Olombanjaile Via tavele oku vi eca ku Soma

OMBANJAILE yi pi nda wa nõla oco o yece komunu umue wa velapo? Kosimbu olosimbolua vimue vielemba liwa, via kuatele esilivilo ndulu, omo liaco, via tendiwile ndombanjaile ya tavele oku yeca ku Soma.a Eli olio esunga liokuti olombanjaile vivali via eciwile ku “Soma ya va Yudea” via kala ulela welemba liwa.​—Mateo 2:1, 2, 11.

Embimbiliya li lekisa okuti, eci Nasoma ya Seva a nyula Salomone, “wa eca ku soma ocita lakui avali kolotalendo viulu, kuenda olosimbolua viakahandangala lovawe a tĩla. Ka kua la kala olosimbolua ndeci Nasoma ya Seva a ihile Soma Salomone.”b (2 Asapulo 9:9) Olosoma via tumisavo ku Salomone olosimbolua ndocindekaise cocali cavo.​—2 Asapulo 9:23, 24.

Momo lie ovikũla vielemba liwa lolosimbolua vikuavo via kuatelele esilivilo lia velapo kosimbu? Via kuatele esilivilo koku li posuisa, kovopange amue etavo kuenda koku pongiya ocivimbi. (Tanga okakasia “Oku talavaya lovikũla vielemba liwa kosimbu.”) Ndaño okuti via enda oku sandiwa calua lomanu, ovikũla viaco via tĩlile calua omo lioviendelo kuenda ondando yaco.

POKU PITA VEKALASOKO LIO KO ARABIA

Kosimbu, ovikũla vimue vielemba liwa, via enda oku kulila volondamba vio Yordão. Vimue via enda oku landiwa kolofeka vikuavo. Vembimbiliya mua tukuiwa ovikũla vialua via litepa vielemba liwa. Vimue pokati kovikũla viaco vievi: Elosa, ocandala, olosimbolua viulela, o kanela, insensu kuenda o mura. Kua kalavo ovikũla vikuavo via siatele vioku simbula okulia ndeci, okuminyu, ocimbumba kuenda ocelo.

Pi kua tundaile ovikũla vielemba liwa vina ka via siatele? Okasia, ocandala kuenda o kanela via sangiwile kolofeka vina okuti koloneke vilo ko China, ko India, kuenda ko Sri Lanka. Ovina vielemba liwa ndeci, o mura, insensu vi tunda koviti kuenda ovisapa vi kulila vekalasoko oku upisa ko Arabia kuenda ko Somalia, vo Afrika. Kuenda o nardo, ocikũla cimue ca sangiwa lika ko India, kuenda ko Himalaia.

Oco ovikũla vimue vielemba liwa vi pitĩle ko Isareli, ca sukilile oku pita vekalasoko lio Arabia. Elivulu limue lia lombolola ndoco: Vokuenda kuyaki watete kuenda wavali O.Y. o Arábia oyo lika ya linga “ofeka yi landa loku landisa ovina viaco Kutundilo kuenda Kutakelo. Alupale osimbu kuenda ovimbaka vi sangiwa ko Negebe yo Kombuelo ko isareli, vi lekisa olonjila vakuakuambata ovina vielemba liwa va enda oku pita. Ovolandu aco a lekisavo “olomĩlu . . . vi eca onima yiwa kombuelo yo Arábia ko Mediterrâneo ndomo ca lomboluiwa lo Centro Património Mundial yo UNESCO.

Ocimunga colongende via ambataile ovina vielemba liwa via enda oku linga ungende weci ci soka 1.800 kolokilometro ko Arábia yosi. (Yovi 6:19) Embimbiliya li tukula va Isameli, va tunda ko Gileada, lolongamelo viavo “vi ambata olosimbolua lulela lekokoto,” va loña Kegito. (Efetikilo 37:25) Omãla va Yakoba va landisa manjavo Yosefe ndupika kolongende viaco.

“ELUMBU LIA SELEKIWA CIWA LIOKU LINGA OLOMĨLU VIOLOTEMBO VIOSI”

Vakualomĩlu vo ko Arabia ovo va kala olomitavaso vioku landisa ovina vielemba liwa vokuenda kuovita vialua vianyamo. Ovo va linga va kuakulandisa ovina vielemba liwa vi tunda ko Asia ndeci: Okasia, kuenda o kanela. Oco va vetiye omanu oku yuvula oku landa ovina vi tunda Kutundilo, va Arabia va sandeka asapulo uhembi a lekisa ohele yi tunda koku landa ovikũla vielemba liwa. Ndomo ca lekisiwa velivulu Livro das Especiarias (ko ngelesi), ono ya velapo yovikũla vielemba liwa ya kala “elumbu lia selekiwa ciwa lioku linga olomĩlu violotembo viosi.”

Ovolandu api uhembi va Arabia va sandeka? Ulume umue ukuovolandu u Helasi londuko Heródoto wokocita catãlo O.Y., wa lombolola olusapo lumue wolonjila viatema via tunga ovianju lovipeta vio kanela kovitumãlo vina okuti ka ca lelukile oku pitĩlako. Eye wa soneha hati, vana va yonguile oku nõla ovikũla vielemba liwa, va enda oku kapa ovinuli vinene viositu vemehi liolomunda. Olonjila viambata ovinuli vialua viositu povianju viavo kuenje ovianju vi fetika oku kupoka posi. Alume lonjanga yalua va nyomõla o kanela loku ka landisa ku vakualomĩlu. Ulandu waco wa kũlĩhiwa kolonepa vialua. Elivulu losapi; Livro das Especiarias (Kongelesi) lia lekisa okuti o kanela ka tĩlile calua omo okuti ka ca lelukile oku ka sanga.

Elumbu lia va Arabia lia situluiwa kuenje lia pua unene walio. Kocita catete O.Y., o Alexandria, Kegito, ya linga etapu linene liolonaviyu kuenda ocitanda coku landisila ovina vialua vielemba liwa. Omo okuti va kuakuendisa olonaviyu va lilongisa ndomo va kuatisiwa lofela yo vo kalunga ko Oceano Índico, olonaviyu vio ko Roma via enda oku tunda ketapu lio Kegito oku loña ko India. Omo liaco, ovina vielemba liwa via fetika okulua kuenje ondando ya tepuluka.

Koloneke vilo ondando yovina vielemba liwa ka yi sokisiwa lulu. Kuenje ci tĩla calua kokuetu oku tenda okuti ovina vielemba liwa ovio ombanjaile ya velapo yoku eca ku soma. Ndaño ndoco, omanu valua voluali va kasi oku amamako oku talavaya lovikũla vielemba liwa, oco va pange ulela welemba liwa, ovihemba, kuenda ovina vikuavo vioku simbula okulia. Omo liaco, ovolela elemba liwa a siata calua koloneke vilo ndeci ca kala kosimbu.