OXVOʼ VINIKETIK TA SVAKLAJUNEBAL SIGLO ti la saʼik li kʼusi melele
«¿CʼUSI ti melele?» Taje jaʼ li kʼusi la sjakʼbe Jesucristo li ajvalil Poncio Pilato ti likem ta Romae, ti jaʼ sventainoj Judeae. Li vaʼ ora taje jaʼo lik xchapan li Jesucristoe (Juan 18:38). Akʼo mi jech la sjakʼ li Pilatoe, pe muʼyuk ta yoʼonton li stakʼobile; li kʼusi la sjakʼe jaʼ noʼox chakʼ ta ilel ti muʼyuk xchʼunoj li kʼusi melele. Li stuke tsnop ti jaʼ noʼox melel li kʼusi chkichʼtik chanubtasele o kʼalal ta jtʼuj jtuktik li kʼusi melele, jaʼ xkaltik ti mu stakʼ naʼel li kʼusi melele. Avie ep buchʼutik jech tsnop kʼuchaʼal taje.
Li ta svaklajunebal siglo ta Europae, ep krixchanoetik la sjakʼbe sbaik kʼusi ti stakʼ xchʼunike. Li stukike jaʼ noʼox yaʼiojbeik skʼoplal ti tsots yabtel li papae xchiʼuk li yantik chanubtasel sventa katolikoe, pe ta skoj ti yakal chpuk skʼoplal li Reforma ta sjunul Europae, yakal chkʼot ta xchikinik achʼ chanubtaseletik. ¿Kʼusi van jtosukal skʼan xchʼunik? ¿Kʼuxi xuʼ snaʼik bu jaʼ li kʼusi melele?
Li vaʼ kʼakʼale oy toʼox oxvoʼ viniketik ti laj yakʼ ta yoʼontonik saʼel li stakʼobile xchiʼuk xuʼ van oy yantik.a ¿Kʼuxi la stabeik sjelbenal li kʼusi melel xchiʼuk li kʼusi jutbil o nopbile? ¿Kʼusi laj yakʼik venta kʼalal yakal tsabeik smelolale? Jkʼeltik batel.
«JAʼUK NOʼOX AKʼO SPAS MANTAL STUK LI VIVLIAE»
Li Wolfgang Capito jaʼ jun kerem ti oy tajek ta yoʼonton li kʼusi xchʼunoj ta sventa relijione. La xchanbe skʼoplal poxiletik, mantaletik xchiʼuk teología. Li ta sjabilal 1512 och ta paleal, ta jelavele la skolta li bankilal ovispo ta Magunciae.
Ta slikebale oy ox ta yoʼonton chyochbe yipal li kʼusi chakʼik ta chanel li buchʼutik jelel chchanubtasvanik kʼuchaʼal li jkatolikoetike, pe ta ora noʼox laj yakʼ sba ta stojolalik. Kʼalal laj xaʼox xchanbe skʼoplal jaytosuk li kʼusi chakʼik ta chanel li relijion Katolikoe, la snop ti skʼan koʼoltasel li kʼusi chal Vivliae. Li j-al-loʼil James M. Kittelsone chal ti laj yal Capito «ti jaʼ noʼox xuʼ te xichʼ tael li kʼusi melele». Ti vaʼ yelan la spase, laj yakʼ venta ti maʼuk jech chchanubtasvan Vivlia ti chkʼataj ta sbekʼtal Jesús li pane xchiʼuk ti chkʼataj ta xchʼichʼel li yaʼlel tsʼusube xchiʼuk li yichʼel ta mukʼ santoetike. (Kʼelo li rekuadro ti bu chal: «La ‹skʼelik lek mi xkoʼolaj›».) Li ta 1523 li Capitoe laj yikta komel li yabtel ti toj tsots skʼoplale, jaʼ yuʼun bat nakluk ta Estrasburgo ti jaʼ jun lum ti bu vinaj tal tajek skʼoplal li Reformae.
Ep buchʼutik chkʼotik li ta sna Capito sventa chalbeik skʼoplal relijion xchiʼuk chanubtaseletik sventa Vivlia. Jlom ti buchʼutik maʼukik xa jkatolikoetike xchʼunojik to li Trinidade, pe li livro La reforma radical sbie, chakʼ ta ilel ti Capitoe «muʼyuk kʼusi laj yal ta sventa li chanubtasel ta Trinidade». ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun toj labal sba laj yil ti kʼu yelan laj yakʼ ta ilel ta Vivlia li teólogo ti likem ta España Miguel Servet ti maʼuk jech li chanubtasel taje.b
Ta skoj ti xuʼ xichʼ milel mi laj yal ti maʼuk melel li Trinidade, jaʼ yuʼun muʼyuk bu laj yakʼ ta ojtikinel ti kʼusi tsnop li Capitoe. Akʼo mi muʼyuk toʼox yojtikinoj li Servete, li kʼusitik la stsʼibae chakʼ ta ilel ti muʼyuk xchʼunoj li chanubtasel sventa Trinidade. Ta jelavele oy jun pale sventa katoliko ti xi la stsʼibabe skʼoplal li Capito xchiʼuk li xchiʼiltake: «Nakʼal tstsob sbaik sventa chalbeik skʼoplal li kʼusitik mukul ta sventa relijion ti tsotsik tajek skʼoplale, pe muʼyuk chchopol kʼoptaik li relijion Katolikoe, vaʼun laj yiktaik xchʼunel li Chʼul Trinidade». Kʼalal jelav xaʼox sien jabile, kʼot kʼuchaʼal jun vinik ti mas ojtikinbil ti la skontrain li chanubtasel sventa Trinidade.
Li Capitoe xchʼunoj ti jaʼ snioʼal kʼusi melel li Vivliae. Xi laj yale: «Jaʼuk noʼox akʼo spas mantal stuk li Vivliae xchiʼuk smantal Cristo li ta teologiae». Xi la stsʼiba li Kittelson ta sventa li Capitoe: «Chalilan tajek ti kʼusi chopol la spasik li teólogos ti lek chanunajemike jaʼ ti muʼyuk la stsakik ta mukʼ li Tsʼibetike».
Oy jun kerem ti Martin Cellarius sbi (ojtikinbil xtok kʼuchaʼal Martin Borrhaus), ti te toʼox ay ta sna Capito ta 1526, oy tajek ta yoʼonton tskʼan chojtikin ek li kʼusi melel ta Skʼop Diose.
«YOJTIKINEL MELEL DIOS»
Li Cellarius vokʼ ta 1499. Jaʼ jun pʼijil jchanun sventa teología xchiʼuk filosofía, jech xtok och ta maestro ta Wittenberg (Alemania), ti jaʼ te lik tal li Reforma. Ta jelavel jutuke laj yojtikin Martín Lutero xchiʼuk yantik ti maʼuk jkatolikoetike. ¿Kʼuxi xuʼ xakʼ venta Cellarius li kʼusi melel ta Vivlia xchiʼuk li chanubtaseletik yuʼun krixchanoetike?
Li livro Teaching the Reformation (Chanubtasel sventa Reforma), chal ti Cellariuse xchʼunoj ti jaʼ noʼox xuʼ jnaʼtik kʼusi chchanubtasvan ta melel Vivlia kʼalal ta «jkʼeltik-o batel li Vivliae xchiʼuk kʼalal ta jkoʼoltastik li kʼusi chale, jech xtok kʼalal ta jpastik orasion xchiʼuk ta jsutes koʼontontike». ¿Kʼusitik laj yakʼ venta kʼalal jech yakal tspase?
Li ta julio ta 1527, li Cellariuse la slokʼes ta jlik livro li kʼusitik la sta ta saʼel ti De Operibus Dei sbie (Sventa yabteltak Dios). Li ta livro taje chal ti kʼusitik xchʼunojik li relijion Katolikoe, jech kʼuchaʼal ti chkʼataj ta sbekʼtal Jesús li pane xchiʼuk ti chkʼataj ta xchʼichʼel li yaʼlel tsʼusube, jaʼ noʼox la skʼelobiltak. Li maestro Robin Barnese laj yalbe skʼoplal li slivro Cellariuse: «Ti laj la yalbe skʼoplal albilkʼopetik ta Vivlia ti bu chal ti chkʼot la skʼakʼalil ti chtal vokoliletik xchiʼuk ilvokolil ta buyuk noʼoxe, mi laj taje chtal la kʼusitik achʼ xchiʼuk muyubajel ta spʼejel Balumil» (2 Pedro 3:10-13).
Akʼo mi jutuk noʼox laj yalbe skʼoplal ti kʼu yelan ta melel Jesucristo li Cellariuse, pe oy tajek sbalil li kʼusi laj yale. Muʼyuk jamal laj yal ti kontra chil li chanubtasel sventa Trinidade, pe laj yal ti jelel li «Totil ta Vinajel» xchiʼuk li «Jesucristo ti jaʼ Nichʼonile». Jech xtok, laj yalbe smelolal ti jaʼ jun dios li ta epal diosetik li Jesuse xchiʼuk ti jaʼ Stot li Dios ti skotol xuʼ yuʼune (Juan 10:34, 35).
Li Robert Wallace la slokʼes jlik slivro ta 1850 ti Antitrinitarian Biography (Skʼoplal skontrainel chanubtasel sventa Trinidad) laj yakʼbe sbie, li ta livro taje chal ti kʼusi la stsʼiba li Cellariuse muʼyuk laj yalbe skʼoplal ta sventa Trinidadc jech kʼuchaʼal xchʼunojik li yantik ta skʼakʼalile. Jaʼ yuʼun ep krixchanoetik ti chchanbeik skʼoplal taje, chalik ti muʼyuk la xchʼam li chanubtasel sventa Trinidad li Cellariuse. Jaʼ yuʼun laj yichʼ albel skʼoplal ti tunesat yuʼun Dios «sventa spukbe skʼoplal li yojtikinel melel Diose xchiʼuk li Cristoe».
SPATOBIL OʼONTONAL TI CHCHAʼTA YAVE
Li ta sjabilaltik 1527 li teólogo Johannes Campanuse te naki ek li ta lum Wittenberg, li vinik taje laj yichʼ ojtikinel kʼuchaʼal jun ta skotol li pʼijil viniketik li vaʼ jabile. Akʼo mi te nakal ti bu lik talel li Reformae, chibaj yoʼonton ta skoj li kʼusi chchanubtasvan li Martín Luteroe. ¿Kʼu yuʼun?
Yuʼun maʼuk jech xchʼunoj ti chkʼataj ta sbekʼtal Jesús li pane xchiʼuk ti chkʼataj ta xchʼichʼel li yaʼlel tsʼusube xchiʼuk ta sventa li consustanciación.d Li André Séguenny ti chchanbe skʼoplal taje, chal ti muʼyuk la xchʼun Campanus ti chkʼataj li pane, pe li kʼusi xchʼunoje jaʼ ti skʼelobil noʼox sbekʼtal Cristo li pane. Li ta sjabilal 1529 ta Disputa de Marburgo, ti jaʼ jun vulbail sventa tskʼelbeik skʼoplal li kʼusitik taje, muʼyuk laj yakʼik kʼopojuk li Campanus sventa chalbe skʼoplal li kʼusitik la stabe smelolal li ta Tsʼibetike, ta jelavele muʼyuk xa laj yichʼ chʼamel yuʼun li xchiʼiltak ta Wittenberg ti maʼuk jkatolikoetike.
Li kʼusi mas chkap-o sjolik ta stojolal Campanus li buchʼutik maʼuk jkatolikoetike jaʼ li kʼusi xchʼunoj ta sventa li Totile, li Nichʼonile xchiʼuk li chʼul espiritue. Li ta slivro Restitution (Chchaʼta yav) ti laj yichʼ lokʼesel ta 1532, li Campanuse te chalbe smelolal ti jelelik tajek li Jesús xchiʼuk li Stote. Xi laj yale: «Li Totil xchiʼuk li Nichʼonile ‹junik›, jaʼ jech kʼuchaʼal ‹jun sbekʼtal› li vinik xchiʼuk li yajnile: junik pe maʼuk koʼolik» (Mateo 19:5; Juan 10:30). Jech xtok, laj yakʼ venta ti koʼol li lokʼolkʼopetik tstunes li Tsʼibetik yoʼ chalbe skʼoplal ti jaʼ mas mukʼ yabtel li Totile, ti jaʼ mu sta li Nichʼonile: «Li antsetique jaʼ sjolic li viniquetique. Li Cristoe jaʼ sjol li Diose» (1 Corintios 11:3).
¿Pe ta sventa li chʼul espiritu une? Li Campanuse la stunes yan velta Vivlia kʼalal xi la stsʼibae: «Muʼyuk sprevail ta Vivlia ti chakʼ ta ilel ti jaʼ yoxvoʼal krixchano li Chʼul Espiritue [...]. Li xchʼul espiritu Diose jaʼ noʼox jun abtejebal ti tstunes Dios sventa chchapan xchiʼuk tstunes kʼalal tspas skotol li kʼusitik ta sjuʼele» (Génesis 1:2).
Li Luteroe laj yal ti la skontrain xchiʼuk ti oy kʼusi chopol laj yal ta stojolal Xnichʼon Dios li Campanuse. Oy jun xtok ti maʼuk jkatolikoe laj yal ti akʼo yichʼ milele. Pe muʼyuk bu laj yakʼ ta yoʼonton li Campanuse. Li vun La reforma radical sbie, xi chale: «Xchʼunoj lek ti ta skoj ti jel ti kʼu yelan chichʼ aʼibel smelolal ti kʼuchaʼal chanubtasvanik toʼox li jtakboletike xchiʼuk li kʼusi chal Vivlia ta sventa li Mukʼul Diose xchiʼuk li krixchanoetike, jaʼ laj-o yip li relijion Katolikoe».
Muʼyuk ta yoʼonton tslikes srelijion stuk li Campanuse. Chal ti yuʼun oy ta yoʼonton tsaʼ li kʼusi melel ta stojolal li «secta (bikʼit relijion ti xchʼakoj sba lokʼel ta yan relijione) xchiʼuk ta stojolal li jchopolkʼoptavanejetike», pe chʼabal kʼusi lek la sta. Jaʼ yuʼun spatoj yoʼonton ti chchaʼta yav ti kʼu toʼox yelan chanubtasvanik li melel yajtsʼaklom Cristo li ta relijion Katolikoe. Pe muʼyuk bu jech kʼot ta pasel, chukat yuʼun li j-abteletik ta sventa Chʼulnae. Yaʼeluke mas ta jtob jabil laj yichʼ chukel, li j-al-loʼiletike chalik ti cham van ta sjabilal 1575.
«AʼYO LEC AVAʼYIC SCOTOL»
Koltaatik ta stabel sjelbenal li kʼusi melel xchiʼuk ta sventa li kʼusi maʼuk melel li Capito, Cellarius, Campanus xchiʼuk yantik kʼalal oy lek smelolal la xchanik li Vivliae. Akʼo mi mu skotoluk jaʼ jech smelolal li kʼusitik la sabeik skʼoplal ta Tsʼibetike, bikʼit laj yakʼ sbaik li viniketik taje, yuʼun la sabeik smelolal li Skʼop Diose xchiʼuk kʼot kʼuchaʼal skʼulejalik li kʼusitik la stabeik smelolale.
Xi laj yalbe xchiʼiltak ta chʼunolajel li jtakbol Pabloe: «Aʼyo lec avaʼyic scotol; jaʼ xachʼunic ti bu melele» (1 Tesalonicenses 5:21). Mi yakal chasaʼ li kʼusi melele, li stestigotak Jeovae spasojik jlik livro ti xuʼ lek xtun avuʼune. Xi sbie: ¿Kʼusi chchanubtasvan ta melel li Vivliae? Mi chakʼan jlikuk ta matanale, xuʼ xakʼel ta pajina 16 li ta revista liʼe o ochan ta jpajinakutik ta Internet ta jw.org/tzo. ▪
[Tsʼibetik ta yok vun]
a Kʼelo li revista Li Jkʼel osil ta toyole, 15 yuʼun enero ta 2012, pajina 7, 8, parafo 14-17.
b Kʼelo li mantal ti bu chal: «Miguel Servet y su búsqueda en solitario de la verdad», ta revista ¡Despertad! ta mayo ta 2006, ti pasbil yuʼun stestigotak Jeovae.
c Kʼalal tstunes li jpʼel kʼop «dios» sventa chalbe skʼoplal Cristo li Cellariuse, xi chal li livroe: «Li stuke deus la stsʼiba ta minuskula. Jaʼ noʼox la stsʼiba ta mayuskula kʼalal jaʼ chalbe skʼoplal li Mukʼul Diose».
d Li consustanciación xie, jaʼ jtos chanubtasel yuʼun Martín Lutero ti chalbe skʼoplal ti tstsʼak la sba xchiʼuk sbekʼtal Cristo li pan xchiʼuk li yaʼlel tsʼusub kʼalal jaʼo tslajesike (Eucaristía).
[Rekuadro ta pajina 15]
La ‹skʼelik lek mi xkoʼolaj›
¿Kʼu yuʼun la sbajik li junantik chanubtasel chakʼ relijion Katoliko li Capito, Cellarius, Campanus xchiʼuk yantike? Yuʼun jaʼ jech la spasik kʼuchaʼal li jbereaetik ta baʼyel siglo ti «scotol cʼacʼal la sqʼuelic li scʼop Diose, yuʼun tsqʼuelic me xcoʼlaj xchiʼuc cʼusi ta xchol li Pabloe» (Hechos 17:11). ¿Kʼusi la staik ta saʼel?
LI KʼUSI CHAL LI RELIJION KATOLIKOE
LI KʼUSI CHAL LI VIVLIAE
Li santoetike jaʼ kajkʼopojeltik xchiʼuk skʼan xkichʼtik ta mukʼ.
«Jun noʼox Dios oy, xchiʼuc jun noʼox bochʼo chcʼopoj cuʼuntic ta stojol Dios, vuʼutic li cristianoutique. Jaʼ li Jesucristo ti cristiano icʼote.» (1 Timoteo 2:5.)
Skʼan akʼbel yichʼ voʼ li uni neneʼetike.
«[Kʼalal la xchʼunike] laj yichʼic voʼ li viniquetic xchiʼuc antsetique.» (Hechos 8:12.)
Xkoʼolaj xchiʼuk Stot li Jesuse xchiʼuk ti te stsakoj be sba skʼoplalik ta sventa Trinidade.
«[Li voʼone] chisut batel ta stojol li Jtote. Yuʼun jaʼ echʼem smucʼul jech chac cʼu chaʼal li vuʼune.» (Juan 14:28.)«Ti Cristoe, [...] acʼo mi jaʼ stalel Dios onoʼox ti stuque, muʼyuc snopoj ti sujoj sba yoʼ xcoʼolaj xchiʼuc [Diose].» (Filipenses 2:5, 6, Ch.)
Kʼalal jaʼo yorail mixae, li pane ta xkʼataj ta sbekʼtal Jesús, li yaʼlel tsʼusube ta xchʼichʼel.
«Ti Jesuse laj stsac ti [pane] [...]. Lic yalbe vocol ti Diose. Lic xetʼ, laj yacʼbe jelavel ti yajchancʼoptaque, ti xi laj yale: —Veʼanic ti pan liʼe, yuʼun jaʼ smelol ti jbecʼtal jtacopale. Laj taj une, lic stsac ti yavil yaʼlel uvae. Laj yalbe vocol ti Diose. Laj yacʼbe jelavel ti yajchancʼoptaque, ti xi laj yale: —Uchʼan acotolic ti yaʼlel uva ti oy ta yavil liʼe, yuʼun ti yaʼlel uva liʼe, jaʼ cʼot xa ta pasel ti achʼ trate ta sventa ti ta xmal ti jchʼichʼele.» (Mateo 26:26-28, Ch.)
[Lokʼol ta pajina 13]
Li Wolfgang Capitoe xchʼunoj lek ti kʼusi chopol la spas li relijion Katolikae jaʼ ti «muʼyuk la stsakik ta mukʼ li Tsʼibetike»
[Stojel ta vokol]
ÖNB/Wien, PORT_00018642_01
[Lokʼol ta pajina 14]
Li yeloval livro De Operibus Dei sbie, ti la spas Martin Cellarius, ti jaʼ te la skoʼoltas li kʼusi chal Vivlia xchiʼuk li kʼusi chchanubtasvan li relijion Katolikoe.
[Stojel ta vokol]
Bayerische Staatsbibliothek München, Res/Polem. 97, Beibd.8
[Lokʼol ta pajina 15]
Li ta slivro Restitution (Chchaʼta yav), li Johannes Campanuse la xchibal kʼopta li chanubtasel sventa Trinidade
[Stojel ta vokol]
Utrecht University Library E oct 31 dl 4