tunkun ta Betel ta Milán. Li kʼuyepal te chtunike, oy chib nupultsʼakal ti chtunik ta misioneroale, Angelina chiʼuk Giuseppe (Joseph) Romano, xchiʼuk Costanza xchiʼuk Carlo Benanti— xchiʼuk li Giuseppe Tubini, ti mu toʼox jaluk skʼotele, kʼalal likʼote vakibunkutik xaʼox.
Jun u ta mas tsʼakale, li och ta jkʼelvanej ta sirkuito, jaʼ jech baʼyel la jta biiltasel ta viajante ti te vokʼemun ta Italiae. Ti vaʼ taje, li ermano George Fredianelli, li baʼyel misionero ti likem tal ta Estados Unidose, li ta 1946, jaʼ xaʼox viajante. La xchanubtasun jayibuk xemana, laje la jtam batel jbe jtuk. Chvul to ta jol lek li tsobobbail Faenzae yuʼun jaʼ li baʼyel tsobobbail laj vulaʼan ta sba veltae. Nopo noʼox avaʼi, ¡muʼyuk toʼox kakʼoj junuk mantal! Akʼo mi jech, laj kakʼbe yipal sventa laj kalbeik ti akʼo xtunik ta tsʼakal orae. Li buchʼutik te tsobajtike, oy ep kerem tsebetik, jlome la sta yabtelik ta steklumal Jeova li ta jteklum taje.
Li abtelal ta sirkuitoe, akʼo mi ep kʼusitik chjel batel, vokoliletik, kʼusitik labal chkʼot ta pasel xchiʼuk muyubajeletik, chakʼ akʼo xkuxet noʼox koʼonton yuʼun xchiʼuk ti jkʼupin xchiʼinel li kermanotake.
Li kʼusi ikʼot ta pasel ta sventa relijion kʼalal echʼ xaʼox li paskʼope
Chkal avaʼiik kʼusi ikʼot ta pasel ta sventa li relijion ta Italia kʼalal echʼ xaʼox li paskʼope. Li Relijion Katolikae jaʼ li buchʼu tspasmantal xchiʼuk jaʼ li buchʼu chal kʼusi skʼan pasele. Akʼo mi lokʼ jun achʼ mantal o Constitución li ta 1948, ti xuʼ xa jcholkutik mantale, li mantaletik fascistaetik ti mu xakʼ jcholkutik mantale jaʼ to laj skʼoplal ta 1956. Jech noxtok, li paleetik ti buchʼutik tskuy sbaik ta yajtsʼaklom Cristoe tsots laj yakʼ yipik sventa mu xkʼot ta pasel li mukʼta tsobajeletik ta chib kʼakʼale. Pe bakʼintike mu xkʼot ta pasel jech yuʼunik, jech kʼuchaʼal ikʼot ta pasel ta 1948 ta Sulmonae, li ta yutil Italiae.
Voʼon la jlikes li tsobajel ta sob Domingoe, jaʼ laj yal mantal li Giuseppe Romanoe. La jtsob jbakutik 2,000 li ta jabil taje, inoj li teatroe, akʼo mi mu sta 500 jcholmantaletik ta skotolal li Italiae. Kʼalal echʼ xaʼox li mantale, jun kerem ti la skoʼoltas sjolik xchiʼuk li chaʼvoʼ paleetike, imuy ti bu yakal ch-echʼ mantale xchiʼuk lik avanuk sventa xlik sibtas li krixchanoetike. Ta anil noʼox xi la jtuchʼbe ta be li sloʼile: «Mi oy kʼusi chakʼan chavale, tojo ateatro ek, vaʼun alo li kʼusi chakʼan chavale». Kʼalal laj yil ti muʼyuk la stsakik ta venta xchiʼuk ti lik vochlajetel ta skoj li kʼusi laj yale, la sjip sba yalel xchiʼuk ta anil noʼox ilokʼ batel.
Ti vaʼ jabiletik taje, kʼalal chibat ta jujun tsobobbaile tsots chkaʼi, bakʼintike chibat ta visikleta, ta tren, o ta jochʼ autovus ti solel noj ta jyalele. Ep ta velta te livay ta veʼeb vakaxetik xchiʼuk ta axibalnaetik. Kʼalal naka toʼox i-echʼ li paskʼope, jutuk mu skotoluk li j-italianoetike abol sbaik ikomik, jech ikʼot ta stojolalik ek li yajrextikotak Jeovae. Akʼo mi jech, jaʼ jun muyubajel ti chijtunotik ta stojolal Jeovae.
Chibat ta Chanobvun ta Galaad
Li ta 1950 li Giuseppe Tubini xchiʼuk li voʼone laj kichʼkutik ikʼel ta Chanobvun ta Galaad numero 16. Jnaʼoj lek ti kʼusi mas tsots chkaʼie jaʼ li xchanel inglese. Akʼo mi chkakʼbe yipal, mu noʼox jchan tajek. Ta skoj ti ta jkʼelkutik sliklej Vivlia ta inglese, laj kakʼ ta koʼonton xchanel li kʼope, tsots chkapta skʼelel, bakʼintike muʼyuk chibat ta veʼel sventa chkom jchan. Jun veltae la jelubtas jun mantal li ta chanobvune. Lek xvul ta jol kʼusi laj yalbun li jchanubtasvaneje, xkoʼolaj volje to yaʼeluk: «Toj lek ti kʼuyelan chachanubtasvane xchiʼuk li kʼuyelan la abakʼes li akʼobtake, pe ¡mu xkaʼitik li kʼusi laj aval ta inglese!». Akʼo mi toj tsots laj kaʼi, tsuts kuʼun li chanubtasele xchiʼuk inel kuʼun. Vaʼun laj stakikun sutel ta Italia xchiʼuk li Giuseppee. Koliyal li chanubtasel laj kichʼkutike mas xa lek chapalunkutik sventa ta jkoltakutik li ermanoetike.
Li nupun xchiʼuk Lidia ta 1955. Li Lidiae jaʼ toʼox jun ermana ti laj ketʼesbe mantal sventa ichʼvoʼ kʼalal skʼan toʼox vukub jabil xinupunkutike. Li stot Lidiae jaʼ sbi Domenicoe, laj yil svokol ta stojolal ajvalil fascista xchiʼuk laj yichʼ chukel oxib jabil. Akʼo mi jech ikʼot ta pasel, li uni ermanoe la xchʼamik mantal svukubal li xnichʼnabtake. Li Lidiae jech kuchem tal yuʼun ek. Jech xtok, echʼ oxib velta ta snail chapanobbail kʼalal mu toʼox xuʼ xichʼ cholel mantale. Kʼalal vakib xaʼox jabil kikʼojbakutike, vokʼ li baʼyel jkeremkutik ti Beniamino sbie, li xchibale Marco sbi, ti ivokʼ ta 1972. Ximuyubaj noʼox chkal ti tukʼ chtunik ta stojolal Jeova xchiʼuk li yutsʼ yalalike.
Yakal to chitun ta stojolal Jeova
Toj lek kʼusitik jnakʼoj ta jol koʼonton li kʼu sjalil litun ta stojolal li kermanotake. Jech kʼuchaʼal liʼe, li ta slikebaltik 1980, li jmolniʼe la stsʼibabe batel jun karta li presidente ta Italia ti Sandro Pertini sbie. Kʼalal jaʼ toʼox tspas mantal li fascistae, te toʼox oyun xchiʼuk jmolniʼ li ta bikʼit balumil kakal ta nab ti Ventotene sbie, ti bu chtakatik batel li buchʼutik chal ti jaʼ yajkontratake. Li jmolniʼe tskʼan chcholbe mantal, jaʼ yuʼun la skʼan permiso sventa xbat skʼopon li presidentee. I-akʼbat permiso, vaʼun ay jchiʼin. Li presidentee solel lek la xchʼamunkutik, taje mu toʼox bu jech nopem xkaʼikutik, yuʼun la smey li jmolniʼe. Jaljaltik uni jutuk li loʼilajkutik ta sventa li kʼusi jchʼunojkutike xchiʼuk laj kakʼbekutik komel jaylikuk vunetik.
Ta 1991, kʼalal 44 jabil xaʼox ta jvulaʼan tsobobbailetik ta sjunlej Italiae, laj kikta li abtelal ta sirkuitoe. Laje li abtej chanib jabil ta skʼelel Salon sventa Mukʼta Tsobajeletik, jaʼ to laj kikta kʼalal mu xa xuʼ kuʼun chkaʼie. Pe koliyal li Diose, yakal to chitun ta tsʼakal ora. Ta jpas bu kʼalal xuʼ kuʼun ta sventa li cholmantale xchiʼuk ta jchanubtasan ta Vivlia jayibuk krixchanoetik. ¡Oy ermanoetik chalbikun ti toj lek to ta jelubtas li mantaletike! Melel onoʼox xkal ti jaʼ koliyal chkalbe li Jeovae, akʼo mi molun xa, oy to kip chkaʼi jba.
Ta jkeremale chixiʼ toʼox yuʼun li lajele. Pe koliyal ti xkojtikin xa kʼusi chal li Vivliae, li avie jpatoj xa koʼonton ta sventa li kuxlejal sbatel osile, jaʼ li batsʼi «cuxlejal ta jʼechʼel[...]» ti laj yalbe skʼoplal Jesuse (Juan 10:10). Oy tajek ta koʼonton stael li bendisionetik yaloj chakʼ Jeovae xchiʼuk ti xijmuyubaj noʼox chijkuxi ta jun balumil ti oy lekilale. Jaʼuk akʼo yichʼ ichʼel ta mukʼ li kʼanbil Jpasvanej kuʼunkutike, ti ta sjunul koʼontontik kichʼojbetik li sbie (Sal. 83:18, NM).
[Lokʼol ta pajina 22]
Chibatkutik ta Galaad
Giuseppe xchiʼuk voʼon ta Galaad
[Lokʼol ta pajina 23]
Kʼalal li nupunkutike
[Lokʼol ta pajina 1]
Li kuni ajnil xchiʼuk li voʼone oy xa ta 55 jabil nupunemunkutik