تەرجىمىھال
باشقىلاردىن ئۈلگە ئېلىپ، نۇرغۇن بەرىكەتلەرگە ئېرىشتىم
كىچىك چېغىمدا ۋەز خىزمىتىگە قاتنىشىش مەن ئۈچۈن ئىنتايىن قىيىن بولغان. چوڭ بولغىنىمدا ماڭا قولۇمدىن كەلمەيدۇ، دەپ ئويلىغان ئىشلار تاپشۇرۇلغان. قورققانچاقلىقىم بىلەن كۈرەش قىلىشقا ۋە 58 يىل داۋامىدا تولۇق ۋاقىتلىق خىزمەتتىن خۇشاللىق ئېلىشىمغا ياردەم بەرگەن بەزى قېرىنداشلار توغرۇلۇق ئېيتىپ بېرەي.
مەن كانادانىڭ كۋېبېك دېگەن فىرانسۇز تىلىدا سۆزلىشىدىغان ئۆلكىدە دۇنياغا كەلدىم. ئاتا-ئانام لۇيىس بىلەن زىلىئا مېنى بەك ياخشى كۆرۈپ چوڭ قىلغان. دادام ئوقۇشنى بەك ياخشى كۆرىدىغان ئۇيالچاق ئادەم ئىدى. مەن بولسام، يېزىشنى ياخشى كۆرەتتىم ۋە كۈنلەرنىڭ بىر كۈنى ژۇرنالىست بولۇشنى ئارمان قىلاتتىم.
12 ياشتا چېغىمدا، ئۆيۈمىزگە دادامنىڭ خىزمەتدىشى رۇدولف سيۇسى ۋە ئۇنىڭ دوستى كەلدى. ئۇلار يەھۋا گۇۋاھچىلىرى ئىدى. مەن گۇۋاھچىلار توغرۇلۇق كۆپ نەرسە بىلمەيتتىم ۋە ئۇلارنىڭ دىنىغا ئانچە قىزىقمىغان ئىدىم. بىراق، ئۇلارنىڭ سوئاللىرىمىزغا مۇقەددەس كىتابنىڭ ياردىمى بىلەن مەنتىقىلىك جاۋاب بەرگەنلىكى مېنى ھەيران قالدۇرغان. بۇ ئاتا-ئانامغىمۇ قاتتىق تەسىر قىلىپ، بىز مۇقەددەس كىتابنى ئۆگىنىشكە ماقۇل بولدۇق.
شۇ ۋاقىتتا مەن كاتولىك مەكتىپىدە ئوقاتتىم. مۇقەددەس كىتابتىن ئۆگەنگەنلىرىمنى ئاندا-ساندا سىنىپداشلىرىمغا ئېيتىپ بېرەتتىم. بىراق، بىر كۈنى بۇ مۇئەللىملەرنىڭ قۇلىقىغا يەتتى. مېنىڭ سۆزلىرىمنى مۇقەددەس كىتابنىڭ ياردىمى بىلەن يوققا چىقىرىشنىڭ ئورنىغا، ئۇلارنىڭ بىرى مېنى پۈتۈن سىنىپنىڭ ئالدىدا قوزغىلاڭچى دەپ ئەيىبلىدى! لېكىن، بۇ قارشىلىق بەرىكەتكە ئايلاندى، سەۋەبى بۇ ۋەقە مەكتەپنىڭ دىن تەلىملىرى مۇقەددەس كىتابقا ماس كەلمەيدىغانلىقىنى چۈشىنىشىمگە ياردەم بەردى. شۇ يەردە ماڭا ئورۇن يوق ئىكەنلىكىنى چۈشەنگەن ئىدىم. ئاتا-ئانامنىڭ رۇخسىتى بىلەن مەن باشقا مەكتەپكە يۆتكەلدىم.
ۋەز قىلىشنى ياخشى كۆرۈشنى ئۆگىنىشىم
مۇقەددەس كىتابنى ئۆگىنىشنى داۋاملاشتۇرساممۇ، ئۆيمۇ ئۆي ۋەز قىلىشتىن بەك قورقاتتىم. شۇڭا، روھىي جەھەتتىن ئۆسەلمىدىم. شۇ ۋاقىتتا كاتولىك چېركاۋىنىڭ تەسىرى زور بولغان ۋە پوپلار ۋەز ئىشىمىزغا قاتتىق قارشىلىق كۆرسەتكەن. كۋېبېكنىڭ باش مىنىسترى مورىس ديۇپلېسسى چېركاۋنى قوللىغان. ئۇ بىر توپ ئادەملەرنىڭ گۇۋاھچىلارنى ھاقارەتلىشىنى، ھەتتا ئۇلارغا ھۇجۇم قىلىشىنى قوللىغان. شۇ كۈنلىرى ۋەز قىلىش ئۈچۈن جەسۇرلۇق كېرەك ئىدى.
قورققانچاقلىقىم بىلەن كۈرەش قىلىشىمغا گىلىئاد مەكتىپىنىڭ توققۇزىنچى سىنىپىنى پۈتتۈرگەن جون رېي ياردەم بەرگەن. جون بەك تەجرىبىلىك، يۇۋاش ۋە باشقىلار بىلەن تېز تىل تېپىشىدىغان ئادەم ئىدى. ئۇ ماڭا ئۇدۇل مەسلىھەت بەرمىسىمۇ، ئۇنىڭ ياخشى ئۈلگىسىدىن كۆپ نەرسىنى ئۈگەندىم. جون فرانسۇز تىلىنى ياخشى بىلمىگەچكە، مەن ئۇنىڭ بىلەن پات-پات ۋەز خىزمىتىگە چىقىپ، تىلنى ئۆگىنىشىگە ياردەم بېرەتتىم. جون بىلەن قويۇق ئارىلاشقانلىقىم ھەقىقەتتە چىڭ تۇرۇشىمغا ياردەم بەردى. دەسلەپتە مەن گۇۋاھچىلار بىلەن تونۇشقاندىن ئون يىل ئۆتۈپ، 1951-يىل 26-ماي كۈنى چۆمدۈرۈلۈشتىن ئۆتتۈم.
جون رېينىڭ (1) ياخشى ئۈلگىسى ماڭا (2) ئۆيمۇ-ئۆي ۋەز قىلىشتا قورققانچاقلىقىمنى يېڭىشكە ياردەم بەردى
كىچىك جامائىتىمىزدىكى قېرىنداشلارنىڭ تەڭدىن تولىسى پىدائىي ۋەز ئېيتقۇچى بولۇپ خىزمەت قىلاتتى. ئۇلارنىڭ ياخشى ئۈلگىسى مېنىمۇ پىدائىي ۋەز ئېيتقۇچى بولۇشقا دەۋەت قىلدى. شۇ زامانلاردا بىز ئۆيمۇ-ئۆي پەقەت مۇقەددەس كىتاب بىلەن ۋەز قىلاتتۇق. ماتېرىياللارسىز ۋەز قىلغانلىقتىن، مۇقەددەس كىتابنى ماھىرلىق بىلەن قوللىنىشنى ئۆگەندۇق. شۇڭا، مەن ھەقىقەتنى ياقلاشقا ياردەم بېرىدىغان ئايەتلەرنى ياخشىراق بىلىۋېلىشقا تىرىشاتتىم. لېكىن، قولىمىزدىكى مۇقەددەس كىتابتا كاتولىك چېركاۋىنىڭ مۆھرى، يەنى رەسمىي رۇخسىتى بولمىسا، كۆپ ئادەملەر ھەتتا ئۇنىمۇ ئوقۇشتىن باش تارتقان ئىدى.
1952-يىلى مەن سىمونا پاترى دېگەن يەرلىك قېرىنداشقا ئۆيلەندىم. ئاندىن بىز مونترېئال شەھىرىگە كۆچتۇق. بىر يىل ئۆتمەي قىزىمىز لىز تۇغۇلدى. ئۆيلىنىشىمىزگە ئاز قالغاندا مەن پىدائىي ۋەز ئېيتىش خىزمىتىنى توختاتساممۇ، سىمونا ئىككىمىز جامائەت ئىشلىرىغا پائال قاتنىشىش ئۈچۈن ئاددىي ھايات كەچۈرۈشكە تىرىشتۇق.
قايتىدىن پىدائىي ۋەز ئېيتقۇچى بولۇپ خىزمەت قىلىش توغرۇلۇق ئون يىل ئۆتكەندىن كېيىنلا ئويلىنىشقا باشلىدىم. 1962-يىلى كانادىدىكى بەيتەلدە ئاقساقاللار ئۈچۈن بىر ئايلىق پادىشاھلىق خىزمەت مەكتىپىدە ئوقۇغان چاغدا، كامىل ئۇيللېت دېگەن بۇرادەر بىلەن بىللە تۇردۇم. ئۇ بالىلىق بولسىمۇ، خىزمەتكە بولغان قىزغىنلىقى ماڭا قاتتىق تەسىر قىلدى. شۇ چاغلاردا كۋېبېكتا پىدائىي ۋەز ئېيتقۇچى بولۇپ خىزمەت قىلىدىغان بالا-چاقىلىق قېرىنداشلار دېگۈدەك يوق ئىدى. لېكىن، كامىل پىدائىي ۋەز ئېيتقۇچى بولۇشنى مەقسەت قىلغان. ئۇ مېنىمۇ ئەھۋالىم توغرۇلۇق ئويلىنىشقا دەۋەت قىلدى. بىرنەچچە ئايدىن كېيىن قايتىدىن پىدائىي ۋەز ئېيتقۇچى بولۇپ خىزمەت قىلالايدىغانلىقىمنى چۈشەندىم. بەزىلەر توغرا قارار چىقارغىنىمغا گۇمان قىلغان، لېكىن مەن يەھۋا خۇدانىڭ كۆپرەك خىزمەت قىلىشقا تىرىشقانلىقىمنى بەرىكەتلەيدىغانلىقىنى بىلدىم.
كۋېبېكقا مەخسۇس پىدائىي ۋەز ئېيتقۇچى بولۇپ قايتىشىمىز
1964-يىلى سىمونا ئىككىمىز تۇغۇلغان يۇرتۇمىز كۋېبېكقا مەخسۇس پىدائىي ۋەز ئېيتقۇچى بولۇپ تەيىنلىنىپ، ئۇ يەردە بىرنەچچە يىل خىزمەت قىلدۇق. شۇ ۋاقىتلاردا ۋەز قىلىش ئاسانراق بولۇپ قالغان ئىدى، بىراق قارشىلىقلارغا تېخىچە دۇچ كېلىپ تۇراتتۇق.
بىر قېتىم شەنبە كۈنى مەن كۋېبېكقا يېقىن جايلاشقان سېنت-مارى شەھىرىدە قولغا ئېلىندىم. مەن رۇخسەتسىز ئۆيمۇ-ئۆي ۋەز قىلغانلىقتىن، ئوفىسېر مېنى ساقچىخانىغا ئېلىپ كېلىپ، تۈرمىگە سولاپ قويدى. كېيىنرەك، مەن باييارگون دېگەن قورقۇنچلۇق ۋە سۈرلۈك سوتچىنىڭ ئالدىغا ئېلىپ كېلىندىم. ئۇ مېنىڭدىن ئادۋوكاتىڭ كىم بولىدۇ، دەپ سورىدى. مەن گلېن خاۋa دېگىنىمدە، ئۇ تېرىكىپ: «نېمە، ئۇما! ياق، ئۇ بولمايدۇ!»— دەپ ۋارقىراپ كەتتى. گلېن خاۋ يەھۋا گۇۋاھچىلىرىنى قانۇنلۇق قوغداشتا ھەممىگە تونۇش بىر ئادۋوكات بولغان. ئۇزۇن ئۆتمەي سوت ماڭا جىنايەتچى دەپ ئەيىبلەنمەيدىغانلىقىمنى خەۋەر قىلدى.
قارشىلىقنىڭ تەسىرىدىن كۋېبېكتا يىغىلىشلارنى ئۆتكۈزىدىغان جاي تېپىشمۇ قىيىن بولغان ئىدى. بىز پەقەت بىر كونا سوغاق ئىسكىلاتنى تاپالىدۇق. قىشنىڭ قاتتىق سوغۇقلىرىدا كىچىككىنە بولسىمۇ ئىسسىنىش ئۈچۈن بىر ئىسىتقۇچنى قوللىناتتۇق. بىز پات-پات يىغىلىشتىن بىرنەچچە سائەت ئاۋۋال شۇ ئىسىتقۇچنىڭ چۆرىسىدە ئولتۇرۇپ، بىر-بىرىمىزنى روھلاندۇرىدىغان ۋەقەلەرنى ئېيتىپ بېرەتتۇق.
يىللار داۋامىدا ۋەز ئىشىنىڭ قانچىلىك كۆپ ئۈنۈم بەرگەنلىكىنى كۆرۈش كىشىنى بەكمۇ خۇشال قىلىدۇ. 1960-يىللاردا كۋېبېك شەھىرى، كوت-نور رايونى ۋە گاسپې يېرىم ئارالىنى قوشقاندا پەقەت بىرنەچچە كىچىك جامائەت بولغان. بۈگۈن بۇ رايونلاردا خىزمەت قىلىدىغان كۆپلىگەن قېرىنداشلار چىرايلىق ئىبادەت زاللىرىدا يىغىلىش ئۆتكۈزىدۇ.
رايونلۇق زىيارەت خىزمىتىنى باشلىشىمىز
1977-يىلى تورونتودىكى رايونغا مەسئۇل ئاقساقاللار ئۈچۈن يىغىلىشتا بولدۇم
1970-يىلى سىمونا ئىككىمىز رايونلۇق خىزمەتنى باشلاشقا تەكلىپ قىلىندۇق ۋە 1973-يىلى دائىرىلىك زىيارەت خىزمىتىنى باشلىدۇق. شۇ يىللىرى مەن رايونغا مەسئۇل ئاقساقال بولۇپ خىزمەت قىلغان لورې سوميۇر ۋە دېيۋىد سپلېينغاb ئوخشاش تەجرىبىلىك بۇرادەرلەردىن كۆپ نەرسىنى ئۈگەندىم. ھەر چوڭ يىغىلىشتىن كېيىن دېيۋىد ئىككىمىز بىر-بىرىمىزگە تەلىم بېرىشتە ماھارىتىمىزنى ئۆستۈرۈشكە ياردەم بېرىدىغان مەسلىھەتلەرنى بېرەتتۇق. بىر كۈنى دېيۋىد ماڭا كېلىپ: «لېئونس، ئاخىرقى نۇتۇقۇڭ ماڭا بەك ياقتى. يارايسەن! لېكىن، نۇتۇقۇڭدىكى مەلۇمات شۇنچە كۆپ بولدى، مەن ئۇنىڭدىن ئۈچ نۇتۇق تەييارلايتتىم»،— دەپ ئېيتقىنى ئېسىمدە. مەن نۇتۇقلاردا بەك كۆپ مەلۇماتتىن پايدىلانغان ئىدىم، شۇڭا ئۇلارنى قىسقا ۋە ئېنىق قىلىشنى ئۆگىنىشىم زۆرۈر بولغان.
مەن شەرقىي كانادانىڭ تۈرلۈك شەھەرلىرىدە خىزمەت قىلدىم
رايونغا مەسئۇل ئاقساقاللارغا تەسەللى بېرىش دائىرىگە مەسئۇل ئاقساقاللارنىڭ ۋەزىپىسى بولغان. ئەمما، كۋېبېكتىكى نۇرغۇن قېرىنداشلار مېنى ياخشى تونۇغانلىقتىن، مېنىڭ بىلەن خىزمەتكە چىقىشنى خالايتتى. قېرىنداشلار بىلەن خىزمەتكە چىقىش ماڭىمۇ ياقاتتى، شۇڭا رايونغا مەسئۇل ئاقساقال بىلەن كۆپ ۋاقىت ئۆتكۈزمەيتتىم. بىر كۈنى مېھرىبان رايونغا مەسئۇل ئاقساقال ماڭا مۇنداق دېدى: «سېنىڭ قېرىنداشلارغا كۆڭۈل بۆلگىنىڭ بەك ياخشى. بىراق، بۇ مېنىڭ ھەپتەم. ماڭىمۇ ئىلھام كېرەك!» مېھرىبانلىق بىلەن بېرىلگەن بۇ مەسلىھەت تەڭپۇڭلۇقنى ساقلىشىمغا ياردەم بەرگەن.
1976-يىلى سۆيۈملۈك ئايالىم سىمونانىڭ جىددىي كېسەلگە دۇچار بولۇپ، تۇيۇقسىز ئۆلۈپ كېتىشى مېنى گاڭگىرىتىپ قويدى. سىمونا يەھۋا خۇدانى بەك ياخشى كۆرۈپ، جېنىنى ئايىماي خىزمەت قىلغاچقا، مەن ئۈچۈن ئاجايىپ ھەمراھ بولغان ئىدى. خىزمەت بىلەن بەنت بولغانلىقىم جۇدالىق بىلەن كۈرەش قىلىشقا ياردەم بەردى. شۇ قىيىن ۋاقىتلاردا مېنى قوللاپ-قۇۋۋەتلىگەنلىكى ئۈچۈن يەھۋا خۇداغا بەك مىننەتدارمەن. كېيىنرەك، مەن كېرولىن ئېللىئوت دېگەن ئىنگلىز تىلىدا سۆزلەيدىغان قىزغىن پىدائىي ۋەز ئېيتقۇچىغا ئۆيلەندىم. ئۇ كۋېبېكقا خىزمەت دائىرىسىنى كەڭەيتىش ئۈچۈن كەلگەن ئىدى. كېرولىن باشقىلارغا، بولۇپمۇ ئۇيالچاق ۋە يالغۇزسىراپ يۈرگەن ئادەملەرگە سەمىمىي قىزىقىشنى كۆرسىتىدىغان ئوچۇق چىراي ئايال بولغان. رايونلۇق زىيارەت خىزمىتىمدە كىرولىن مەن ئۈچۈن يەھۋانىڭ بەرگەن بەرىكىتى ئىدى.
بەك مۇھىم يىل
1978-يىلنىڭ يانۋار ئېيىدا، مەن كۋېبېكتىكى دەسلەپكى پىدائىي ۋەز ئېيتقۇچىلار مەكتىپىنى ئۆتكۈزۈشكە تەكلىپ قىلىندىم. لېكىن، بۇ مەكتەپتە ئۆزۈم ئوقۇمىغانلىقتىن ۋە دەرسلەرنى قانداق ئۆتكۈزۈشنى بىلمىگەنلىكتىن بەك ھودۇقتۇم. بەختكە يارىشا، دەسلەپكى سىنىپتىكى پىدائىي ۋەز ئېيتقۇچىلارنىڭ تەڭدىن تولىسى تەجرىبىلىك ئىدى. ئۆزۈم ئوقۇتقۇچى بولساممۇ، ئوقۇغۇچىلاردىن كۆپ نەرسىلەرنى ئۈگەندىم!
كېيىنرەك، 1978-يىلى مونترېئالدىكى ئولىمپىك تەنتەربىيە مەيدانىدا «غەلىبە قۇچقان ئېتىقاد»، دەپ ئاتالغان خەلقئارالىق چوڭ يىغىلىش ئۆتتى. بۇ كۋېبېكتىكى ئەڭ چوڭ يىغىلىش بولۇپ، ئۇنىڭدا 80000دىن ئوشۇق ئادەم يىغىلغان. ماڭا ژۇرنالىستلار بىلەن تەشكىلاتىمىز توغرۇلۇق سۆزلىشىش تاپشۇرىلدى. نۇرغۇن ژۇرنالىستلار بىز توغرۇلۇق كۆپ ياخشى نەرسىلەرنى يازغانلىقىنى كۆرۈپ بەك خۇشال بولدۇم. ئۇلار تېلېۋىزىيە ۋە رادىئو پروگراممىلىرىدا بىزدىن 20 سائەتتىن كۆپرەك ۋاقىت سۆھبەت ئالغان ۋە يۈزلىگەن ماقالىلەرنى نەشىر قىلغان. شۇنداق قىلىپ زور گۇۋاھلىق بېرىلگەنىدى!
باشقا تېررىتورىيىگە كۆچۈشىمىز
1996-يىلى مېنىڭ ھاياتىمدا چوڭ ئۆزگىرىش يۈز بەردى. چۆمۈلدۈرۈلۈشتىن ئۆتكەندىن باشلاپ، مەن فرانسۇزچە ۋەز قىلاتتىم. لېكىن ئەمدى تورونتودىكى ئىنگلىز سۆزلىشىدىغان تېررىتورىيىگە تەيىنلەنگەن ئىدىم. مەن ئۈچۈن ئىنگلىز تىلىدا سۆزلەش بەك تەس بولغاچقا، نۇتۇق ئېيتىشنى ئويلىغىنىمدا ئۆپكەم ئاغزىمغا تىقىلىپ قالاتتى. مەن يەھۋا خۇداغا پات-پات دۇئا قىلىشىم ۋە كۆپرەك تايىنىشىم كېرەكتى.
بېشىدا قاتتىق ھودۇقساممۇ، تورونتودا ئىككى يىل خۇشاللىق بىلەن خىزمەت قىلدىم. كيرولىن ماڭا ئىنگلىز تىلىدا ئەركىن-ئازادە سۆزلىشىمگە سەۋرچانلىق بىلەن ياردەم بېرەتتى. قېرىنداشلارمۇ مېنى قوللاپ، تەسەللى بېرەتتى. بىز كۆپ ئۆتمەي يېڭى دوستلارنى تېپىۋالدۇق.
جۈمە كۈنى رايونلۇق چوڭ يىغىلىشقا مۇناسىۋەتلىك ئىشلىرىم چاچتىن تولا بولاتتى، لېكىن ئادەتتە شۇ كۈنى ئاخشىمى ئۆيمۇ-ئۆي ۋەز قىلىش ئۈچۈن بىر سائەت ۋاقىت چىقىراتتىم. بەزىلىرى: «چوڭ يىغىلىشقا تاقاپ، ۋەز خىزمەتكە چىقىشنىڭ نېمە ھاجىتى بار؟»— دەپ ئويلىغاندۇ. لېكىن، ۋەز خىزمىتىدە ئادەملەر بىلەن پاراڭلىشىش ماڭا كۈچ بېرەتتى. ھازىرقى كۈندىمۇ ۋەز ئىشى ماڭا خۇشاللىق ئەكېلىدۇ.
1998-يىلى كېرولىن ئىككىمىز مونترېئالغا مەخسۇس پىدائىي ۋەز ئېيتقۇچى سۈپىتىدە تەيىنلەندۇق. يىللار داۋامىدا مەن ئاممىۋىي سورۇنلاردا ۋەز قىلىشنى ئۇيۇشتۇرۇش ۋە ئاممىۋىي ئاخبارات ۋاسىتىلىرىدا يەھۋا گۇۋاھچىلىرى توغرۇلۇق ناتوغرا ئوي-پىكىرلەرنى تۈزىتىش بىلەن شۇغۇللىناتتىم. ھازىر بولسا، كېرولىن ئىككىمىز كاناداغا يېقىندا كۆچۈپ كەلگەن ۋە مۇقەددەس كىتاب توغرۇلۇق كۆپرەك بىلگىسى كېلىدىغان چەت ئەللىكلەرگە خۇشاللىق بىلەن ياردەم بېرىمىز.
ئايالىم كېرولىن بىلەن
چۆمدۈرۈلۈشتىن ئۆتكىنىمگە 68 يىل بوپتۇ. ئۆتكەن ھاياتىمغا قاراپ، يەھۋا خۇدا ھاياتىمنى بەرىكەتلەرگە تولدۇرغانلىقىنى كۆردۈم. ۋەز خىزمىتىنى ياخشى كۆرۈشنى ئۆگىنىش ۋە نۇرغۇن ئادەملەرنى ھەقىقەت بىلەن تونۇشتۇرۇش مېنى بەك خۇشال قىلىدۇ. قىزىمىز لىز يولدىشى بىلەن بالىلىرىنى چوڭ قىلىپ قاتارغا قوشقاندىن كېيىن، پىدائىي ۋەز خىزمەتنى باشلىدى. قىزىمىزنىڭ ۋەز خىزمىتىدە قىزغىن بولغانلىقى يۈرىكىمىزنى شادلاندۇرىدۇ. ياخشى ئۈلگىلىرى، دانا نەسىھەتلىرى بىلەن روھىي جەھەتتىن ئۆسۈشىمگە ۋە ھەر تۈرلۈك خىزمەتلەرنى قىلىشىمغا ياردەم بەرگەن قېرىنداشلارغا ئالاھىدە رەھمەت ئېيتىمەن. مەن بىر نەرسىنى چۈشەندىم: تەشكىلات تاپشۇرغان خىزمەتنى پەقەت يەھۋا خۇدانىڭ مۇقەددەس روھىغا تايانساقلا ئورۇندىيالايمىز (زەبۇر 51:11). ئۆز ئىسىمىنى مەدھىيىلەش شان-شەرىپىنى بەرگىنى ئۈچۈن يەھۋاغا چەكسىز مىننەتدارمەن!
a گلېن خاۋ بۇرادەرنىڭ تەرجىمىھالى «ئويغىنىش!» (باشقا تىلدا) ژۇرنىلىنىڭ 18—24-بەتلىرىدە نەشىر قىلىنغان.
b دېيۋىد سپلېين يەھۋا گۇۋاھچىلىرىنىڭ يېتەكچىلىك كېڭىشىنىڭ ئەزاسى بولۇپ خىزمەت قىلىدۇ.